Alle de brieven. Deel 4: 1683-1684

[p. 118]

Brief No. 76 [39].
17 September 1683.

Gericht aan: Francis Aston.

Manuscript: Ondertekende, eigenhandige brief te Londen, Royal Society. MS. 1898. L 1. 69. Zeventien kwartobladzijden, met 10 figuren, die verloren zijn gegaan.

Gepubliceerd in:

Antoni van Leeuwenhoek. Ondervindingen en beschouwingen der onsigtbare geschapene waarheden. D. van Gaesbeeck. Leyden, 1684. Blz. 1-19 (3de nummering). Met 9 figuren (Hollandse tekst.) [A.]

Philosophical Transactions. Vol. XIV. No. 159. May 20. Oxford, 1684. Blz. 568-574. Met 10 figuren. (Engels extract.)

Philosophical Transactions. Vol. XVII. No. 197. Febr. 1692/3. London, 1693. Blz. 646-649. Met 9 figuren. (Engels extract.)

Antoni van Leeuwenhoek. Ondervindingen en beschouwingen der onsigtbare geschapene waarheden. Den tweeden druk. H. van Kroonevelt. Delft, 1694. Blz. 11-28. Met 10 figuren. (Hollandse tekst.) [B.]

Antonius van Leeuwenhoek. Arcana naturae detecta. H. van Kroonevelt. Delphis Batavorum, 1695. Blz. 41-53. Met 10 figuren. (Latijnse vertaling.)

Danielis Clerici Historia naturalis et medica latorum lumbricorum. Genevae, 1715. Blz. 292-294. Met 1 figuur. - Blz. 316-319. Met 5 figuren. (Latijnse citaten, niet geheel woordgetrouw.)

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722. Blz. 39-49. Met 10 figuren. (Latijnse vertaling.) [C.]

E. Valk. Genees-kundig verhaal van de algemeene in zwang gegaan hebbende loop-ziekte die te Kampen en in de om-geleegene streeken heeft gewoed, in 't jaar 1736. Haarlem, 1745. Blz. 5-6. Hollandse aanhalingen uit het eerste gedeelte van den brief.)

Collection académique. Partie étrangère. Tome VII. Dijon, Paris, 1766. Blz. 64-68. Met 9 figuren. (Frans extract.)

N.G. Leske. Abhandlungen zur Naturgeschichte, Physik und Oekonomie. I. 2. Leipzig, 1780. Blz. 66-68. Met 2 figuren. (Duits extract.)

S. Hoole. The select works of Antony van Leeuwenhoek. I. London, 1798. Blz. 118-119. Met 3 figuren. (Engels extract van het eerste gedeelte van den brief.) - II. London, 1807. Blz. 121-123 en 124-125. Met 4 figuren. (Engels extract van het laatste gedeelte van den brief.)

F. Löffler. Vorlesungen über die geschichtliche Entwickelung der Lehre von den Bakterien. I. Leipzig, 1887. Blz. 5-6. (Duitse vertaling van een deel van alinea vier. De brief is foutievelijk gedateerd op 14 September 1683.)

L.S.A.M. von Römer. Historische schetsen. Batavia, 1921. Blz. 17-18. Met 4 figuren. (Hollandse aanhaling uit het eerste gedeelte van den brief.)

C. Dobell. Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. Amsterdam, 1932. Blz. 238-244. Met 5 figuren en facsimile van blz. 3 van het MS. (Moderne Engelse vertaling van het eerste gedeelte van den brief door Dobell.)

[p. 119]

Letter No. 76 [39].
September 17th 1683.

Addressed to: Francis Aston.

Manuscript: Signed autograph; London, Royal Society, MS. 1898. L 1. 69.

Seventeen quarto pages with 10 figures which have been lost.

Published in:

Antoni van Leeuwenhoek, Ondervindingen en beschouwingen der onsigtbare geschapene waarheden. D. van Gaesbeeck. Leyden, 1684; pp. 1-19 (3rd numbering). With nine figures. (Dutch text.) [A]

Philosophical Transactions. Vol. XIV. No. 159. May 20. Oxford, 1684; pp. 568-574. With ten figures. (English extract.)

Philosophical Transactions, Vol. XVII. No. 197. February 1692/3. London, 1693; pp. 646-649. With nine figures. (English extract.)

Antoni van Leeuwenhoek, Ondervindingen en beschouwingen der onsigtbare geschapene waarheden. Den tweeden druk. H. van Kroonevelt. Delft, 1694; pp. 11-28. With ten figures. (Dutch text.) [B]

Antonius van Leeuwenhoek, Arcana naturae detecta. H. van Kroonevelt. Delphis Batavorum, 1695; pp. 41-53. With ten figures. (Latin translation.)

Danielis Clerici Historia naturalis et medica latorum lumbricorum. Genevae, 1715; pp. 292-294. With one figure. - Ibid.; pp. 316-319. With five figures. (Latin quotations, not quite literal).

Antonii a Leeuwenhoek Opera omnia. J.A. Langerak. Lugduni Batavorum, 1722; pp. 39-49. With 10 figures. (Latin translation.) [C]

E. Valk, Genees-kundig verhaal van de algemeene in zwang gegaan hebbende loop-ziekte die te Kampen en in de om-geleegene streeken heeft gewoed, in 't jaar 1736. Haarlem, 1745; pp. 5-6. (Dutch quotations from the first part of the letter.)

Collection académique. Partie étrangère. Tome VII. Dijon, Paris, 1766; pp. 64-68. With nine figures. (French extract from the Phil. Trans.)

N.G. Leske. Abhandlungen zur Naturgeschichte, Physik und Oekonomie. I. 2. Leipzig, 1780; pp. 66-68. With two figures. (German extract.)

S. Hoole. The select works of Antony van Leeuwenhoek. I. London, 1798; pp. 118-119. With three figures. (English extract from the first part of the letter.) - II. London, 1807; pp. 121-123 and 124-125. With four figures. (English extract of the concluding paragraphs of the letter.)

F. Löffler, Vorlesungen über die geschichtliche Entwickelung der Lehre von den Bakterien. I. Leipzig, 1887; pp. 5-6. (German translation of part of the 4th paragraph. The letter is wrongly dated 14 September 1683.)

L.S.A.M. von Römer, Historische schetsen. Batavia, 1921; pp. 17-18. With four figures. (Dutch quotation from the first part of the letter.)

C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. Amsterdam, 1932; pp. 238-244. With 5 figures and a facsimile of p. 3 of the MS. (Modern English translation by Dobell of the first part of the letter.)

[p. 120]

Korte inhoud:

Beschrijving van levende organismen in speeksel en tandaanslag. Over den inhoud van verstopte smeerkliertjes en acnepuisten, waarin Leeuwenhoek bundels dunne en onvolgroeide haren ontdekt. Nader onderzoek van de ‘schubbetjes’ van de opperhuid. Zweetporiën.

Figuren:

De oorspronkelijke figuren zijn verloren gegaan. De eerste figuur is genummerd van A tot en met G; G ontbreekt in de eerste Hollandse uitgave (A.), maar is in de tweede Hollandse druk (B.) opgenomen, evenals in de Philosophical Transactions en de Arcana naturae detecta (C.).

Opmerkingen:

Deze brief is zowel in de Phil. Trans. als in de Hollandse uitgaven abusievelijk gedateerd op 12 September 1683. Alle latere drukken en vertalingen hebben die datering overgenomen. Wel hebben zij echter dezen brief aangehaald onder de juiste datering in den brief van 28 December 1683.

[p. 121]

Summary:

A description of living organisms in saliva and tartar. The contents of clogged sebaceous glands and acne in which L. discovers bundles of thin and not fully-grown hairs. A further examination of the scales of the epidermis. Perspiratory pores.

Figures:

The original figures have got lost. The first figure has been numbered A up to G inclusive; G, however, is missing in the first Dutch edition (A), but has been published in the 2nd Dutch edition (B), in the Phil. Trans. and in the Arcana naturae detecta (C).

Remarks:

This letter has been wrongly dated 12 September 1683 as well in the Phil. Trans. as in the Dutch editions. All later editions and translations have copied this dating. They have, however, cited this letter with the correct date in the letter of 28 December 1683.

[p. 122]

d'Heer Francis Aston.¹⁾

Mijn Heer,

Jn UEd: aengenamen vanden 17^e Augustij O.S.²⁾ sie ik de dankbaarheijt vande Co: Soc: over mijne laaste observatien,³⁾ dat mijn lief was te verstaan, en voornamentlijk, als UEd: komt te seggen, dat die gedrukt sullen werden, jnde Philosophical Transactions,⁴⁾ op dat de Werelt mag deel, en kennisse hebben, hoe verre ik heb geprocedeert⁵⁾ inde vindinge van dat groote Secreet, vande Generatie. Jk blijve daar over aen het Hooghweerdige College⁶⁾ ten hooghsten verpligt. Twas mijn ook aengenaem te verstaan, dat UEd: ten mijnen respecte de twee Edelluijden,⁷⁾ die ik aen UEd.: hadde geaddresseert, hadde gepresenteert, te brengen, inde vergadering vande Societeit, welke groote eere, sij wel behoorden aen genomen te hebben.

Deselvige hebben sulks bij missive uijt London⁸⁾ bekent gemaakt, en seggen, geen andere redenen hadden, als dat de Engelsche taal niet en verstonden, en bekommert waren, de Heeren daar door hinderlijk te sijn.

⁺Jk heb voor desen geschreven,⁹⁾ mijne observatien omtrent het Speeksel, die ik gesien heb, dat met den druk gemeen sijn gemaakt, inde Lectures and Collections, uijt gegeven bij de Heere Robert

1) A. en B. hebben boven aan den brief: ‘Delft in Holland den 12. Septemb. 1683’ en hebben den datum dus blijkbaar foutief afgedrukt. Dit is in latere drukken en vertalingen overgenomen. Zie verder C. Dobell. Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. 1932. blz. 287, aant. 2. [M.]

2) O.S. Oude Stijl = oude tijdrekening. Zie aant. 1 bij den brief van 20 December 1675 (Alle de Brieven I. blz. 330).

3) Waarschijnlijk zijn bedoeld de observaties, door L. medegedeeld in zijn brief van 16 Juli 1683 (blz. 56 vlg.).

4) Zie: Phil Trans. Vol. XIII. No. 152. (1683). Blz. 347-355.

5) Geprocedeert - gevorderd. Vgl. Engels to proceed. Zie voor het veelvuldig gebruik van vreemde woorden in het begin van dezen brief aant. 2 bij den brief van 16 September 1683 (blz. 114). [M.]

6) A. en B. hebben: ‘Kon. Coll’.

7) Het is niet uit te maken welke ‘Edelluijden’ L. hier bedoelt. [B-s.]

8) A. en B. hebben: ‘mij uijt London’.

+ Onderzoek van speeksel.

9) In den brief van 27 September 1678 (Alle de Brieven II blz. 386-388) schrijft L. over het speeksel. Niettemin bedoelt hij hier, blijkens het volgende, den brief van 14 Januari 1678 (l.c. II blz. 314-318), hoewel deze niet over ‘speeksel’, doch over ‘sputum’ en ‘fluijmen’ handelt. [M.]

[p. 123]

Mr. Francis Aston¹⁾.

Dear Sir,

From your welcome letter of 17 August O.S.²⁾ I see the gratitude of the Royal Society for my latest observations³⁾. I was glad to hear this and especially to read what you say about their going to be printed in the Philosophical Transactions⁴⁾ because then the world may know how far I have proceeded⁵⁾ in discovering the great secret of generation. For this I shall always be obliged to the Honourable College⁶⁾. I was also glad to hear that you offered to take the two noblemen whom I addressed to you, to a meeting of the R.S., merely for my sake⁷⁾. They ought to have accepted this great honour.

In a letter from London they write about this⁸⁾, saying that they had no other reason (for not accepting it) than the fact that they did not know English and thus feared to incommode the Gentlemen.

⁺I see that my observations concerning saliva⁹⁾, which I wrote some time ago, have been printed in Lectures and Collections,

1) At the top of the letter A and B put: ‘Delft in Holland, Septemb. 12. 1683’, but evidently print the wrong date. Later editions and translations copied this. Cf. C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’, 1932; p. 287, note 2. [M.]

2) Old style. See note 1 to the letter of 20 December 1675 (Collected Letters, I, p. 331).

3) Probably a reference to L's observations in his letter of 16 July 1683, p. 57 sqq.

4) See Phil. Trans. Vol. XIII, No. 152, 1683; pp. 347-355.

5) L. often uses non-vernacular terms. See note 2 to the letter of 16 September 1683, p. 115. [M.]

6) A and B have: Royal Coll.

7) It is impossible to say who these noblemen were. [B-s.]

8) A and B read: they write to me about this.

+ Saliva.

9) In the letter of 27 September 1678 (Collected Letters, II, pp. 387-389) L. writes about saliva. From what follows it is evident, however, that he refers to the letter of 14 January 1678 (ibid. II, pp. 315-319), although that letter does not treat of ‘saliva’ but of ‘sputum’ and ‘phlegms’. [M.]

[p. 124]

Hooke, secretaris van de Co: Soc: inden jare 1678.¹⁰⁾ Sedert welke tijt, ik weder verscheijde observatien omtrent mijn Speeksel hebbe gedaan, uijt die insigte, dat soo daar eenige dierkens, door het lichaam mogten verspreijt leggen, dat deselvige, tzij d'een of d'ander tijd, door de quijlvaten¹¹⁾ inde Mont souden gebragt werden.¹²⁾ Maar wat observatien ik daar ontrent gedaan heb, heb ik geen dierkens daar in konnen vernemen, nog niet anders daar van konnen seggen, als ik voor desen hebbe geschreven.¹³⁾

⁺Mijn gewoonte is, de Morgens mijn tanden met zout te vrijven, en dan mijn Mont te spoelen, met water, en wanneer ik gegeten heb, veeltijts mijn kiesen met een tant-stooker te reijnigen, als mede deselven wel met een doek stark te vrijven, waar door mijn kiesen en tanden, soo suijver en wit blijven, als^r weijnig menschen van mijn jaren sijn,¹⁴⁾ en mijn tant-vlees met wat hart sout, ik daar tegen kome te vrijven niet en komt te bloeden.¹⁵⁾ Soo¹⁶⁾ en sijn mijn tanden daar door soo suijver niet, of (wanneer ik deselve met een vergrootspiegel¹⁷⁾ besag) daar blijft ofte groeijt, tusschen eenige van de kiesen, en tanden, een weijnig witte materie,¹⁸⁾ die soo dik is, als of het beslagen meel¹⁹⁾ was, dit selvige observerende, oordeelde ik, hoe wel ik geen beweginge daar in konde bekennen, datter er egter²⁰⁾ levende dierkens in waren. Jk heb dan het selvige verscheijde malen, met suijver regenwater, daar geen dierkens in waren, en ook met speeksel vermengt, dat ik uijt mijn Mont nam,

10) Zie: R. Hooke. Lectures and Collections (1678). blz. 84-89.

11) Quijlvaten - uitvoergangen der speekselklieren. Bedoeld zijn de ductus Stenonianus (in 1661 ontdekt door Nils Steensen) en de ductus Whartonianus (in 1656 herontdekt door Thomas Wharton). [H.]

12) Het is de moeite waard de aandacht te vestigen op deze veronderstelling, die later in de leer der infectieziekten haar waarde zal blijken te bezitten. [S.]

13) Zie de brieven van 1 Juni 1674 (Alle de Brieven I. blz. 110), 27 September 1678 (l.c. II. blz. 386-388) en 21 Februari 1679 (l.c. II. blz. 412-414).

+ Onderzoek tandaanslag

14) A. en B. hebben: ‘gebeurt’.

15) Vooral voor zijn tijd is de zorg van L. voor zijn gebit zeer opmerkelijk en menig modern tandarts zal met belangstelling ervaren, dat L. het verschijnsel der paradentose al bij zijn beschouwingen over de tandreiniging behandelt. [H.]

16) A. en B. hebben: ‘Nogtans so’.

17) Een vergrootspiegel is een holle spiegel. [M.]

18) De z.g. materia alba. [H.]

19) Beslagen meel is een pap van meel, vermengd met water of melk. [M.]

20) Egter - toch.

[p. 125]

published in the year 1678 by Mr. Robert Hooke, Secretary to the Royal Society¹⁰⁾. Since then I have made several observations about my saliva because in my opinion if any animalcules should be spread throughout the body, these at one time or other would be carried to the mouth through the salivary ducts¹¹⁾. But in spite of all my observations I have not been able to discover any animalcules in it, nor can I add anything to what I wrote about it formerly¹²⁾.

⁺I am in the habit of rubbing my teeth with salt in the morning, and then rinsing my mouth with water. After eating I usually pick my molars with a tooth-pick and also rub them with a cloth quite vigorously. This keeps my teeth and grinders so clean and white that only few people of my age can compare with me. Also when I rub my gums with hard salt, they will not bleed¹³⁾. Yet all this does not make my teeth so clean but that I can see, looking at them in a magnifying glass¹⁴⁾ that something will stick or grow between some of the molars and teeth, a little white matter¹⁵⁾, about as thick as batter. Observing it I judged that, although I could not see anything moving in it, there were yet living animalcules in it. I then mixed it several times with pure rain-water, in which there were no animalcules, and also with saliva that I took from

10) See R. Hooke, Lectures and Collections, 1678; pp. 84-89.

11) The reference is to the ductus Stenonianus (discovered in 1661 by Nils Steensen) and to the ductus Whartonianus (rediscovered in 1656 by Thomas Wharton). [H.]
This supposition deserves our attention: its value in the doctrine of infectious diseases will become evident at a later period. [S.]

12) See the letters of 1 June 1674 (Collected Letters, I, p. 111), 27 September 1678 (ibid. II, pp. 387-389) and 21 February 1679 (ibid. II, pp. 413-415).

+ Tartar.

13) Taking the date into consideration L's care for his teeth is remarkable. Many a modern dentist will be interested to hear that L. in describing his manner of cleaning his teeth already refers to paradentosis. [H.]

14) A magnifying glass is a hollow mirror. [M.]

15) The so-called materia alba. [H.]

[p. 126]

na dat ik het selvige vande lugt-bellekens hadde gescheijden, (om dat²¹⁾ de lugt-bellekens geen beweging in speeksel soude maken) en meest doorgaans met groote verwondering gesien, dat inde⁺ geseijde materie waren veele seer kleijne levende dierkens,²²⁾ dier²³⁾ haar seer aerdig beweegden.²⁴⁾ De groote soort hadde de fig: van A.²⁵⁾ Deselve hadden een seer starcke en vaardige²⁶⁾ beweginge, en schooten door het water, of speeksel, als een snoek door het water doet. Dese waren meest door gaans weijnig int getal. De tweede soort hadde de fig: van B.²⁷⁾ Dese draijde haar veeltijts om als een Tol, en namen soo nu als dan een kours als met C. en D. is aen gewesen. Dese waren veel meerder int getal. Aen de derde soort en konde ik geen fig: bekennen, want op de eene tijt schenen deselve te bestaan uijt een lang-ront, en op de ander tijt weder uijt een ront,²⁸⁾ Dese waren soo kleijn, dat ik deselve niet grooter konde sien als fig: E.²⁹⁾ en daar bij soo een vaardige voortgang, dat deselvige soo door malkanderen, swierden, als of wij ons

21) Om dat - opdat.

+ Ontdekking bacteriën in tandaanslag.
fig. XIIIa.

22) A. en B. hebben: ‘kleijne dierkens’.

23) Dier - die er, of: schrijffout oor ‘die’. Het is niet waarschijnlijk dat L. hier een genitief (waarvan er) heeft gebruikt. [M.]

24) Ten onrechte wordt deze waarneming aangaande de organismen in het tandslijm in vele bacteriologische studie- en leerboeken als de ontdekking⁺ der bacteriën beschouwd. Zoals het eerst door Beijerinck is aangetoond (De infusies en de ontdekking der bakteriën. Jaarboek der Kon. Akademie van Wetenschappen, 1913) heeft L. reeds in zijn brief van 9 October 1676 bacteriën beschreven. Zie verder Alle de Brieven II. blz. 94, aant. 76. [K.]

+ afb. 12.

25) A. heeft: ‘Was van de fig. A’. B. heeft: ‘De grootste soort, was van de fig. A’.
C. Dobell (Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’ (1932) blz. 245) identificeert dit organisme als een Bacillus; met het oog op de speciale betekenis, welke Bacillus heden ten dage heeft als geslachtsnaam, ware het beter te volstaan met de opmerking, dat L. hier ongetwijfeld een beweeglijke, staafvormige bacterie beschrijft. [K.]

26) Vaardig - snel.

27) C. Dobell (l.c. blz. 245, aant. 2) meent hierin het organisme te herkennen dat gemeenlijk als Spirillum sputigenum, doch juister als Selenomonas sputigena wordt aangeduid. [K.]

28) A. en B. hebben: ‘volkomen ront’.

29) C. Dobell (l.c. blz. 245) zegt, dat dit Micrococci geweest zullen zijn. Deze identificatie lijkt niet waarschijnlijk, in verband met de door L. vastgestelde, grote beweeglijkheid van de beschreven organismen. Beweeglijke Micrococcus-soorten zijn slechts uiterst zelden, en voorzover bekend, nog nimmer in de mondflora aangetroffen. Juist omdat L. zelf aangeeft, dat hij ze somtijds als een ‘lang-ront’ waarnam (een zeer kort staafje dus), zal men deze bacteriën eerder bij het geslacht Pseudomonas moeten onderbrengen. [K.]

[p. 127]

my mouth after eliminating the air-bubbles lest these should stir⁺ the spittle. I then again and again saw to my great astonishment, that there were many very small living animalcules¹⁶⁾ in the said matter¹⁷⁾, which moved very prettily. The big sort had the shape⁺ of fig. A¹⁸⁾; these had a very strong and swift motion, and shot through the water or spittle like a pike through the water. These were mostly few in number. The second sort had the shape of fig. B¹⁹⁾. These often spun round like a top and every now and then took a course like that shown between C and D. These were far more in number. I could not make out the shape of the third sort, for at one time they seemed to be long and round while at another time they appeared to be round²⁰⁾. These were so small that I could see them no bigger than fig. E²¹⁾ and therewithal they went forward so rapidly and whirled about among one another so densely that one might imagine to see a big swarm of gnats or

+ The discovery of bacteria in tartar.

16) A and B have: little animals.
In many manuals and books on bacteriology this observation concerning organisms in dental mucus is wrongly considered to be the discovery of bacteria. As Beyerinck first showed (De infusies en de ontdekking der bakteriën. Jaarboek der Kon. Akademie van Wetenschappen, 1913) L. described bacteria⁺ as early as 9 October 1676 in his letter of that date. (See also Collected Letters, II, p. 95, note 61). [K.]

+ ill. 12.

17) L's style is at its worst in this letter. His long sentences are confused and frequently confusing (cf. C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’, 1932; note 2 on p. 244). For fear the Italian proverb traduttori, traditori should be applied to me, I have stuck as closely as possible to the original. [Sw.]

+ fig. XIII a.

18) C. Dobell (Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’, 1932; p. 245) identifies this organism as a Bacillus. With a view to the specific meaning which Bacillus has nowadays as a generic name, it would be preferable to state that L. undoubtedly here describes a mobile, rodlike bacterium. [K.]

19) C. Dobell (ibid., p. 245, note 2) thinks the reference is to what is commonly called Spirillum sputigenum, but which is better designated as Selenomonas sputigena. [K.]

20) A and B have: a perfect round.

21) C. Dobell (ibid., p. 45) says Micrococci are meant. This identification seems improbable in connection with the great mobility, stated by L., of the organisms here described. Mobile genera of Micrococcus are extremely rare and have never been found yet, for all we know, in the buccal flora. For the very reason that L. himself tells us that he sometimes observed them as ‘long and round’ (consequently a very short rod) we shall have to range these bacteria with preference with the genus Pseudomonas. [K.]

[p. 128]

in beelden, een groot getal van Muggen of Vliegen door malkanderen te sien vliegen. Dese laaste sijn mij wel te vooren gekomen, dat ik oordeelde eenige duijsenden, te sien inde quantiteit water, of speeksel, (vermengt met de verhaalde materie) dat niet grooter was als een sant groote, schoon datter wel 9. deelen water of speeksel was en 1. deel materie, dat ik tusschen mijn tanden of kiesen had uijt genomen. Vorders bestont de meeste materie uijt een over groote menigte van striemtgens,³⁰⁾ de eene veel van den anderen verschillende inde lengte, en nogtans van een ende deselve dikte, de eene krom gebogen, ende de andere regt, als fig: F.³¹⁾ die ongeschikt³²⁾ door malkanderen lagen, en om dat ik voor desen, Dierkens int water heb sien leven, die deselve fig. hadden, soo heb ik alle devoiren³³⁾ aen gewent, om te sien, of daar leven in was, Maar ik heb geen de minste beweginge, dat na eenig leven geleek,⁺ daar aan konnen bekennen. Jk heb ook Speeksel uijt twee distincte³⁴⁾ Vrouws-persoonen, haar Mont genomen, die ik verseekert ben,³⁵⁾ dat daaglijks haar mont reijnigen, en heb de selvige soo naeuwkuerig geobserveert, als het mij doenlijk was. Maar daer inne mede geen levende dierkens konnen vernemen. Daar na heb ik het selvige speeksel vermengt, met een weijnig materie, die ik mede tusschen haar tanden, met een naalde had uijt gehaalt, en hebbe daarinne alsdoen mede sooveel levende dierkens, ende de lange deeltgens ontdekt als hier vooren is verhaalt. Jk heb ook een kint van ontrent 8. jaar out, sijn Speeksel geobserveert, maar daar inne mede geen levende Dierkens konnen vernemen, en daar na

30) Striemtgens - vezeltjes, draadjes.

31) Dit organisme is reeds door Robin (C. Robin. Histoire naturelle des végétaux parasites qui croissent sur l'homme et sur les animaux vivants,⁺ 1853) terecht geïdentificeerd met het door hem onder den naam Leptothrix buccalis beschreven organisme, dat steeds in het tandslijm wordt aangetroffen. (Vgl. ook C. Dobell (Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’. blz. 246, aant. 3)). [K.]

+ afb. 12.

32) Ongeschikt - ordeloos.

33) Devoiren - pogingen.

+ Onderzoek van het tandbeslag bij personen van verschillend geslacht, leeftijd, enz.

34) Distincte - verschillende.

35) Die ik verseekert ben - van wie ik overtuigd ben.
Dit zullen wel zijn vrouw en zijn dochter Maria zijn geweest. Het is uiterst opmerkelijk, dat L., niet tevreden met het ontdekken der kleine ‘dierkens’ in zijn eigen tandbeslag, zijn onderzoek onmiddelijk tot personen van verschillend geslacht en verschillenden ouderdom uitstrekt, en ook tot hen, van wie hij kon vermoeden, dat zij hun mond minder goed reinigden dan hij en de leden van zijn gezin gewoon waren te doen. [S.]

[p. 129]

flies flying about together. These last at times appeared to me so numerous that I judged that I saw several thousands of them in a quantity of water or spittle (mixed with the aforesaid matter) no bigger than a sand-grain, although there were quite nine parts of water or spittle to one part of the matter taken from between my front-teeth and grinders. Furthermore the matter consisted for the greater part of a great number of fibres, some greatly differing from others in their length, yet of one and the same thickness, some bent crooked, some straight as in fig. F²²⁾ and which lay about in disorderly confusion. And because I had formerly seen in water live animalcules that had the same figure, I made every endeavour to see if there was any life in them, but I could not make out the least motion in any of them that at all⁺ looked like life. I also took spittle from the mouths of two different women²³⁾, who, I am convinced, daily cleaned their mouths, and I examined it as closely as I could. But in this I could not discern any living animalcules. I then mixed the same saliva with a little of the matter that I picked with a needle from between their teeth and then discovered as many living animalcules and also the long particles, as before related. I have also examined the spittle of a child about 8 years old, but there also could not discover any living animalcules; and after that I mixed the spittle with some

22) ⁺Robin (C. Robin, Histoire naturelle des végétaux parasites qui croissent sur l'homme et sur les animaux vivants, 1853) correctly identified this organism as that which he describes under the name of Leptothrix buccalis which is constantly found in dental mucus. (Cf. C. Dobell, Antony van Leeuwenhoek and his ‘little animals’, 1932; p. 246, note 3.) [K.]

+ ill. 12.

+ Examination of the tartar of persons of different sexes, ages, etc.

23) No doubt the reference is to his wife and his daughter Maria. It is very remarkable that L., not being satisfied with discovering ‘little animals’ in the fur on his own teeth, at once extended his examination to persons of different sexes and ages, whom he suspected of not cleaning their mouth as well as he and the members of his family were wont to do. [S.]

[p. 130]

het selve speeksel vermengt, met de Materie, die ik tusschen haar³⁶⁾ tanden van daan nam, ende daar inne mede soo een³⁷⁾ groot getal van Dierkens, en andere deeltgens vernomen, als hier vooren verhaalt. Jk heb mijn Mont (met voornemen)³⁸⁾ in drie dagen niet gereijnigt, en alsdoen de materie genomen, die in een seer kleijne quantiteit boven tegen mijn tanden, aen het tant-vlees was blijven sitten, en dat selvige vermengt, soo met speeksel als met suijver water,³⁹⁾ en daer in mede eenige weijnige levende dierkens vernomen.

Een Out Man tot mijn sprekende (die een sober leven leijt, en noijt Brandewijn, nog tabacq, en seer selden wijn drinkt)⁴⁰⁾ viel mijn oog op sijn tanden, die seer begroeijt⁴¹⁾ waren; dit dede mij vragen wanneer hij sijn mont laast gereijnigt had; kreeg daar op tot antwoort, dat hij sijn leven sijn mont niet en waste, Jk nam dan Speeksel uijt sijn Mont, het welk ik observeerde, maar ik konde daar niet⁴²⁾ anders in sien, als in mijn, en in andere haar speeksel.

Jk nam ook de materie, die tusschen en tegen sijn tanden sat, en dit selvige vermengende met schoon water, waar inne geen dierkens waren, als ook met desselfs Speeksel, vernam ik een onbedenckelijk groot getal van levende dierkens, die vaardiger waren int swemmen, als ik tot die tijt gesien hadde. De grootste soort de welke⁴³⁾ seer veel int getal waren, bogen inde voortgang haar lichamen in⁺ bogten, als fig: G.⁴⁴⁾ Verders waren de andere dierkens, in soo

36) A. en B. hebben: ‘des Kinds’.

37) A. en B. hebben: ‘en alsdoen daar in so een’.

38) Met voornemen - met opzet.

39) A. en B. hebben: ‘regen-water’.

40) Tabacq drinken - roken.

41) Begroeijt - met vuil bedekt. Men gebruikt dit woord zonder aan ‘groeien’ te denken, in overdrachtelijken zin, wanneer een dikke laag vuil zich gaandeweg vastzet (Nl. Wdb. II₁. 1440). [M.]

42) Niet - niets.

43) A. en B. hebben: ‘van dewelke daar’.

+ fig. XIII b.

44) De uitspraak van C. Dobell (l.c. blz. 246): ‘Fig. G. is unquestionably⁺ a spirochaete’, is van vèrstrekkende betekenis met het oog op den zo uiterst geringen diameter en het dientengevolge zo uiterst moeilijk waarneembaar zijn van deze organismen. Afgaande op de afmetingen in de tekening zou er zeker reden zijn om het organisme als een Spirillum-soort - een bacterie dus - te kwalificeren, dit temeer daar het voorkomen van spirillen in de mondflora hier en daar in de oudere literatuur wordt vermeld. Dobell, die op dit gebied uitgebreide onderzoekingen heeft verricht, bestrijdt deze mogelijkheid evenwel met kracht van argumenten. [K.]
In A. ontbreekt fig. G, die elders wel voorkomt. (Zie hiervoor Dobell. l.c. blz. 244.) [S.]

+ fig. XIIIb.

[p. 131]

of the matter taken from between the child's teeth and discovered as great a number of animalcules and other particles as mentioned before. I did not clean my mouth on purpose for three days and then took the matter that, in a small quantity, had stuck to the gum above my front-teeth; this I mixed both with spittle and with clean water²⁴⁾ and discovered a few living animalcules in it.

While an old man (who leads a sober life and never drinks aqua vitae or tobacco²⁵⁾ and very seldom any wine) was talking to me, my eye fell on his teeth, which were all coated over; this made me ask him when he had last cleaned his mouth and the reply was, that he had never washed his mouth all his life. So I took spittle from his mouth and examined it, but could not find in it anything but what I had seen in my own spittle or that of the others.

I took also the matter that stuck between and against his teeth; on mixing this with clean water in which there were no animalcules, and also with his spittle, I observed an incredible number of living animalcules, swimming more nimbly than I had ever seen up to this time. The big sort which were very plentiful, bent their body⁺ into curves while going forward, as in fig. G²⁶⁾. Furthermore the

24) A and B have: rain-water.

25) To drink tobacco - to smoke.

+ fig. XIIIb.

26) ⁺ C. Dobell's opinion (ibid. p. 246): ‘Fig. G is unquestionably a spirochaete’ has a far-reaching significance when we take into account the extremely small diameter and consequently the extremely difficult perceptibility of these organisms. Going by the dimensions in the drawing there would undoubtedly be reasons for identifying the organism as a Spirillum - consequently a bacterium - the more so as the presence of spirillae in the flora of the mouth is mentioned in old literature. Dobell who has been engaged in extensive research in this province, calls this possibility in question with strong arguments. [K.]
Fig. G which is found everywhere else, is absent in A. See Dobell (ibid. p. 244). [S.]

+ fig. XIIIb.

[p. 132]

een over groot getal, dat het gantsche water schoon daar maar seer weijnig materie (die vande tanden genomen was) onder vermengt was, scheen te leven. De lange deeltgens hier vooren verhaalt, waren hier mede in een groot getal. Jk heb ook het Speeksel, ende de witte materie die tegen en tusschen de tanden aen sat, genomen van een Out Man, die sijn ordinair is,⁴⁵⁾ des morgens Brandewijn te drincken, ende des naar middaags wijn, en tabacq, met die gedagten, of door de verhaalde continuele drank, de Dierkens wel int leven soude konnen blijven. Dese man oordeelde ik, om dat sijn tanden ongemeen⁴⁶⁾ vuijl waren, dat sijn mont niet en reijnigde, tgeen ik hem vraagde, en kreeg tot antwoort, noijt mijn leven met water maar alle dagen⁴⁷⁾ met daar door te laten loopen een glas Wijn en Brandewijn. maar ik heb in desselfs Speeksel niet konnen sien, het geene buijten ander Speeksel uijtstak, ik heb ook desselfs Speeksel vermengt, met de materie, die voor tegen de tanden aen sat, en daar in niet vernomen, als seer weijnige vande kleijnste soort van levende dierkens, hier vooren te meermaal verhaalt, maar inde materie, die ik tusschen de tanden uijt hadde gehaalt (alsoo den selven geen kiesen inde mont hadde), daar in heb ik veel meerder kleijne Dierkens vernomen, die uijt twee van de kleijste (!) soorten bestonden.

Vorders heb ik in mijn Mont starcken wijn asijn genomen, en mijn tanden op malkander gehouden, ende de asijn veelmalen door mijn tanden laten gaan. dat gedaan sijnde, heb ik mijn mont, drie malen weder gespoelt met schoon water. hier na heb ik weder de geseijde materie soo tusschen mijn tanden als kiesen gehaalt, ende het selvige weder verscheijde malen vermengt, soo met Speeksel, als met suijver regen water, en meest doorgaans een onbegrijpelijk getal van levende Dierkens ontdekt, dog wel meest inde materie, die ik tusschen mijn kiesen hadde van daan gehaalt, Maar weijnige die de fig: A. hadden. Jk heb ook een weijnig wijn-asijn soo onder het vermengde speeksel, als water gedaan, waar van de Dierkens aan stonts quamen te sterven. Waar uijt ik een besluit maakte, dat den asijn, wanneer ik die in mijn mont hadde, niet door de gantsche materie (die vast tusschen en tegen de tanden,⁴⁸⁾ en kiesen aansat) is door gedrongen, en alleen maar de dierkens gedoot heeft, die inde buijtenste deelen vande witte materie sijn geweest. Jn verscheijde

45) Die sijn ordinair is - wiens gewoonte is.

46) A. en B. hebben: ‘mede buijten gemeen’.

47) A. en B. hebben: ‘wel alle dagen’.

48) A. en B. hebben: ‘tusschen de tanden’.

[p. 133]

other animalcules were so excessively numerous that all the water seemed to live, although only very little matter - taken from the teeth - had been mixed with it. The long particles, mentioned before, were also numerous. I also took the spittle and the white matter, lodged upon and between his teeth from an old man who is in the habit of taking aqua vitae in the morning and of drinking wine and tobacco²⁵⁾ in the afternoon, wondering whether the little animals could live in spite of this continual drinking. I judged that this man, because his teeth were so uncommonly dirty, would not clean his mouth; when I asked him, he answered: never in all my life with water, but every day by flushing it with aqua vitae and wine. Yet I could not find anything in his spittle in addition to what I found in other saliva. I also mixed his spittle with the matter sticking to the front side of his teeth, but did not find anything in it save a few only of the smallest sort of living animalcules repeatedly mentioned heretofore. However, in the matter which I had taken from between his front-teeth (for he had not a back-tooth in his mouth) I saw many more animalcules, consisting of two of the smallest sort.

Furthermore I took some strong wine-vinegar into my mouth, set my teeth, and let the vinegar run between them several times; after this I rinsed three times with clean water. I then once more took some of the foresaid matter both from between my front-teeth and my grinders, mixing it as before several times with spittle as well as with clean rain-water; nearly always I discovered an incredible number of living animalcules, but mostly in the matter which I took from between my back-teeth. Few, however, had the shape of fig. A. I also mixed a little wine-vinegar with the mingled spittle and with the water; the little animals therein died at once. From this I drew the conclusion that the vinegar which I had in my mouth did not penetrate through all the matter which was firmly lodged between and against my front-teeth²⁷⁾ and my grinders, and only killed those animalcules that were in the outermost parts of the white matter. In several of the afore-

25) To drink tobacco - to smoke.

27) A and B have: between my front-teeth.

[p. 134]

vande verhaalde observatien, is mijn 2. á. 3. maal te vooren gekomen, seer heldere door schijnende deeltgens,⁴⁹⁾ waar van veele volkomen ront waren, andere bestonden uijt een ongeschikt ront, dese waren van verscheijde grootheden, waar van ik de grooste ontrent 25. maal grooter oordeelde, als een globule van ons bloet, en ten ware deselve omme haar swaarheijt niet na de gront hadde gesakt, ik soude deselve voor Vet-deeltgens aen gesien hebben.

Jk heb verscheijde juffrouwen, in mijn huijs gehad, die begerig waren de aeltgens in den Asijn te sien. Van welke eenige soo een tegenheijt hadde, dat sij voor namen noijt asijn te nuttigen. Maar als men nu in toe komende soo danige lieden sal komen te seggen, dat^r meerder Dieren inde Vuijlicheijt die aende tanden inde mont van een Mensch sijn,⁵⁰⁾ als^r Menschen in een gansch Coninkrijk leven. en voornamentlijk in die gene die haar mont niet en reijnigen, waar door soo een stank uijt veele haar mont komt, dat het verveelt,⁵¹⁾ dat men tegen haar spreekt, dog dit wert bij⁵²⁾ vele geseijt een stinckenden adem te sijn, daar het inder daat meest door gaans⁵³⁾ een stinckende mont is.⁵⁴⁾ Wat mij belangt ik oordeel van mijn selven, hoe wel ik mijn mont soo reijnig, als ik hier vooren hebbe verhaalt, datter soo veel menschen niet leven, in onse

49) ⁺ Deze ‘heldere’ lichaampjes zijn zonder twijfel speekselbolletjes (zie ook aant. 73 bij den brief van 1 Juni 1674, Alle de Brieven I. blz. 110), witte bloedlichaampjes, die via de tonsillen in de mondholte komen. Deze hebben een middellijn van 10 à 15 µ, de oppervlakte is dus ongeveer 4 × die van een erythocyt. De andere ‘ongeschikte’ (= onregelmatige) bolletjes, die volgens L.'s opgave een middellijn zouden hebben van ongeveer 35-40 µ, kunnen misschien epitheelcellen van de slijmvliesbekleding van den mond zijn. Zij⁺ komen ook nog in groter afmeting voor. [H.]

+ afb. 13.

+ afb. 14.

50) Voor het goed lopen van den zin herhale men het woord ‘zijn’. L. gebruikt weer de constructio apokoinou, d.w.z. één zinselement doet dienst in twee zinnen. [M.]

51) Verveelt - onaangenaam is.

52) Bij - door.

53) Daar het inder daat meest door gaans - terwijl het in werkelijkheid meestal.

54) Nog lang na L.'s tijd was een ‘stinkende adem’ een zeer veel voorkomend euvel en tevergeefs wezen verschillende schrijvers van spectatoriale verhandelingen op het verwaarlozen der tandreiniging als oorzaak hiervan. Vgl. ook Th. Berdmore. Verhandeling over de gebreken en wangesteldheden der tanden en van het tandvleesch (1769) blz. 3: ‘De vuilheid der Tanden wordt van sommige menschen zo weinig geacht, alsze gemakkelijk is weg te nemen;...... maar ook de reuk van vuile rottige Tanden, zich met den adem vermengende, in 't algemeen zeer onaangenaam is voor iemant zelve, en somtijds zeer walglijk voor anderen in een naauwe verkeering’. [M.]

[p. 135]

said observations I happened to see two or three times very bright and transparent particles²⁸⁾, many of which were perfectly round, others having an irregular round figure. These were of various sizes, and the biggest of them were about 25 times bigger than a globule of our blood, and if they had not sunk to the bottom owing to their weight, I should have taken them for fat-particles.

I have had several gentlewomen in my house, who were eager to see the little eels in vinegar. Some of them were so disgusted at what they saw that they resolved never to take vinegar again. But what if in future one should tell such people that there are living more animals in the unclean matter on the teeth in one's mouth than there are men in a whole Kingdom? Especially in those who never clean their mouths, owing to which such a stench comes from the mouth of many that one can hardly bear talking to them. Many call this a stenching breath, but actually it is in most cases a stinking mouth²⁹⁾. For my part, I judge from my own case, although I clean my mouth in the manner heretofore described, that there are not living in our United Netherlands so many people

28) ⁺ Unquestionably these ‘bright and transparent’ particles are globules of saliva (see also note 45 to the letter of June 1st 1674, Collected Letters, I, p. 111), leucocytes which get into the cavity of the mouth via the tonsils. Their diameter is from 10 to 15 µ, that is to say the surface is approximately 4 × that of an erythrocyte. The other ‘irregular’ globules, which according to L's statement would be approximately 35-40 µ, may have been epithelial cells⁺ of the mucous membrane of the mouth. They also occur larger in size. [H.]

+ ill. 13.

+ ill. 14.

29) Long after L's day a stinking breath was a frequent evil; in vain various authors of spectatorial discussions pointed to the neglect of dental cleanness as its source. Cf. Th. Berdmore, A treatise on the disorders and deformities of the teeth and gums, 1844; p. 8: ‘A foulness of the teeth is by some people as little regarded as it is easily removed;...... the smell imparted to the breath by dirty rotting teeth, is generally disagreeable to the patients themselves, and sometimes extremely offensive to others in close conversation’. [M.]

[p. 136]

Vereenigde Nederlanden, als ik heden levende dieren in mijn Mont draag, want siende dat een van mijn agterste kiesen, tegen het tantvlees aen, ontrent de dikte, van een paerts hair met de verhaalde materie beset was, daar na alle aparentie in weijnig dagen, het zout niet en was tegen gescheuijrt, soo een over groot getal levende Dierkens waren, dat ik mij imagineerde wel 1000. levende dierkens te sien, inde quantiteit materie die niet grooter was als 1/100. van een sant groote.⁵⁵⁾

⁺Na dat men weder tot mijn gesegt had, dat men uijt seeker mans persoon een menigte van wormen uijt sijn aen gesigt hadde gehaalt, versogt ik deselve persoon, tmijnen huijse te komen, en haalde soo uijt sijn neus en aengesigt, een menigte vande geimagineerde wormen die ik alle op een schoon glas neder leijde, omme de selve in mijn eenigheijt te examineren, gelijk ik dede. Maar ik heb daar in niet⁵⁶⁾ konnen sien, als mijne observatien vervat, in mijn missive vanden 4. Novemb^r. 1681. als alleen dat eenige hairtgens, die in eenige van dese verbeelde wormen lagen, soo onstark waren, dat de selve, met de minste aenraking ontstucken braken, andere weijnige schenen mij te bestaan, als of het een geheel bondeken⁵⁷⁾ hairtgens waren, maar als ik deselvige van malkanderen tragte te separeren, was het niet anders als of ik een sagt vet lichaam aen raakte.

Siende door een vergroot spiegel, dat (boven gewoonte) onder int dicke van mijn nues, digt bij het aengesigt, swarte kleijne stipjens waren, die ik aenstonts daar uijt drukte, ende deselve observerende, sag met verwondering, dat die bestonden uijt een gansch bondelke met hairtgens, dese haalde ik^r tot vijf int getal uijt, een⁵⁸⁾ van de selve die mij het dikste scheen, separeerde ik de hairtgens van een,⁵⁹⁾ en sag dat het bestont uijt 36. hairtgens, behalven de materie waar mede dit bondelken hairtgens aen de eene zijde beset was, in welke materie de rondigheijt vande hairtgens in

55) Stelt men een ‘sant groote’ op 260³ µ³, dan is 1/100 ruim 170.000 µ³. In deze ruimte bevonden zich volgens L. wel 1000 organismen, dus 1 per 170 µ³. Dit getal is zeker niet overdreven. [S.]

+ Comedonen.

56) A. en B. hebben: ‘niet anders’.

57) Bondeken - bosje. A. en B. hebben: ‘bondelken’.

58) Een - bij een.

59) A. en B. hebben: ‘separeerde ik van een’.

[p. 137]

as I carry living animals in my mouth this very day. For when I saw that one of my back-teeth was coated against the gum with the said matter about the thickness of a horse-hair, where to all appearance the salt had not scoured this matter for a few days, there were so enormous a number of living animalcules, that I imagined that I could discern as many as 1000 living little animals in a quantity of this matter no bigger than 1/100 part of a sandgrain³⁰⁾.

⁺After being told that a large number of worms had been taken from a certain man's face I asked this person to come to my house and took both from his nose and his face quite a number of these so-called worms which I put upon a piece of clean glass for examination when I could be alone. But, doing so, I could not see anything in them except what I mentioned in my observations, contained in my letter of 4 November 1681, that is to say only a few little hairs in some of these imagined worms. These were so soft that they would fall into pieces at the least touch; a few others seemed to consist of a bundle of little hairs, but when I tried to separate them it was just as if I touched a soft, greasy substance.

Looking through a magnifying glass I saw that in the lower and thicker part of my nose, close to my face, there were unusual little black spots which I at once pressed out. Examining these I was astonished to see that they consisted of quite a bundle of little hairs. I took out as many as five of these and separated the hairs in one of them that seemed to me to be thickest, and saw that it consisted of 36 hairs besides the matter covering one side of this bundle of hairs. In this matter the round shape of the hairs had left

30) If we reckon a sand-grain to be 260³ µ³, 1/100 equals a good 170.000 µ³. This means that in every 170 µ³ there would be one organism. L's estimate is not at all exaggerated. [S.]

+ Comedones.

[p. 138]

gedrukt waren,⁶⁰⁾ soo dat ik int eerst dese materie mede voor hairtgens aen sag, en telde alsdoen 45. hairtgens, daer egter maar⁺ 36. hairtgens waren.⁶¹⁾ Fig. I. ABCDE. is een bondelken hairkens, soo als het mij door een microscope vertoonde, het deel ABC. had een doncker wesen, welk deel met het opperste huijtge gemeen lag,⁶²⁾ en welk deel nog in mijn neus sijnde, een swart stipje vertoonde, Dese hairtgens en waren niet alle even lang, maar de eene stak wat boven de andere uijt, als hier B. en soo verre een enkel⁶³⁾ hairtge uijt stak was het selvige door schijnend, het vorder gedeelte CDEA. waren alle de hairtgens mede door schijnende. Jk heb ook wel gesien dat een Bondelken van dese hairtgens boven (daarse met de huijt gemeen lagen), soo gelijk lagen, als of deselve met een schaar waren afgesneden. ED. waren de wortelkens vande hairkens, die mede de eene wat langer onder uijt staken als de andere. Jk heb ook uijt twee distincte soo vrouw als mans persoonen onder uijt haar neusen dese verbeelde wormen gedrukt, ende daar in mede veel hairtgens gevonden, op de eene tijt sag ik^r maar 3.4.5.6.9.⁶⁴⁾ ja ook wel 25. á 30. hairtgens, in een bondelken, maar als ik dese verbeelde wormen wat hoger uijt de nues drukte, waren daar seer selden hairtgens in, als alleen uijt seeker mans persoon, die seer bruijn,⁶⁵⁾ en swaar van hair was, drukten ik uijt sijn aen gesigt, verscheijde van dese deeltgens, die met hairtgens vermengt

60) Het is misschien belangwekkend op te merken, dat de bontindustrie voor het herkennen van haren aan hun oppervlakte-reliëf, dat voor verschillende diersoorten zeer karakteristiek is, gebruik maakt van afdruksels dezer haren in een stijf mengsel, bestaande uit was en hars. Klaarblijkelijk ziet L. op dezelfde wijze de haartjes afgedrukt in het vetsecreet der smeerklieren. [H.]

+ fig. XIV.

61) In de gewone comedonen worden geen haren aangetroffen. Tenzij⁺ men moet aannemen dat L. zich vergist heeft, zou het mogelijk zijn, dat hij hier een aandoening heeft beschreven, die thans maar zeer zelden voorkomt en blijkbaar in L.'s tijd veelvuldiger werd gezien, n.l. trichostasis spinulosa, door Nobl in 1913 zo genoemd. De ‘aus den Follikeln hervortretenden 1 bis 1½ mm langen, spitz zulaufenden, schwärzlich verfärbten feinen Stacheln’ zijn o.a. op de door L. beschreven plaatsen gelocaliseerd. Onder een microscoop doen zij zich voor als ‘garbenförmig durch lamellöse Hornhülser und Bänder zusammengehaltene Büschel bräunlich gefärbter Kolbenhaare, die in Verbänden von 10-40 zur Formation der einzelnen Stacheln beisteuern’. Nobl legt het anatomische beeld zó uit, dat het berust op een ‘Anstauung feinster Lanugohaare in den Follikeln’ (Archiv für Dermatologie und Syphilis CXIV. blz. 611). [C-l.]

+ afb. 15.

62) Dus op hetzelfde niveau als de opperste huidlagen. [H.]

63) A. en B. hebben: ‘so verre so een enkel’.

64) A. en B. hebben: ‘3.4.6.9.’.

65) Bruijn - donker.

[p. 139]

its impression³¹⁾ so as to make me believe at first that the matter consisted of hairs, and to make me count 45 hairs, while in reality⁺ there were only 36³²⁾. Fig. I ABCDE is a bundle of hairs as I saw it through my microscope; the part ABC looked dark and lay level with the epidermis³³⁾ and looked, when still in my nose, like a little black spot. These little hairs were not of equal length, but one would stick out a little beyond another as in the case of B; and the projecting part of a single hair would be transparent. All the hairs of the further part CDEA were also transparent. Sometimes I have seen, that a bundle of these hairs lay so equally arranged near the surface (lying level with the skin) as if they had been cut off with a pair of scissors. ED were the roots of the hairs, some of which were longer than the others and stuck out. I also pressed these so-called worms from the lower part of the nose of a man and of a woman and found many hairs in them; at one time I saw only 3, 4, 5, 6, 9³⁴⁾ of them, but at another time as many as 25 and 30 little hairs in one bundle. But when I pressed these supposed worms from a higher part of the nose there were very seldom hairs in them except in those taken from a certain man, who had very dark and thick hair. I took from his face several of these particles mixed with hairs. And now, when pressing the

31) Readers may be interested to hear that the fur-trade requiring an identification of hair on its surface-relief, so characteristic of various animals, use impressions of such hairs in a sticky mixture of waxed resin. Evidently L. saw the hairs similarly imprinted in the fatty secretion of the sebaceous glands. [H.]

+ fig. XIV.

32) No hairs are found in the ordinary comedones. Unless we assume that L. made a mistake, there is the possibility that he describes an affection⁺ which is now very rare, but evidently much more frequent in L's time if our surmise is correct, I mean trichostasis spinulosa, so named by Nobl in 1913. ‘The fine, pointed, blackish, discoloured spines, long 1-1½ mm which emerge from the follicles’ occur in the places described by L. Seen through a microscope they appear as ‘sheaf-like bundles of brownish club-shaped hairs, held together by lamellar horny sheaths and bands, which, 10-40 together, contribute to the formation of the separate spines’. Nobl explains the anatomical image as the result of an ‘compression of the finest lanugo hairs in the follicles’ (Archiv für Dermatologie und Syphilis, CXIV, p. 611). [C-l.]

+ ill. 15.

33) Consequently on the same level as the topmost layer of the skin. [H.]

34) A and B have: 3, 4, 6, 9.

[p. 140]

waren. En nu konde ik int uijt drucken vande verhaalde geimagineerde wormen bekennen, of in de selve hairtgens waren, want als daar hairtgens in waren, bleven deselve int uijt drucken regt, daar⁶⁶⁾ de andere int uijt komen krom gebogen, en met bogten waren. Dese bondelkens hair, en heb ik haar maaksel, of t samenvoeginge, mij niet anders konnen in beelden,⁶⁷⁾ als dus. Jk stelde dan vast dat⁶⁸⁾ een seer dun hairtge welkers wortel of begintsel wat diep inde huijt gemaakt wiert, en dat de stof tot groot wordinge, van soo danig hairtge, niet langer en continueerde, tot dat het hairtge, maar die langte bekomen heeft, dat het een weijnig buijten de Huijt gestooten is. Welk kleijn stukje hair, t sij dat wij onse nues snuijten, of met de hant aan deselve komen te raaken, afslijt, en daarom het hairtge inde huijt blijft sitten, en wanneer nu weder nieuwe stof komt, om weder op de selfde plaats, een hairtge te maken, dat dan dat tweede hairtge sig komt te plaatsen beneffens het eerste hairtge, en dat dit gecontinueert wert, soo langen tijt tot datter 8.10.20. ja 36. hairtgens als een bondelken, bij malkanderen geplaast worden, en dat soo een bondelken hairtgens dat uijt 20. of 36. hairtgens bestaat, niet in een, of 2. jaren gemaakt wert, maar verscheijde jaren daar toe van nooden heeft. Want geen van alle deze hairtgens, waren boven spits toe lopende, gelijk alle de hairtgens sijn, die op nieuw weder komen te groeijen, als de voor gaende uijt gevallen sijn, waar uijt ik dan ook vast stel, dat ijder hairken van dit bondelken, soo verre als het buijten de huijt is uijt gestooten geweest, alle door lankheijt van tijt,⁶⁹⁾ sijn af gesleten.

⁺Jk heb inden jare 1674. aende Heer Oldenburg Sa^r70) geschreven, hoe dat ik alsdoen, niet anders en heb konnen sien, of ons opperste huijtge, dat ongevoelig is, bestont uijt ronde deeltgens, of schibbetgens,⁷¹⁾ en daar beneffens mijne consideratien geseijt hoe ik mijn inbeelde dat ons opperste huijtge gemaakt wiert, alsook hoe dat het selvige continueel van onderen toe nam, en van bovenen

66) Daar - terwijl.

67) In beelden - voorstellen.

68) Men leze dezen zin als stond er:... dat bij een seer dun hairtge... gemaakt wiert, de stof tot grootwordinge... niet langer en continueerde... [M.]

69) Door lankheijt van tijt - op den langen duur.

+ Bouw van de opperhuid.

70) A. en B. hebben: ‘Zalr. ged.’.

71) Schibbetgens - schilfertjes. A. en B. hebben: ‘schubbetgens’. L. maakt blijkens het volgende een duidelijk verschil (dat door den drukker niet begrepen is) tussen ‘schibbetgens’ (= schilfers) en ‘schubbetgens’ of ‘schobbens’ (= schubben). C. heeft: ‘squamulae’. [M.]

[p. 141]

above-mentioned, so-called worms I could discern whether there were hairs in them, for in case there were hairs in them these remained straight while being pressed out, whereas the others when they came out, were curved and bent. I could not conceive the origin or formation of these bundles of hair except as follows. I concluded that the root or origin of a hair was somewhat deep in the skin and that the material for increase of such a hair was discontinued when it had grown long enough to stick out just a little from the skin. This little bit of hair will wear down when we blow our nose or happen to touch it with our hand, and so will stick in the skin. When there is new material for forming a new hair in the same place this second hair will take its place next to the first hair, which will continue till 8, 10, 20 nay 36 hairs are placed together like a bundle; also such a bundle consisting of 20 or 36 hairs will not be made in one or two years, but will take several years for being formed; for none of these hairs were pointed at the top, such as all hairs are which begin to grow anew when the previous ones have been shed. From this theretofore, I draw the conclusion that each hair of this bundle, as far as it stuck out of the skin, was worn off in length of time.

⁺In 1674 I wrote Mr. Oldenburg, of blessed memory, that at the time I could not make out otherwise but that our outer skin, which is insensible, consists of round particles or scabs³⁵⁾. I added in what manner I considered this outer skin is formed, and that it continually increased at the bottom and wore off at the

+ Structure of the epidermis.

35) L. evidently distinguishes between the Dutch word ‘schibbetgens’ and ‘schubbetgens’, a distinction not felt by the printer (C has ‘squamulae’). Evidently the first synonym describes loose scabs, the result of desiccation, the second describing cornifications growing from the skin. [M.]

[p. 142]

afslijt.⁷²⁾ Jk heb sedert die tijt, weder verscheijde observatien gedaan, maar daar inne niet veranderlijks⁷³⁾ vernomen als nu laast wanneer ik daar ontrent, een andere manier van observeren gebruijkte, als ik tot nog toe gedaan hadde. Want int eerst sag ik door een gemeen microscope, veel naakter,⁷⁴⁾ dat de deeltgens die mij door het selvige ront schenen, en int verbant⁷⁵⁾ lagen, en die ik oordeelde soo kleijn te sijn, dat een sant 200. á. 250. vande selve soude konnen bedecken, namentlijk die deelen vande schobbetgens, die van ons oog worden gesien, of daar het ligt op valt,⁺ die ik hier met fig: H. heb aen gewesen.⁷⁶⁾ Maar wanneer ik die, door een meer vergrootende microscope examineerde, sag ik dat deselve niet gemaakt wierden, door de vogt, die uijt ons lichaam wert gedreven, en waar van de waterige vogtigheijt weg wasemde, ende de substantiele materie die inde vogticheijt is, een schibbetge⁷⁷⁾ maakten, gelijk ik mijn selven voor desen hadde in⁺ gebeeld, en hebbe geschreven. Maar nu moet ik seggen, dat onse opperste huijtge alleen bestaat uijt schobbens. Dit woord van schobbens, sal eenige wat vreemt voor komen, om dat wij met het woort schobbens, selden anders verstaan, als de opperste huijt van visschen, die wij Vis-schobbens noemen. Dog ik kan niet sien, waar om dat men nu niet soude mogen seggen, in plaets vande opperste huijt, de schobbetgens die onse huijt bedekt, ende bewaart,⁷⁸⁾ en gelijk men de opperste huijt van Brasem, en Kerper, Vis-schobbens noemt, soo wel noemen wij ook de opperste huijt van Cabbeljaeuw, en Spiering, Vis-schobbens, Schoon de laasten

72) Zie den brief van 1 Juni 1674 (Alle de Brieven I. blz. 112).

73) Veranderlijks - anders? C. heeft: ‘sed in iis nil aliud, quam antea, detexi’. [M.]

74) Naakter - duidelijker.

75) Int verbant - in regelmatig afwisselende rijen.

+ fig. XV.

76) Het oppervlak van een zand is ongeveer 6700 µ². De onderdelen van het ‘schobbetge’ hebben dus een oppervlak van ongeveer 30 µ² en een middellijn van ongeveer 6 µ. [S.]

77) A. en B. hebben hier: ‘schobbetge’.

+ Vergelijking van de huidschilfers van den mens met visschubben.

78) Bewaart - beschermd.

[p. 143]

top³⁶⁾. Since then I made many observations, but found nothing else till recently, when I employed a manner of observing different from my previous one. For at first I saw through an ordinary microscope much more distinctly the particles which seemed to me to be round and to lay united; and in my opinion they were so small that a grain of sand would cover 200 or 250 of them, that is to say those parts of the scales which can be seen by our eyes or⁺ on which the light falls and which I have indicated by fig. H³⁷⁾. But on examining them through a stronger microscope I saw that they were not made by the moisture exuded from our body; and I also saw that, unlike what I formerly imagined and described, the watery humour does not evaporate while the substance in⁺ this moisture makes a scab. Now, however, I must say that our epidermis consists only of scales. If this word scales should appear a little strange to some people because we usually understand it to mean the outer skin of fishes, what we call fish-scales, I do not yet see why, instead of speaking of our outer skin, we should not be allowed to speak of the scales that cover and protect our skin. And just as we call the cuticle of breams and carps fish-scales, so also we call the cuticle of cods and smelts fish-

36) See letter of 1 June 1674 (Collected Letters, I, p. 113).

+ fig. XV.

37) The surface of a grain of sand is approximately 6700 µ². The parts of the ‘scale’ consequently have a surface of approximately 30 µ², and a diameter of approximately 6 µ. [S.]

+ Comparison of the scabs of human epidermis with fishscales.

[p. 144]

meer dan 100. maal kleijnder sijn, als die van Brasem, en Kerper,⁷⁹⁾ en of wel⁸⁰⁾ de schobbens van ons lichaam, eenige duijsenden kleijnder waren dan die⁸¹⁾. Cabbeljaeuw, of Spiering, soo mogen wij die egter mede wel schobbens noemen, door dien het inderdaat schobbens sijn, en onse huijt bewaart,⁸²⁾ ende dienst aen het selvige doet,⁸³⁾ als de Visschobbens aen de Visschen. Dese Schobbens leggen mede (als hier vooren geseijt) in verband⁺ als de Visschobbens op de Visschen, want ik sag niet alleen, dat de meeste bestonden uijt 5 zijden, maar ik konde in eenige seer klaar bekennen, de binnewaartse ommetrecken, dat ik mij in beelde te sijn, de groot werdinge, ofte voort stotinge van ijder schobbetge, gelijk wij door vergroot glasen sien, dat ijder Vis-schobbetge heeft,⁺ die ik alhier met fig. K. heb aen gewesen, dat ik oordeelde een volmaakt⁸⁴⁾ schobbetge te sijn, dat met sijn zijde OP. aende huijt, heeft vast geweest, en welk deel ik door gaens gesien heb dat soo breet niet en is, als het boven is. Veele andere schobbetgens, en waren soo lang, nog ook soo net van zijden niet, welke laaste ik oordeelde, dat ontijdig door mij vande huijt, waren af genomen, of af gesleten, of gebroken waren. Deselve sijn seer dun want ik oordeelde, dat die meer dan 25. maal breder waren dan die dik zijn, en daar benevens, sag ik ook dat deselvige wel drie dik over malkanderen lagen, of dat onse huijt met drie dik schobbetgens

79) Het is niet mogelijk de schubben van verschillende vissoorten in grootte met elkaar te vergelijken, daar de lengte van de schub ongeveer evenredig met de lengte van het lichaam toeneemt, terwijl er verder een grote variabiliteit in de grootte der schubben op de verschillende lichaamsdelen bestaat.
Een karper van 43 cm lengte heeft schubben van 16 mm, een karper⁺ van 52 cm heeft schubben van 21 mm. Een brasem van 44 cm heeft schubben die 16 mm lang zijn, terwijl een dergelijke vis van 47 cm dit ook heeft. Een spiering van 15 cm heeft schubben van 2.5 mm, maar een van 18 cm heeft schubben van 3 mm. De juistheid van L.'s vergelijking is dus niet geheel na te gaan, maar ‘meer dan 100. maal kleijnder’ is in ieder geval iets overdreven. Men moet natuurlijk de oppervlakken vergelijken. [H-a.]

+ afb. 16-19.

80) Of wel - hoewel.

81) A. en B. hebben: ‘die van’.

82) A. en B. hebben: ‘en onse huijd bewaeren, en den selven dienst aen deselvige doet’.

83) De gelijkheid die L. zoekt tussen de schilfers welke van de mensenhuid⁺ loskomen, en de hoornschubben der vissen, is onjuist. De eersten bestaan uit aantallen samenhangende, verhoornde cellen van de epidermis; schubben der beenvissen zijn beenformaties die hun ontstaan in de lederhuid vinden. [H.]

+ afb. 20.

+ Int verbant - in regelmatig afwisselende rijen.

+ fig. XVI.

84) Volmaakt - ongeschonden.

[p. 145]

scales. These last, however, are more than 100 times smaller than those of the bream and carp³⁸⁾, and although the scales of our body should be one or two thousand times smaller than those of the cod or smelt we may yet call them scales because they actually are scales and, protecting our skin³⁹⁾, preserve it, just like fish-scales do fishes. These scales, as said before, lie in close juxtaposition like the fish-scales on fishes, for I saw not only that most of them are six-sided but, in the case of some of them, I could distinctly discern the interior circumferences which I imagined to be the increase or propulsion of each scale, as visible through a microscope. I have represented this increase, which⁺ each fish-scale shows, in fig. K. I judged this to be a full-formed scale which had been attached to the skin by its side OP, which side I have always found to be narrower than the top. Many other scales were not by far so long, nor were their sides so neatly shaped; I judged that these scales had been taken prematurely from the skin by me, or that they had worn off or been broken. They were very thin for I judged that they were 25 times more broad than thick. Besides, I saw that as many as three lay on top of each other or that our skin is protected by a threefold

38) We cannot possibly compare the sizes of the scales of various fishes, as the increase of the length of the scale is approximately proportional to that of the body. Moreover, the size of the scales varies considerably in⁺ different parts of the body. A 43 cm long carp has scales of 16 mm, whereas a carp of 52 cm has scales of 21 mm. A 44 cm bream has scales of 16 mm, while a 47 cm one has scales of the same length. A 15 cm smelt has scales of 2.5 mm, but one of 18 cm has scales of 3 mm. So we cannot check L's comparison with perfect certitude, but at all events his ‘more than 100 times smaller’ is an exaggeration. Of course we should compare the surfaces. [H-a.]

+ ills. 16-ills. 19.

39) L. is wrong here, there is no similarity between the deciduous scales⁺ of the human skin and the corneous scales of the fishes; the first consist of numbers of cohering, cornified cells of the epidermis; the scales of osseous fishes are bony formations arising from the derm. [H.]

+ ill. 20.

+ fig. XVI.

[p. 146]

bewaart wiert, want ijder schobbetge, wort maar omtrent 1/3⁸⁵⁾ van ons oog gesien, onder welk deel nog ten minsten twee dik andere schobbetgens leggen, ende het andere 2/3. wort van andere schobbetgens bedekt, als hier fig: M. van welk schobbete (!) alleen maar het gedeelte 1.2.3.4. van het oog kan gesien werden, ende de rest wort van andere schobbetgens bedekt, ook is mij meest doorgaans te vooren gekomen, dat het punct 3. soo scharp niet en was, als ik het selvige hier geteikent heb, maar om dat ik oordeelde, dit een vande volmaakte schobbetgens te sijn, heb ik het dus na gevolgt. Op die manier gaat het ook met de schobbens⁸⁶⁾ vande Visschen, die wij als deselve op de Vis leggen, alleen maar voor een gedeelte met het oog komen te sien. En gelijk mijns wetens de Visschen noijt haar schobbens verwisselen, soo verwisselt onse huijt of Schobbetgens sig veelmaal, en dit geschiet mij heden pri: Septmb^r. en dat niet met⁸⁷⁾ enckelde schobbetgens, maar met soo danige stucken, datter wel 1000. en meer schobbetgens, aen een vast sijn. en wanneer ik eenige schobbetgens, die vast saten, (en die ik mijn selven in beelde dat eerst⁸⁸⁾ nieuw gemaakt waren) vande huijt af nam, quam daar meest doorgaans bloet uijt, of daar bleef een roode plaats staan.⁸⁹⁾ Jk heb ook het opperste huijtge genomen van een lit-teiken dat ik van ader-laten (nu wel 25. jaar geleden) heb gehouden, en gesien dat veele van die schobbetgens de fig:⁺ van L. hadden. Door veele vande verhaalde schobbetgens, liepen seer heldere (in ongeschikte ordre) streepjens⁹⁰⁾ door, als in fig: M. aengewesen, die soo nu en dan beset waren met ronde bolletgens, vande groote als 1/6 van een globule van ons bloet, mede inde verhaalde fig: aen gewesen. Dese streepjens beelde ik mijn in, dat veroorzaakt wierden, door sweet dat uijt ons Lichaam was gedreven, en eenige vaste materie die int sweet is, aen eenige vande schobbetgens hadden over gelaten, ende de globulen, eenige globulen die uijt ons lichaam waren gestooten, of uijt eenige uijt gestooten deeltgens waren te samen gestremt. Uijt de hier vooren

85) A. en B. hebben: ‘maar ontrent voor een derde’.

86) A. en B. hebben: ‘schobbetgens’.

87) A. en B. hebben: ‘soo verwisselt daar en tegen onse huijt de schobbetgens, veelmaal, en dit geschiedt mij heden sijnde den 1. Septemb. nieuwe stijl en dat...’.

88) Eerst - pas.

89) Waarschijnlijk had L. een plekje met een eczemateuze of andere schubbende huidaandoening. [H.]

+ Huidporiën.

90) A. en B. hebben: ‘heldere irreguliere streepjes’.
In ongeschikte ordre - in onregelmatige rangschikking.

[p. 147]

layer of scales, for only a third part of each scale is visible to our eyes, under which part there are at least two other scales, and the other 2/3 are covered by other scales as in fig. M, of wich scale only the part 1.2.3.4 can be seen by the eye, while the rest is covered by other scales. Mostly also I found that point 3 was not as sharp as I have drawn it here, but because I considered it to be one of the most perfect scales, I imitated it thus. The same holds good for the scales of fishes, which when they lie upon the body of a fish are partly visible. And while for aught I know fishes never change their scales, our skin or scales change frequently, and this happens to me to-day, September 1st⁴⁰⁾, not merely a few scales, but in such large pieces that quite 1000 and more scales stick together. And when I took some of the scales that stuck fast (and which I fancied had been recently formed) from the skin, blood would mostly follow, or a red spot remained⁴¹⁾. I also took the outer skin from a scar left after I had been let blood (now at least 25 years ago), and saw that many of these scales had the shape⁺ of fig. L. Through many of these scales there ran bright, irregular streaks as in fig. M. Now and then these were covered with round globules, as big as 1/6 of a globule of our blood; they are shown in the same figure. I imagined that these streaks were caused by sweat driven from our body and that some solid substance in the sweat had stuck to some of the scales; also that the globules were globules expelled from our body, or had coagulated from thrust

40) A and B read: Our skin, however, sheds the scales frequently, and this happens to me to-day, September 1st N.S.

41) Probably L. had an eczematous spot or some other scaly affection of the skin. [H.]

+ Pores of the skin.

[p. 148]

geseijde maaksel van onse opperste huijt, konnen wij nu wel besluijten, dat een Vloij, Luijs, en⁹¹⁾ ander kleijn on gedierte, niet veel gewelt van nooden hebben, omme haar angels in onse huijt te brengen, na de maal de selvigen, haar angels niet door de schobbens, maar tusschen de samenvoeginge van de schobbetgens konnen in dringen.

Door dese mijne verhaalde observatien, heb ik nu meer als voor desen bewesen, datter geen sweet gaten in onse opperste huijt sijn,⁹²⁾ maar dat de vogtigheijt die door gaans⁹³⁾ uijt ons lichaam wert gestooten, (en met meer gewelt, en grooter menigte als wij sweeten) op veel plaatsen, tusschen ijder schobbetge kan door gaan, schoon de schobbetgens, als wij die examineren vast aen een gekleeft vinden, door de substantiele materie (beeld ik mijn in) die inde vogtigheijt is, en die int uijt wasemen vande selve, aen de schobbetgens blijft sitten, die ligt vande Vogt, die het daar na weder ontmoet kan vloijbaar gemaakt, ende weg gedreven werden; soo anders⁹⁴⁾ niet tusschen ijder schobbetge Canaaltgens loopen, waar door de vogtige uijtwasemende materie (die onder ijder schobbetge, uijt veel plaetsjens bij een komt) sig kan loosen. Soo wij nu maar gedencken wat een menigte van plaatzen soo een schobbetge heeft, waar uijt dat het groot gemaakt wert, ende dat inde spatie van het 1/3 dat het schobbetge onse huijt bedekt,⁹⁵⁾ nog wel 100. plaatsen sijn, waar uijt de uijt drijvende deelen van ons lichaam kan⁹⁶⁾ door gaan, en dat 200. schobbetgens, soo als deselve int verbant leggen, van een sant kan⁹⁷⁾ bedekt werden, komt dan op 20000 plaatsen, kan ons lichaam uijt wasemen, inde spatie dat⁹⁸⁾ een sant bedekt, behalven de plaats waar uijt het schobbetge wort

91) A. en B. hebben: ‘of’.

92) De poriën der zweetklieren heeft L. hier nog niet gezien. Zie ook de brieven van 19 October 1674 (l.c. I. blz. 180) en 27 September 1678 (l.c. II. blz. 382-386). Hij beschrijft deze poriën echter wel in den brief van 17 September 1717⁺. [S.]

+ afb. 21a, b en c

93) Door gaans - voortdurend.

94) Soo anders - indien tenminste.

95) A. en B. hebben: ‘van de huijd die een schobbetge bedekt’.

96) A. en B. hebben: ‘konnen’.

97) A. en B. hebben: ‘soo komt dan dat op 20000 plaatsen ons lichaam kan uijtwasemen, in de spatie die’. C. heeft: ‘in spatio cutis quam squamula unica occupat’.

98) Stelt men de middellijn van een epitheelcel op 60 µ dan wordt haar oppervlakte ongeveer 2800 µ². Het onbedekte derde deel is dan ruim 900 µb². L.'s schatting komt, als gewoonlijk, vrij goed uit. [H.]

[p. 149]

out particles. From the aforesaid construction of our skin we can conclude that fleas, lice and other little animals do not require much force for inserting their stings into our skin as they need not pierce the scales with their stings but thrust them through the juncture of the scales.

By these observations I have proved better than before that there are no openings in our epidermis for the sweat to pass through⁴²⁾, but that the fluid which is constantly exuded from our body (with greater force and more copiously when we sweat) can pass in many places between the scales⁴³⁾ although we shall find when we examine them, that the scales stick fast together owing to the substance (I imagine) which is in the fluid and which, when this evaporates, will stick to the scales. This substance will afterwards be easily liquefied in the fluid which it encounters, and be expelled; if it least there are no minute channels between the scales, through which the moist evaporating matter can be voided (which collects under each scale from a number of places). If we only consider the number of surfaces such a scale has from which it increases in size, and also consider that in the space of 1/3 of our skin covered by a scale⁴⁴⁾, there are at least 100 places through which the exuded parts of our body can pass, and that 200 scales, closely joined, can be covered by one sand-grain, we shall find that our body can transpire in 20.000 places in a space covered by one grain of sand⁴⁵⁾, excepted the place where the

42) L. did not yet observe the pores of the perspiratory glands. See the letters of 19 October 1674 (ibid. I, p. 181) and 27 September 1678 (ibid. II, pp. 383-387). However, he describes these pores in his letter of 17 September 1717.⁺ [S.]

+ ills. 21a, b and c

43) The Dutch text has ‘between each scale’ and the Latin translation has ‘inter quamlibet squamam’. [Sw.]

44) A and B have: of the skin covered by a scale.

45) If we suppose the diameter of an epithelial cell to be 60 µ, its surface will be approximately 2800 µ². In that the uncovered part will be over 900 µ². L's estimate comes fairly right, as usual. [H.]

[p. 150]

groot gemaakt, hier uijt blijkt nu dat ons lichaam, als⁹⁹⁾ maar een Porus is, daar onse Geneesm^rs continueel in haar mont hebben, de pori of sweet gaten, van ons lichaam, even als of daar toe bijsondere gaten in ons lichaam geordonneert¹⁰⁰⁾ waren,¹⁰¹⁾ en voornamentlijk, als sij een kleijn ront droppeltge sweet op het lichaam sien leggen, en niet en weten of dencken,¹⁰²⁾ wat parsinge de lugt op alle lichamen doet, en dat soo danigen kleijne quantiteit uijt gedreven water, om dat het vande lugt gedrukt wort, schoon het van eenige duijsenden van plaatsjens komt te samen vloijen, ront moeten sijn.¹⁰³⁾ Jk heb ook de¹⁰⁴⁾ schobbetgens van binnen uijt de hant⁺ genomen, ende dat vande dicke huijt die wij Eelt noemen, dese schobbetgens heb ik van een ende deselvige ommetrek gevonde, als die van mijn lichaam, Maar gelijk de schobbetgens van ons lichaam, seer helder dun en doorschijnende sijn, soo waren dese beset met soo veel globulen, en streepjens dat deselve schenen uijt globulen samen geset te sijn, en om dat ik doorgaans ondervonden heb, dat niet alleen uijt het binnenste van onse vingers, maar uijt het binnenste vande geheele Hant, een extraordinaire groote uijt drijvinge van vogt, (waar onder seer veel vet is) geschiet, Soo heb ik mijn ingebeeld, dat gelijk als de schobbetgens op ons Arm, etc. verlaten sijnde van voetsel, af schilferen, dat ter contraire schoon de schobbetgens van binnen inde Hant, en onder de Voeten, verlaten wordende van voetsel, door de menigvuldige uijt gedreven aen een klevende stof, soo dik¹⁰⁵⁾ en vast, de schobbetgens op een packen,¹⁰⁶⁾ en alleen maar kleijne kanaaltgens, op de schobbetgens

99) Als - als het ware.

100) Geordonneert - gemaakt.

101) Zie voor deze passage ook de brieven van 1 Juni 1674 en 19 October 1674 (l.c. I. blz. 112 en 180).

102) Dencken - bedenken.

103) Voor den ronden vorm van waterdruppels, zie den brief van 1 Juni 1674 (l.c. I, blz. 110-112).

104) A. en B. hebben: ‘dese’.

+ Eelt.

105) Dik - dicht. De betekenis van dezen zin is: Op den arm worden de schilfers direct na het afsterven weggestoten. In onze hand- en voetzolen daarentegen, waarin zo veel zweetafscheiding is, worden de hoornschilfers aan elkaar gekoekt door het zweet. Dit vindt dan zijn afvloed tussen de ‘globulen’, waaruit de schubben zijn samengesteld. Het is dus maar schijn, dat de huid van den voet zo dik is, want het grootste gedeelte bestaat uit op elkaar gekleefde ‘globulen’. [H.]

106) A. en B. hebben: ‘door menigvuldige uijtgedreven aan een klevende stof, so dik en vast op een pakken’.

[p. 151]

scale increases in size. From this it appears that our body is as it were only one pore, whereas our physicians are forever talking about the pores or orifices for perspiring of our body, as if special openings had been supplied for this purpose in our body⁴⁶⁾; and especially when they see a small round drop of sweat lying upon our body and do not know or consider what pressure the air exercises on all bodies, and that such a small quantity of exuded water, because it is pressed by the air, must be round⁴⁷⁾, although⁺ it flows together from some thousands of places. I also have taken the scales from the inside of the hand, that is to say from the thick skin that we call callus. I have found these scales to have the same circumference as those of my body. But while the scales of our body are very clear, thin and transparent, these were so covered with globules and streaks that they seemed to be composed of globules. And because I have often found that there is an extraordinary expulsion of fluid (in which there is much fat) not only from the interior of our fingers but from that of the whole hand, I imagined that, just as the scales on our arms etc. drop off for want of nutrition, so on the contrary, though the scales on the inside of hand and foot are left destitute of food, they conglomerate by the copious matter which is expelled and which is so thick and dense, and stick together⁴⁸⁾, only small channels being left in the

46) For this passage see also the letters of 1 June 1674 and 19 October 1674 (ibid. I, pp. 113 and 181).

47) For the round shape of drops of water see the letter of 1 June 1674 (ibid. I, pp. 111-113).

+ Callus.

48) The meaning of this sentence is: On the arm scales are thrust off immediately after dying off, but on our hands and on the soles of our feet, where there is an abundant secretion of sweat, the horny scales are glued together by the exsudation. The sweat then oozes away between the ‘globules’ composing the scales. So the thickness of the skin of our feet is only apparent, for the greater part consists of ‘globules’ sticking together. [H.]

[p. 152]

over laten, waar door de dunste stof continueel wort uijt gedreven, dat¹⁰⁷⁾ het soo een dicke huijt schijnt te wesen, daar het inder daat meest¹⁰⁸⁾ uijt schobbetgens, bestaat, Dese dikte kan nog vermeerdert werden, als de handen grooter arbeijt doen, waardoor dan de Uijtstootinge of Uijt drijvinge van deelen, ende de te samen packinge vande selve meerder moet volgen.

Op 't laast van UEd: missive vanden 16/26 Feb^r 16 82/83. segt¹⁰⁹⁾ UEd: Jk kan niet bedencken voor tegenwoordig¹¹⁰⁾ datter ijets in UEd. gedagten meer meriteert (indien gij niet geengageert sijt in¹¹¹⁾ andere speculatien) als de schijnsel van verscheijde couleuren, het sij in hare poeijeren of vaste lichamen, of de verscheijde soorten van een ende deselve coulueren, of de couluer maar legt in een weijnig plaats vande wol, het welk schijnt geheel gecouluert te sijn enz:¹¹²⁾

Mijn Heer ik heb sedert die tijt mijn gedagten daar over wel laten gaan en al hoe wel ik vertrouw, dat ik daar niet sal door komen, soo sal ik egter daar ontrent, weder eenige arbeijt doen,

Hier hebt gij mijn Heer eenige uijt mijne observatien, die ik voor dees tijt, goet gedagt heb, de Hoogh Edele Heeren Leeden¹¹³⁾ vande Con: Soc: mede te deelen, ik wil hoopen dat deselve smakelijk¹¹⁴⁾ sullen sijn, dat ik gaarne UEd: hant sal verstaan,

107) Dat - zodat.

108) Daar het inder daat meest - terwijl het in werkelijkheid voor het grootste deel.

109) A. en B. hebben: ‘26 Februarii, nieuwe stijl, 1683’.

110) Voor tegenwoordig - op het ogenblik.

111) Geengageert sijn in - vgl. Engels to be engaged in, en zie verder aant. 2 bij den brief van 16 September 1683, blz. 114.

112) Misschien is dit verzoek gedaan naar aanleiding van beschouwingen in de vergadering der Royal Society over de kleuren wit en zwart, en over de oorzaak van het feit, dat tot poeder gestampt blauw glas wit lijkt, wat door Hooke werd toegeschreven aan de weerkaatsing van het licht. (Th. Birch. The history of the Royal Society IV (1757) blz. 175.) [M.]

113) A. en B. hebben: ‘Hoog Edele Leeden’.

114) Smakelijk - aangenaam.

[p. 153]

scales, through which the thinnest matter is constantly expelled, thus leaving the impression that it is such a thick skin while in reality it consists for the greater part of scales. This thickness can be increased when the hands do heavy labour owing to which there must be an increased thrusting out and expulsion of particles and a greater coagulation.

At the end of your letter of 16/26 Febr. 16 82/83⁴⁹⁾ you write: ‘for the present I cannot think of anything that is more worthy of your speculations (if you are not engaged⁵⁰⁾ in others) than the brilliancy of various colours, either in powders or in solid bodies, or the various hues of one and the same colour, or whether the colour is present only in one part of the wool which seems to be coloured in all its parts, etc.’⁵¹⁾.

Since then, dear Sir, I have given my mind to this and although I fear that I shall not carry this to a succesful end, I shall, however, again apply myself to it.

I add, dear Sir, some of my observations which I wish to communicate to the Honourable members of the Royal Society. I hope that they will please them, and shall be glad to learn this

49) A and B have: 26 Februarii, New Style, 1683.

50) See note 2 to the letter of 16 September 1683, p. 115.

51) Perhaps this request was made in consequence of observations, made in the meetings of the Royal Society, about the white and black colours and about the cause of the fact that blue glass, pounded to a powder, looks white. Hooke ascribed this to a reflection of the light (Th. Birch, The history of the Royal Society IV (1757), p. 175). [M.]

[p. 154]

en sal onder des, na presentatie van mijn geringen dienst blijven, de Co: Soc:

Alderonderdanigste Dienaar en mede Broeder

Antonj Leeuwenhoeck¹¹⁵⁾

Dese 17^e Septemb^r 1683. jn Delft.

Jk sal de transactien in UEd: laaste missive gementioneert, te gemoet sien, gelieft te selve maar met dit opschrift tot Rotterdam te senden.

Aen juff^r Catharina Leeuwenhoek op de Hoogh-straat int Oude Gemenelants huijs Tot Rotterdam.¹¹⁶⁾

[M^r Leeuwenhoecks lett^r dat^ed. Sept^r 17^th 1683.]¹¹⁷⁾

115) A. en B. hebben: ‘Onderdanigste dienaar en mede-broeder, Antoni Leeuwenhoek. De superscriptie was, Mijn Heer, Mijn Heer, Francois Aston. Esquire Secretaris of the Royall Societii ad Gresham Colledge. A London’, en eindigt daarmee. [M.]

116) Zie voor de reden, waarom L. verzoekt de boeken naar Rotterdam te zenden, aant. 64 bij den brief van 31 Mei 1678 (Alle de Brieven II. blz. 378).

117) Deze woorden zijn met een andere hand, waarschijnlijk door den secretaris der Royal Society, op den brief geschreven. [M.]

[p. 155]

from you. Meanwhile, offering my slight services, I remain of the Royal Society

The most humble servant and fellow-member

Antoni Leeuwenhoeck⁵²⁾.

This 17th September 1683 in Delft.

I am looking forward to the Transactions mentioned in your last letter; please send them to Rotterdam, bearing this direction:

To Mrs. Catharina Leeuwenhoek, Hoogh-straat int Oude Gemenelants huis At Rotterdam⁵³⁾.

[M^r Leeuwenhoecks lett^r dat^ed Sept^r 17^th 1683.]⁵⁴⁾

52) The printed editions read: Antoni Leeuwenhoek; they omit the postcript. A and B add: ‘The superscription was: Myn Heer, Mijn Heer, Francois Aston. Esquire Secretaris of the Royall Societii ad Gresham Colledge. A London’. C reads: ‘Dabam Delphis Batavorum, pridie Iduum Septembris. Anno 1683’. [M.]

53) For the reason why L. wanted the books to be sent to Rotterdam, see note 28 to the letter of 31 May 1678 (Collected Letters, II, p. 379).

54) These words are in a different hand, probably that of the Secretary of the Royal Society. [M.]

+ afb. 12.

+ ill. 12.

+ afb. 12.

+ ill. 12.

+ fig. XIIIb.

+ fig. XIIIb.

+ afb. 13.

+ afb. 14.

+ ill. 13.

+ ill. 14.

+ afb. 15.

+ ill. 15.

+ afb. 16-19.

+ afb. 20.

+ ills. 16-ills. 19.

+ ill. 20.

+ afb. 21a, b en c

+ ills. 21a, b and c