Het schilder-boeck

Van der Verwen oorsprong, natuere, cracht en werckinge.
Het derthiende Capittel.

1  In't begin, als alle gheschapen dinghen
Van hunnen Schepper, alderhooghst ghepresen,
Begin, ghedaent', en het wesen ontfinghen,
Al wat de ooghe mach sichtbaer bestringhen,
Hoe veel, verscheyden, en hoe vreemdt van wesen,
Het heeft al zijn coleur ghehadt van desen^*
Alder constichsten Beeldenaer en Schilder,
Hoe can der Verwen oorsprongh blijcken milder?
2  maer als de diepte was duyster bevonden,
Oft als de Poeten van Chaos ramen,
Eer de dinghen in ordinanty stonden,^*
En de Locht sonder licht daer lagh verslonden
Van de Donckerheyt, over hoop al t'samen:
De verwen oock, met haer verscheyden namen,
Die en waren noch niet, oft soo sy waren,
Noch gantsch verborghen, om nae t'openbaren.
3  Immers waer de Duysterheyt can het Lichte^*
Overheeren oft verwinnen in't strijden,
Gheen verwen zijn verhindert, maer t'ghesichte
En is sterck noch scherp ghenoech, om de dichte
Swarte donckerheyt te moghen doorsnijden:

* Alles heeft zijn verwe van Gode.

* Verwen zijn met des weerelts schepsel te voorschijn ghecomen.

* Donkerheyt verheert en behindert de verwen t'onderscheyden.

[fol. 50v]

 

Doch behouden de Verwen in die tijden

 

Haer selfde schoonheyt, sonder eenich missen,

 

Al sietmense niet in de Duysternissen.

 

4  Om voorts noch breeder te spreken, ick achte,^*

 

Dat de verwen, hoe dat wy die oyt saghen,

 

Al worden ghebaert, en hebben t'gheslachte

 

Van de vier Elementen, hard' oft sachte,

 

Waer hun beschijnt Son, oft dagh mach bedaghen:

 

maer wat verwe self is, mocht yemandt vraghen,

 

De welcke met verscheyden accidenten

 

Haer ghedaent' heeft van de vier Elementen.

 

5  Verw' is in haer selven d'uyterste claerheyt^*

 

Van sulck een lijf, daer sy ghelijft is binnen,

 

Iae van des Lichts substanty, want de naerheyt

 

Der Duysternisse beneemt met zijn swaerheyt

 

D'ooghe van dien gantsch t'onderscheyts versinnen:

 

maer sonderlingh het dagh-licht doet ghewinnen^*

 

De gave des ghesichts, sonder wiswaente,

 

Wel t'onderscheyden elcx Verwen ghedaente.

 

6  De claerheyt des Lichts, na Duysterheyts wijcken,

 

Der Verwen schoonheyt brenghet te voorschijne,

 

maer crachten en deuchden der Verwen blijcken,

 

Want daer en is niet, dat yet mach ghelijcken,

 

Het en heeft zijn verwe: summa ten fijne,^*

 

Geen dingh mach bestaen onverwich te zijne,

 

Hoe vreemde ghedaenten wy hier aenschouwen,

 

En op claerheyts grondt alle verwen bouwen.

 

7  Tweederley maer (nae Plinii verstanden)^*

 

Zijn de verwen, hoe veel materialen,

 

Dat is, natuerlijck', en ghemaeckt met handen,

 

De natuerlijcke waren nae de Landen

 

Gheheeten, daermense van daen gingh halen,

 

Der welcker namen hier al te vertalen,

 

En waer soo licht niet te doen, als te willen,

 

Of ten soud' in velen al wijt verschillen.

 

8  Verw' een bysonder natuerlijck verwecksel^*

 

Aller dinghen, of sy vast zijn oft roeren,

 

Is t'opperste cleedt en t'uyterste decksel,

 

T'zy eenverwich, vermengt, oft met bevlecksel,

 

Daer oock veel dinghen den name van voeren,

 

Sticht en blust oock dat hongherighe loeren

 

Der ooghen, die in s'Weerelts ruyme keucken

 

nae t'voedtsel van meer sien eenparich jeucken.

 

9  Verwe t'onderscheyt der dinghen can toonen,^*

 

Als Goudt uyt Coper merckelijck bewijsen,

 

Verwe verstout, en verschrickt de persoonen,

 

Verwe doet verleelijcken oft verschoonen,

* Verwen hebben oorsprong uyt den Elementen.

* VVat Verwe is.

* Dagh-licht is bequaemst, de Verwen t'onderscheyden.

* Gheen sienlijcke dingen en zijn onverwich.

* De Verwen zijn tweederley, natuerlijck, en met Const ghemaeckt.

* Voorder wat Verwe is, en werckt.

* Verwe gheeft onderscheyt der dinghen.

[fol. 51r]

 

Verwe doet verdroeven en verjolijsen,

 

Verwe doet veel dinghen laken oft prijsen:

 

Summa, verwe doet hier sichtbaer betrapen,

 

Al wat ter Weerelt van Godt is gheschapen.

 

10  Verw' in der natuer werckt wonderbaer crachten,^*

 

Waer van oock Exempelen zijn te speuren,

 

Van ontfanghende Vrouwen, wiens ghedachten

 

Yet soo imaginerend', oock voort brachten

 

Sulcke vrucht, t'zy swart, oft ander coleuren:

 

maer dit weten wy, en sien het ghebeuren,

 

Dat de Kinderlijven vlecken ghenieten,

 

Van t'ghene, daer de Moeders in verschieten.

 

11  Ghelijck wanneer sy somtijts onverhoedich,

 

In bloedtstortinghen, schrickelijck verschrommen,^*

 

Brenghen haer kinders litteeckenen bloedich,

 

Oft ander verwe vlecken overvloedich,

 

Wanneer hen eenighe fruyten oft blommen

 

In't aensicht oft elders ghesmeten commen,

 

Recht als sy levende beginnen draghen,

 

En dat sy het terstont niet af en vaghen.

 

12  Dus blijckt der Verwen cracht, noch ten propooste

 

Mach de gheschiedenis aen zijn ghetrocken

 

Van Iacob, by Laban woonend' in't Ooste,^*

 

Daer hem der verwen werckinghe vertrooste,

 

Voor t'kudde legghende spickelde stocken,

 

In de ramminghe tijdt, des hem veel Bocken,

 

Geyten, Schapen, Eselen, jae van allen,

 

Bont en ghepleckt ten deele zijn ghevallen.

 

13  T'vermoghen der verwen in veel manieren

 

Is openbaer aen Voghelen en Beesten,

 

Die hen gheeft een edel heerlijck versieren,^*

 

Als Tigren, Lupaerden, en Pantherdieren,

 

Wien de viervoetighe in die foreesten,

 

Om haer schoone vlecken, minst metten meesten

 

nae loopen, oft om hun rokich versoeten,

 

Hoewel sy't lijvelijck becoopen moeten.

 

14  Die den voghel Phoenix, nae t'coloreren^*

 

Van Pliny, oock saghe, t'waer een verfraeyen,

 

Ghelijck als men den paeuw siet glorieren,

 

Makende t'wiel met zijn lustighe veren,

 

En om den glanse naer de Son hem draeyen,

 

Hoe schoon sietmen proncken de Papegaeyen,

 

En de Duyven, wiens halsen gulden schijnen,

 

Des haer Columba heeten de Latijnen.

 

15  Te veel Exempelen mochten doen groeyen

 

Al te langh onse matery presentich,

 

Dan t'herte rijst uyt swaermoedich bemoeyen

* Van de cracht der Verwe.

* Cracht en werckinghe der Verwen.

* Exempel van Iacobs ghepleckte Vee.

* Exempel aen eenige dieren.

* Exempel van den Phoenix.

[fol. 51v]

 

In den voor-somer, als de velden bloeyen,^*

 

Vol blijde coleuren, schoon differentich,

 

Iae dat selfs Salomon soo excellentich

 

Niet en was verciert als daer is een Lely,

 

Soo de Heere ghetuyght in't Euangely.

 

16  De verwen in jeuchdighe Menschen beelden,

 

Sonderlingh der Vrouwen, doen wonder pooghen,

 

Menichs herte swemt in een Zee van weelden,

 

Die siende dunckt of de Gracikens speelden,

 

Aen monden, wanghen, en lieflijcke ooghen

 

Der Vrouwen, om welcker in fell' oorloghen^*

 

Menich stout Heldt den hals heeft moeten buyghen,

 

Waer uyt der Verwen cracht is te betuyghen.

 

17  Scipio, en den grooten Alexander,^*

 

Met krijchschen handel hebben doen beclijven

 

Een groot gheruchte, soo wel d'een als d'ander,

 

Doch zijn sy gherekent al veel vailliander,

 

Dwinghend' hunnen lust van schoon Vrouwe lijven:

 

Iae om niet t'Aensien schoon verwighe Wijven,

 

Hebben eenighe blintheyt gaen verkiesen,

 

Vreesende t'ghemoedts gheweldt te verliesen.

 

18  Noch dient hier wel by, tot der Verwen glory,

 

De Const van schrijven op t'witte met t'swerte,^*

 

Waer door de Menschen houden in memory,

 

Conste, wetenschap, en menigh History,

 

Schrift verweckt oock strijdt, bloetstorting' en smerte,

 

maeckt vrede, verbondt, en vreucht in het herte:

 

Iae al zijn Menschen wijdt van een ghevloden,

 

Sy spreken malcander door stomme boden.

 

19  Hieronimus Benzoni van Milanen^*

 

Schrijft van desen, tot ons propoosts gherieven,

 

Hoe die simpel Menschen die Indianen,

 

Wesende ghesonden als onderdanen

 

Van Spaengiaerden aen Spaengiaerden met brieven

 

Conden niet begrijpen, jae hoe sy t'hieven

 

Oft leyden onderlingh, dat een bestreken

 

Wit dinghen met swart alsoo conde spreken.

 

20  Sy en wisten niet van schrijven noch lesen,^*

 

T'self Atabaliba, groot Nobiliste,

 

Den machtighen Coningh van Peru, desen

 

Van een Monick in't gheloof onderwesen,

 

Vraeghde bescheydt aen den Broer, hoe hy't wiste,

 

Dat Christus, die voor ons het leven miste,

 

Oock de Weerelt schiep, desen hem bescheyde,

 

Hoe dat het hem zijnen Brevier-boeck seyde.

 

21  Atabaliba, met des Monicks wille,^*

 

Nam oock den Boeck, en besach hem al vaste,

* Exempel aen den bloemen.

* Aen den Vrouwen.

* Scipio en Alexander meer gepresen, hun ghemoeden te hebben verwonnen, dan van weghen hun krijchs victorien.

* Nutheyt der Schrijf-const.

* Desen Benso was veerthien Iaer in VVest-Indien, zijn Boec heb ick overgheset.

* VVest-Indianen wisten van geen schrijven.

* Atabaliba meende, dat de Boecken mosten spreken.

[fol. 52r]

 

Dan den Boeck en sprack niet, maer sweegh al stille,

 

Dus loegh hy, als om een boertighe grille,

 

Want hy doens op den Boeck niet veel en paste,

 

maer smeet hem neder, des quam hy in laste,

 

Soo was by dit Volck het lesen en schrijven

 

Aenghesien voor een wonderlijck bedrijven.

 

22  maer eerst in huysen van den Regioene^*

 

Een groote menichte van coorden hinghen,

 

Diveersch van verwe, zijnde van cattoene,

 

En vol knoopen, verscheyden van fatsoene,

 

Met welcks ghetal sy onderscheyden ginghen

 

Van ouden tijde s'Landts voorleden dinghen,

 

En hier toe waren ghestelt seker Lieden,

 

Die den sin der knoopen conden bedieden.

 

23  Summa, de Weerelt over aller weghen,

 

By alderley Volck (is niet te miswanen)^*

 

Streckt den aerdt der Verwen, cracht en gheneghen,

 

Soo oock haer werckingh en bediedings pleghen,

 

Doch al anders by d'Oostersche Iavanen,^*

 

Want daer beduydt, en gheeft oock een vermanen

 

Van droefheyt het wit, en t'swert is een teycken

 

Van al wat ghenuechlijck tot vreucht mach reycken.

 

24  Doe wy voor henen van teyckenen sproken,

 

Hebben wy de Letter-const niet vergheten,

 

Hier is t'schrijven in verwe cracht beloken:

 

maer Euphranors Boeck heeft ons hier ontbroken,^*

 

Welck tijdts onghestadicheyt heeft verbeten:

 

Want een eyghen Boeck der Verwe secreten

 

Van dien ouden vermaerden Schilder constich

 

Is ons door der oudtheyt berooft afjonstich.

 

25  Ten laetsten, wat schoonder Verwen verleenen

 

Heeft willen den Heer, en soo milde schencken

 

In d'edel seldtsame costlijcke steenen:^*

 

maer het gaet al boven Menschelijck meenen,

 

Imagineren, oft herten bedencken,

 

Van wat schoonder verwen namaels sal blincken

 

Den uytnemenden schoon, louter en pueren,^*

 

Ghenuechlijcken Hemel, boven natueren.

 

26  Van louter Goudt, en doorschijnende glasen,

 

Sardis en Iaspis steenen onghemeyne,

 

Chrisoliten, Hiacynthen, Topasen,

 

Amathisen, Smaragden, Christophrasen,

 

En sulck' uytnemende schoon verwen reyne,

 

Beschrijft Ioannes t'Hemels soete pleyne,^*

 

Des wy de Verwe hier hoogh van der aerde

 

Laten blijven in haer Hemelsche waerde.

 

 

 

Eynde van der Verwen oorsprong, natuere, etc.

* Met coorden van boomwol van verscheyden verwe, vol knoopen, onthielden sy hun Annales, oft Iaerlijcksche gheschiedenissen.

* Verwe heeft over al cracht en werckinge.

* By de Iavanen is wit, teecken van droefheyt, ende t'swert, van vreucht.

* Euphranor, een antijck Schilder, schreef van den Verwen.

* Van de schoonheyt der ghesteenten.

* Van de schoonheyt des nieuwen Ierusalems.

* Hier wordt ten lesten de verwe ten Hemel ghevoert.