Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2010-2011

[p. 72]

Cornelis de Deugd
Alblasserdam 14 december 1924 - Spaubeek 13 augustus 2010

Cornelis de Deugd, filosoof en literatuurwetenschapper, werd op 14 december 1924 geboren in Alblasserdam. Zijn vader was werkman op een scheepswerf en was vanuit zijn oorspronkelijk protestantse levensovertuiging socialist geworden. Na het doorlopen van de lagere school en de ambachtschool ging Cornelis in Rotterdam werken. In zijn vrije tijd behaalde hij het mulo-diploma, en vond hij zijn weg naar het protestantisme dat zijn vader had verzaakt. Op zijn 23ste zou hij belijdenis doen in de Nederlands Hervormde Kerk. Ondanks de hem eigen kritische opstelling en de weigering om in de cognitieve beschutting van morele zekerheden te leven, zou hij voor de rest van zijn leven een toegewijd en bekennend protestant blijven.

De bezettingsjaren waren, naast voortdurende kunstgrepen om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen, gekenmerkt door zelfstudie; na de bevrijding hernam De Deugd zijn scholing aan het Marnix-Gymnasium. Voordat hij eindexamen kon doen, kreeg hij de kans om aan een uitwisselingsprogramma deel te nemen in Amerika. Via New York, waar een broer van hem woonde, toog hij naar het Calvin College (een universiteit met sterke wortels in de gereformeerde Nederlandse emigrantengemeenschap in en om Grand Rapids, Michigan), waar hij als student was aangeno-

[p. 73]

men. Later verhuisde hij naar Wayne State in de stad Detroit, waar hij als werkstudent een baan waarnam in de gereedschappen-afdeling van een plaatselijke autofabriek.

Zowel in de vakken filosofie als literatuurwetenschap behaalde De Deugd de ba-graad in 1953/54. Hij had tijdens zijn studie een diepe belangstelling ontwikkeld voor de dwarsverbanden tussen filosofie en theologie, en was met name geïnspireerd geraakt door het werk van Paul Tillich. Deze protestants-theologische denker van Duitse herkomst was in 1940 tot Amerikaan genaturaliseerd, en publiceerde in De Deugds studententijd zijn invloedrijke studies The Courage to Be (1952) en The Dynmics of Faith (1957). Na zijn Detroitse baccalaureaat maakte De Deugd de sprong naar Harvard, waar hij (opnieuw in de beide vakken filosofie en literatuurwetenschap) de ma-graad behaalde; die studie bekostigde hij door spaargeld dat hij in Detroit opzij had weten te leggen. Tillich doceerde in die jaren ook in Harvard, en De Deugd zal allicht lezingen van hem hebben bijgewoond, maar over nadere of persoonlijke contacten is niets bekend.

In zijn Harvardse tijd leerde De Deugd zijn toekomstige echtgenote kennen, Victoria Camille, met wie hij in 1956 trouwde. Zij werd als vertaalster de kostwinner van het gezin gedurende de aanloopfase van De Deugds academische carrière, die nu een plausibel toekomstperspectief begon te vormen. Uit het huwelijk zouden vier kinderen worden geboren.

Na een jaar in Clermont-Ferrand (1957/58) keerde De Deugd terug naar Nederland, waar hij in 1958 werd aangesteld als wetenschappelijk medewerker aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Het Instituut voor Algemene en Vergelijkende Literatuurwetenschap aldaar, opgericht in 1949 door H. Sparnaay en W.A.P. Smit, stond toentertijd in de startblokken om internationaal toonaangevend te worden, net zoals de discipline van het comparatisme zelf in deze jaren (de tijd van de internationale samenwerking na de Tweede Wereldoorlog) groot élan aan de dag legde. De International Comparative Literature Association was net opgericht en zou, na de eerste beide congressen van Venetië en Chapel Hill, haar derde wereldcongres in 1961 in Utrecht houden. In deze tijd begon zich echter een methodologische breuklijn af te tekenen tussen een eerder tekstesthetische en een eerder intellectueel-historische benadering, sindsdien bekend geraakt als respectievelijk de ‘Amerikaanse’ school (met René Wellek als boegbeeld) en de ‘Franse’ (uit de traditie van Paul Hazard en

[p. 74]

Paul Van Tieghem). Die breuk zou in de daaropvolgende decennia funeste gevolgen hebben voor de jonge discipline. De Deugd, met zijn transatlantische ervaring, trachtte het gevaar te bezweren met zijn De eenheid van het comparatisme, dat een jaar na het Utrechtse congres verscheen als deel 1 van de reeks ‘Utrechtse Publicaties in Algemene Literatuurwetenschap’ (upal). Aangezien De Deugds pleidooi voor een hogere disciplinaire eenheid, die zowel de ‘Amerikaanse’ als de ‘Franse’ benadering kon accommoderen, vervat was in het neutrale Nederlands, miste het boek de verdiende, en mogelijk heilzame, brede internationale uitwerking.

Rond dezelfde tijd stelde hij Tillich aan het Nederlands leespubliek voor als denker op het grensvlak tussen theologie en filosofie: het boekje Paul Tillich's filosofische theologie: Een beperkt commentaar verscheen in 1961, het artikel ‘De methode van correlatie tussen filosofie en theologie in Paul Tillich's filosofische theologie’ verscheen in 1962 in het Nederlands Theologisch Tijdschrift.

In het kader van zijn Utrechtse aanstelling werkte De Deugd inmiddels aan zijn promotie, die uiteindelijk in 1966 zou plaatsvinden. Het werd méér dan dat: een uniek huzarenstuk in de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis dat De Deugd roem heeft bezorgd, maar hem ook op de afgunst van middelmatiger collega's kwam te staan. Hij bestond het, om op de namiddag van de 29ste juni 1966 achtereenvolgens maar liefst twee proefschriften in de Utrechtse senaatszaal te verdedigen, het ene comparatistisch van aard, het andere filosofisch: De Deugd had zijn dubbeltalent in de beide disciplines tot het hoogste niveau gebracht. Zijn wijsgerige proefschrift, The Significance of Spinoza's First Kind of Knowledge, behelsde een tot dan toe niet al te diepgaand behandeld aspect in Spinoza's epistemologie. Voor De Deugd zelf lag zijn belangstelling voor Spinoza in het verlengde van zijn eerdere enthousiasme voor Tillich. Hij zou nog na zijn emeritaat, in 1988, een lezing houden over ‘Paul Tillich en Spinoza’ (gepubliceerd in 1991), waarin hij trachtte de overeenkomsten tussen de beide denkers aan te tonen. Latere voorbeelden van zijn aanhoudende preoccupatie met Spinoza vinden we in het knaw-symposium dat De Deugd mede organiseerde naar aanleiding van de 350ste geboortedag in 1982, en waarvan hij de acta redigeerde (Spinoza's Political and Theological Thought, 1984).

Het andere proefschrift, dat De Deugd vanuit zijn eigenlijke universitaire aanstelling had geschreven, bewoog zich op het grensvlak, hoe kan het ook anders, tussen filosofie en literatuurgeschiedenis, en behandelt

[p. 75]

(zoals de titel het verwoordt) Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken: Fenomenologie van een geestesgesteldheid. Het was een geharnaste demonstratie van de waarde van ideeënhistorisch onderzoek in de literatuurgeschiedenis, en een verfrissende poging om de Romantiek, in al zijn Europees-internationale variatie, vanuit de in de tijd zelf geschreven teksten te begrijpen: fenomenologisch en niet theoretisch, vanuit een modelmatig begrip van het door historici en critici aan die periode toegeschreven poëticale karakter. Onder de grote, pan-Europese overzichtwerken over de Romantiek neemt De Deugds studie bijlange geen geringe plaats in, maar opnieuw moet vastgesteld worden dat de internationale uitstraling ongetwijfeld aanzienlijk groter was geweest als het boek niet in het Nederlands was verschenen.

De Deugds preoccupatie met de literatuur zou sindsdien steevast de literatuurgeschiedenis in een driehoeksverhouding met theologie en filosofie plaatsen. Daarvan getuigen zijn diverse artikelen over de literaire mimesis, zijn regelmatige populariserende bijdragen aan het tijdschrift Wijsgerig perspectief op maatschappij en wetenschap, en zijn boek From religion to criticism: Notes on the growth of the aesthetic consciousness in Greece (1964, herdrukt 1971).

De Deugd werd benoemd tot lector, later hoogleraar in de Vergelijkende Literatuurwetenschap aan zijn Utrechtse instituut. De symmetrie van zijn dubbeltalent werd voortgezet door een nevenbenoeming, in 1970, tot buitengewoon hoogleraar filosofische antropologie aan de Vrije Universiteit. Dat ambt aldaar aanvaardde hij met een belangrijke oratie over het onderwerp ‘Nationalisme en Wetenschap’, waarin hij zich tot een kritisch en cosmopolitisch wetenschapsbegrip bekende, maar die hem niet door alle Amsterdamse collega's in dank werd afgenomen. De Deugds wijgerig-antropologische belangstelling ontwikkelde zich in de jaren zeventig in de richting van de psychologie en de psychotherapie. Na het behalen van een Duitse accreditatie heeft De Deugd zelfs incidenteel in de jaren 1973-'77 als psychotherapeut gepraktiseerd. Een denker als Freud heeft hij evenwel nooit als maître à penser willen erkennen. Over het algemeen kan gesteld worden dat hij grote eruditie paarde aan een rusteloos zoekende, haast worstelende geest.

In Utrecht zou zijn vergelijkende, ‘fenomenologische’ en ideeënhistorisch gefundeerde benadering in de jaren zeventig en tachtig gaandeweg gemarginaliseerd raken in de concurrentie tussen poststructuralistische theorie en empirisch sciëntisme. Het was een richtingenstrijd die niet al-

[p. 76]

leen in Utrecht woedde, maar die het ‘klassieke’ comparatisme wereldwijd uitholde. De Deugd trok zich terug op zijn expertise in en belangstelling voor de Romantiek, en wijdde zich aan de studie van romantische conservatieven zoals Southey en Bilderdijk. Dat onderwerp spreekt thans, in de herlevende belangstelling voor de negentiende eeuw en de Nederlandse Romantiek, tot de verbeelding, maar was in de jaren tachtig uiterst unzeitgemäss. Een omvangrijke studie over Bilderdijk is helaas onvoltooid gebleven.

De Deugds groeiende afstandelijkheid jegens het literatuurwetenschappelijk bedrijf in Utrecht vond zijn weerslag in een verhuizing naar het Zuidlimburgse Spaubeek in 1982 (waar hij op 13 augustus 2010 zou overlijden). In 1986 ging hij met emeritaat. Zijn latere jaren werden door een verergerende diabetes geplaagd. Hij behield echter tot het einde zijn combinatie van standvastigheid en beminnelijkheid, en zijn warme relatie met Amerika: regelmatig vertoefde hij in Florida. Zijn veelzijdige belangstelling, ongehinderd door snobisme of vooroordelen, reikte van P.G. Wodehouse tot de popmuziek, die hij nog vóór zijn kinderen had ontdekt als een belangwekkend cultureel verschijnsel. Zijn promovendi (waaronder schrijver dezes) waren niet talrijk, maar hem hecht toegedaan.

Bij zijn emeritaat werd hem een liber amicorum (Deugdelijk vermaak, onder redactie van Els Eweg) aangeboden; de daarin opgenomen bijdragen van collega's, oud-studenten en oud-promovendi getuigden van hun warme gevoelens jegens deze integere en kleurrijke wetenschapper, wiens grote eruditie nooit intimideerde, altijd inspireerde.

joep leerssen

Voornaamste geschriften

(red.) Uit vier eeuwen: Bloemlezing uit de Nederlandse Christelijke dichtkunst. 1950 (Bond van Nederlands Hervormde Jongelingsverenigingen op Gereformeerde Grondslag).

Paul Tillich's filosofische theologie: een beperkt commentaar. Utrecht 1961.

De eenheid van het comparatisme. Utrecht 1962.

‘De taak van de wijsbegeerte en de plaats daarin van het Zijn bij Paul Tillich’, Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie 54 (1962), p. 121-132.

[p. 77]

‘De methode van correlatie tussen theologie en filosofie in Paul Tillich's filosofische theologie’, Nederlands Theologisch Tijdschrift 13.3 (1963), p. 161-180.

From religion to criticism: Notes on the growth of the aesthetic consciousness in Greece. Utrecht 1964.

Het metafysisch grondpatroon van het Romantische literaire denken: De fenomenologie van een geestesgesteldheid. Groningen 1966.

The significance of Spinoza's first kind of knowledge. Assen 1966.

‘Old Wine in New Bottles? Tillich and Spinoza’, Royal Institute of Philosophy Lectures 2 (1968), p. 133-151.

Nationalisme en wetenschap. Amsterdam 1970.

‘Het mimetisch karakter van de literatuur’, Nieuw Vlaams Tijdschrift, 28 (1975), p. 710-732.

‘Towards a comparatist's definition of “decadence”’, in: D.W. Fokkema et al. (red.), Comparative Poetics. In honour of Jan Kamerbeek. Amsterdam 1976, p. 33-50.

‘Lezen en interpreteren in het comparatisme: Poe's Ulalume’, Forum der Letteren (1979), p. 340-348.

(red.) Spinoza's political and theological thought: International Symposium under the auspices of the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences commemorating the 350th anniversary of the birth of Spinoza, Amsterdam, 24-27 November, 1982. Amsterdam 1984.

‘Friendship and Romanticism: Robert Southey and Willem Bilderdijk’, in: J. Leerssen & K.U. Syndram (red.), Europa Provincia Mundi. Liber amicorum Hugo Dyserinck. Amsterdam 1988, p. 369-387.

Liber amicorum Cornelis De Deugd: Els Eweg (red.), Deugdelijk vermaak: Opstellen over literatuur en filosofie in de negentiende eeuw. Amsterdam 1987.