Geïllustreerde flora van Nederland

Handleiding voor het bepalen van de naam der in Nederland in het wild groeiende en verbouwde gewassen en van een groot aantal sierplanten

[p. 347]

Zaadplanten. Phanerogamen, Phanero̲gamae.
II. Bedektzadigen. Angiospermen, Angiospe̲rmae.
B. Tweezaadlobbigen. Dicotylen, Dicotyledo̲neae.

[p. 349]

Familie der napjesdragers.
Cupuliferen, Cupuliferae.

Boomen of heesters met eenslachtige bloemen, maar de meeldraad- en stamperbloemen op dezelfde plant (eenhuizig). Mannelijke bloemen in hangende katjes, onmiddellijk aan de katjesspil of op schubachtige aanhangsels. Meeldraden 2-20.Vrouwelijke bloempjes in katjes of alleenstaand. Vrucht een nootje, vaak omgeven door een of meer uitgegroeide schutblaadjes, die met elkander een ‘napje’ vormen. Zie fig. Het stuifmeel wordt door den wind verspreid, in verband daarmede valt de bloeitijd vóór het ontluiken der bladeren of zeer kort er na, wanneer de bladeren nog klein zijn. Tijdens het ontluiken der bladeren bevinden zich aan den voet van den bladsteel twee kleine blaadjes, de steunblaadjes, die meestal spoedig afvallen (Beuk!) maar bij enkele soorten blijven (Turksche Eik). De meeste soorten zijn belangrijk om hun hout, hun schors, of om de vruchten.

Geslachtentabel.

1

a.	De bloemen verschijnen vroeg in 't voorjaar, vóór de bladeren.	2
b.	De bloemen komen tegelijk met, of na de bladeren.	3

2

a.

Vrouwelijke bloempjes in groene knoppen, die op bladknoppen gelijken; de purperen stijlen steken er buiten uit. Fig. blz. 352. Blz. 352, Hazelaar

[p. 350]

b.

Vrouwelijke katjes gesteeld, in groepjes bijeen aan 't eind van zijtakjes. Zie fig. Blz. 351, Els

3

a.	Bladeren langwerpig met minstens twaalf paar zijnerven. Zie fig. Blz. 354, Kastanje
b.	Bladeren korter, met hoogstens veertien paar zijnerven.	4

4

a.	De vrouwelijke katjes bevatten veel bloempjes.	5
b.	De vrouwelijke katjes bevatten slechts weinig (niet meer dan zes) bloempjes.	6

5

a.	Tijdens den bloei staan de vrouwelijke katjes rechtop of schuin; schubjes dicht bij elkaar. Zie fig. Blz. 350, Berk
b.	Vrouwelijke katjes hangend, schubjes niet dicht op elkander. Zie fig. Blz. 353, Haagbenk

6

a.	Mannelijke katjes met vele bloempjes langs de spil. Fig. vorige blz. Blz. 354, Eik
b.	Mannelijke katjes kwastvormig. Fig. blz. 354 en hiernaast. Blz. 353, Beuk

Geslacht: Berk, Betula.

1

a.	De bladeren hebben meer dan 7 paar zijnerven. Zie Aanhangsel, blz. 355.
b.	De bladeren hebben minder dan 7 paar zijnerven.	2

2

a.	Bladeren met ronden of hartvormigen voet, vrij groot, in den regel langer dan 7 cM. Papierberk. Zie Aanhangsel, blz. 355.
b.	Bladeren met wigvormigen of afgeronden voet, gemiddeld niet langer dan 6 cM. (aan jonge loten uit afge-

[p. 351]

kapte stammen kunnen ze veel grooter zijn). Overal. April-Mei. Gewone Berk, B. alba

Gewoonlijk worden hiervan twee soorten onderscheiden, die echter niet zeer sterk verschillen. Men noemt ze:

a. Ruwe Berk, B. verrucosa, met on behaarde takken en bladeren en zeer breed gevleugelde vruchtjes (vleugels breeder dan de vrucht zelf, zie fig.). Soms treft men exemplaren aan met zeer dunne, hangende takken; deze variëteit heet ‘Hangende berk’ (Betula verrucosa pendula).

b. Zachte Berk, B. pubescens, met behaarde jonge takken en bladeren, die later bijna geheel kaal worden Vruchtvleugels niet broeder dan de vrucht. Zie fig.

De berken groeien op zandgrond en in moerassen en slaan bij ons welig op uit 't zaad, dat door den wind wordt verspreid. Buitenste schors (de kurklaag) wit of rose, papapierachtig, glad; bij oude boomen onderaan met diepe spleten. Ademhalingsopeningen (lenticellen) zeer in 't oog Vallend op dikke takken, streepvormig.

De berken worden veel geteeld als hakhout. De loten, die uit de afgehouwen stompen opschieten, zijn haast altijd behaard (bij de Ruwe Berk even goed als bij de Zachte) en hebben bladeren, die in grootte en vorm veel van de normale kunnen verschillen.

In het voorjaar kan men, door gaatjes tot in het hout te boren, daaruit sap winnen, dat na gisting berkenwijn levert. De berkenolie of -teer, uit de kurkschors verkregen, dient in Rusland tot bereiding van het juchtleer.

Geslacht: Els, Alnus.

a.

Bladeren met afgeronden top, met ondiepe insnijdingen, die weer onregelmatig gezaagd zijn. Jonge bladeren en takken kleverig. De onderzijde van 't blad vertoont haartjes in de hoeken der nerven en

[p. 352]

	ook langs de nerven, overigens niet. Tijdens den winter en 't voorjaar zijn de knoppen meestal prachtig blauw. De vruchtjes zijn bruine en glanzige, bijna niet gevleugelde nootjes, die tot in 't voorjaar tusschen de zwarte, korstige schubben van de oude vrouwelijke katjes (elzeproppen, zie fig.) zitten. Ze worden door 't water verspreid. Schors ruw, zwart. Langs waterkanten en aangeplant. Januari-April. z. Zwarte Els, A. glutinosa
b.	Bladeren met spitsen top, aan de onderzijde in 't eerst dicht behaard en met uitsteekseltjes (papillen) bezet. De vruchtjes hebben meestal duidelijke vleugels. Schors grijs, glad. In den laatsten tyjd vrij veel aangeplant, ook in 't wild, maar zeldzaam. Januari-Mei. z. Grauwe Els, A. incana

Geslacht: Hazelaar, Corylus.

a.

Eenjarige takken gelijkmatig bezet met haren en klierharen. De schubben van de mannelijke katjes hebben een kort stekelpuntje. Vrucht omgeven door een gesloten krans van ingesneden schutblaadjes, klokvormig en niet of weinig langer dan de vrucht zelf. Bladeren zeer verschillend van vorm, meestal breed hartvormig. In bosschen en hagen en ook aangeplant. Januari-April. Hazelaar, C. Avellana

Bij sommige exemplaren bloeien de vrouwelijke katjes vóór de mannelijke, bij andere de mannelijke vóór de vrouwelijke, bij nog andere bloeien ze tegelijk. Het bloeien der vrouwelijke katjes duurt veel langer dan dat der mannelijke. In 't begin van den bloei zijn de vruchtbeginsels nog weinig ontwikkeld, zoodat ze bij vluchtig onderzoek niet gevonden worden.

De vruchten worden verspreid door eekhoorns en vogels,

[p. 353]

vooral boomklevers, die ze als wintervoorraad verbergen en dikwijls niet terugvinden.

b.

Eenjarige takken vaak vlokkig behaard. Schubben van de mannelijke katjes zonder stekelpuntje. Omwindsel van de vrucht langer dan de vrucht zelf en naar den top toe smaller wordend. Aangeplant, vooral veel de variëteit met bruine bladeren (atropurpurea). Afkomstig uit Zuid-Europa. Februari-April. Lammertjesnoot, C. tubulosa

Geslacht: Haagbeuk, Carpinus.

Boom of heester tot ± 15 M. hoog. Mannelijke katjes met 3-12 meeldraden op elke schub, de helmknoppen zijn gespleten, zoodat het dubbel aantal meeldraden aanwezig schijnt te zijn. Vrouwelijke katjes aan bebladerde takjes; vrucht een nootje in een drielobbig schutblad. Zie fig. Bladeren eivormig, met dubbelgezaagden rand en in den regel 12-14 paar zijnerven, soms minder. Veel in de Oostelijke provincies, ook aangeplant. Mei.

Haagbeuk, C. Betulus

Er komen gekweekte vormen voor met bladeren in den vorm van eikeblaren (quercifolia), andere met diep ingesneden bladeren (incisa) en nog andere met zeer uiteenloopende bladvormen aan een en denzelfden tak (heterophylla).

Geslacht: Beuk, Fagus.

Mannelijke katjes bijna, kogelvormig, langgesteeld, hangend, vrouwelijke met weinig bloemen, twee in één omhulsel bij elkaar. Vruchtomhulsel (napje) stekelig, met vier kleppen uiteenwijkend. Bladeren ovaal of elliptisch met 5-9 paar zijnerven en bijna onmerkbaar getanden rand, die in den eersten tijd fijn ge-

[p. 354]

wimperd is. Schors glad, grijs; knoppen lang, bruin.

In bosschen en aangeplant. Mei.

Beuk, F. silvatica

Wordt veel gekweekt met bruine bladeren (F. silvatica purpurea), ook met diep ingesneden bladeren (heterophylla). De vruchten worden gegeten door allerlei dieren, vooral door vinken en meezen. Het hout is minderwaardig meubelhout.

Geslacht: Kastanje, Castanea.

De vrouwelijke bloemen bevinden zich boven aan den steel van de mannelijke katjes en vertoonen meestal 6 stijlen. Zie fig. Bladeren langwerpig, rand stekelig gezaagd-getand, de onderzijde soms dik behaard, doch meestal kaal. Vruchtomhulsel met lange stekels. Aangeplant en verwilderd. Mei-Juli.

Tamme Kastanje, C. sativa

Wordt nog al veel aangeplant; in gunstige zomers dragen de boomen rijpe vruchten. Meestal worden deze echter uit Zuid-Europa bij ons ingevoerd.

Geslacht: Eik, Quercus.

1

a.	Bladeren niet behaard (alleen langs de hoofdnerf soms een weinig), en met ronde bladlobben.	2
b.	Bladeren aan de onderzijde behaard; of kaal, maar dan met spitse bladlobben. Zie Aanhangsel, blz. 356.

2

a.	Stamperbloemen en later de vruchten 1-7 bij elkander op een langen, gemeenschappelijken steel; bladstelen meestal korter dan 1 cM., bladeren aan weerszijden met 3-7 lobben; twee omgekrulde slipjes aan den bladvoet. In bosschen en aangeplant; de meest gewone eik. Mei. Eik, Q. Rabur
b.	Stamperbloemen en vruchten 1-3 bijeen op zeer korten steel. Bladstelen meestal langer dan 1 cM.

[p. 355]

Geen slipjes aan den bladvoet. De onderzijde van 't blad langs de hoofdnerf dikwijls eenigszins behaard. In bosschen en aangeplant. Mei. z. Wintereik Q. sessiliflora

De Wintereik bloeit een paar weken later dan de gewone Eik, heeft een regelmatige bladerkroon en ook tamelijk symmetrische bladeren, zijn vruchten zijn doorgaans iets kleiner en niet gestreept. De Wintereik verliest zijn bladeren pas in den winter, de gewone Eik vroeger, beide soorten behouden dikwijls, vooral aan hakhout, hun dorre bladeren tot in het voorjaar.

Beide worden gekweekt om hun duurzaam timmerhout wagenschot!) en om de schors, die veel looizuur bevat en als run in de leerlooierijen wordt gebruikt. De vruchten worden gegeten door allerlei dieren, vooral door duiven, gaaien, eekhoorns, zwijnen, herten. De knoppen, bladeren en wortels ontwikkelen verschillende vormen van ‘gallen’, weefsels die ontstaan door de aanwezigheid van de larven galwespen. Verscheidene insekten voeden zich met de bladeren of sappen van den Eik (meikever, vliegend hert, boktorren, eikenspinner, bladrollers, enz., enz.).

Aanhangsel.

Geslacht: Berk, Betula.

In parken en tuinen treft men 't meest aan:

1. De Papierberk, B. papyracea. Deze heeft, evenals de gewone Berk, bladeren met niet meer dan 7 paar zijnerven. Ze hebben meestal een hartvormigen voet en zijn dunner dan die van de gewone Berk. De boom vormt doorgaans een breede kroon. Kurkschors wit. Dit is de bekende berk uit Noord-Amerika; van de schors worden kanoes gemaakte, dunne schorsvellen worden gebruikt voor papier.

2. De Zwarte Berk, B. nigra. Bladeren met 7-9 paar

[p. 356]

zijnerven, aan de onderzijde behaard, langgesteeld (⅓-⅙ bladlengte).

3. De Suikerberk, B. lenta. Bladeren met 10-14 paar zijnerven, aan de onderzijde behaard, kortgesteeld (minder dan ⅙ bladlengte). Al deze soorten zijn afkomstig uit Oostelijk Noord-Amerika en bloeien in Mei. Fig. vorige blz.

Geslacht: Eik, Quercus.

1

a.	De bladlobben eindigen in een duidelijken stekel, de vruchtnapjes hebben aangedrukte slippen.	2
b.	De bladlobben hebben geen duidelijken stekel, wel kunnen ze spits zijn; slippen van de vruchtnapjes teruggeslagen.	4

2

a.	Bladeren en jonge takken tot laat in den zomer aan de, onderzijde met gele vlokken van sterharen, knoppen viltig behaard, eikel bijna kogelrond, ongeveer voor de helft in 't napje verborgen. De schors kleurt speeksel geel. Mei. Afkomstig uit N. Amerika. Verfeik, Q. tinctoria
b.	Bladeren, takken en knoppen spoedig kaal.	3

3

a.	Bladeren diep ingesneden, de insnijdingen breeder dan de lobben, eikel voor ¾ buiten het napje, dat onderaan saamgetrokken is tot een beschubd steeltje. Moeraseik, Q. palustris
b.	Bladeren hoogstens tot op 't midden ingesneden; de insnijdingen smaller dan de lobben, eikel voor ⅔ buiten het napje, dat geen beschubd steeltje heeft. Roode Eik, Q. rubra

Beide soorten, afkomstig uit N.-Amerika, worden in parken en tuinen aangeplant om hun loover, dat in den herfst vóór

[p. 357]

het afvallen prachtig rood wordt; bij de Roode Eik eerder dan bij de Moeraseik.

4 (1)

a.	Bladeren met 4-9 lobben, die gaafrandig kunnen zijn, maar ook wel 1-4 tandjes hebben. Jonge bladeren bezet met gele sterharen, later alleen de onderzijde der nerven behaard. Steunblaadjes blijvend. Napje met teruggeslagen slippen, ⅓-⅔ van de vrucht insluitend. Uit het Middellandsche-Zee-gebied. Mei-Juni. Turksche Eik, Q. Cerris
b.	Bladeren met 2-6 lobben, aan beide zijden behaard, lederachtig, 's winters blijvend. Alleen de bovenste schubben van het napje zijn teruggeslagen. Afkomstig uit Italië en 't Balkan-Schiereiland. Mei. Grieksche Eik, Q. Aegilops