Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2009-2010

[p. 126]

Johannes Alle Faber
Leeuwarden 25 september 1925 - Bennekom 7 oktober 2007

Op 7 oktober 2007 overleed in Bennekom op 82-jarige leeftijd J.A. Faber, emeritus hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Johannes Alle (Joop) Faber werd op 25 september 1925 geboren als zoon van de Leeuwarder limonadefabrikant Ype Faber en zijn vrouw Klaasje Dijkstra. Hij volgde in Leeuwarden de lagere school en vervolgens ook de hbs-a. Van studeren kwam het niet direct, want eerst was er de oorlog en daarna werd Faber opgeroepen voor militaire dienst in het toenmalige Nederlands-Indië, waar hij van 1946 tot 1949 verbleef. Na terugkeer volgde dan toch een studie en wel economische wetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na afronding van de studie trad Faber in 1956 in het huwelijk met de cesar-oefentherapeute Truuske Reeders, uit welk huwelijk twee kinderen, een zoon en een dochter, werden geboren.

Tijdens zijn studie aan de economische faculteit was Faber in contact gekomen met B.H. (Bernard) Slicher van Bath (1910-2004), een van de meest veelzijdige en vernieuwende historici van Nederland in de vorige eeuw en tevens de man die een beslissende invloed zou hebben op het beroepsmatige leven van Faber. Slicher, begonnen als mediëvist en archivaris van Overijssel, heeft een volstrekt nieuwe wending gegeven aan de

[p. 127]

wijze waarop het agrarische verleden van Nederland bestudeerd werd. Hij richtte zich op een specifieke regio, hanteerde een lange-termijn perspectief en maakte intensief gebruik van archiefmateriaal dat hij kwantitatief bewerkte en presenteerde in grafieken en tabellen. Het ordenende principe van zijn werk was de Malthusiaanse spanning tussen bevolkingsomvang en bestaansmiddelen. In het werk van Slicher is de invloed merkbaar van de sociografie en van de Duitse landbouwhistoricus Wilhelm Abel (1904-1985). Zonder zich daar bewust van te zijn, sloot het bovendien nauw aan bij de benadering van een groep Franse historici rond het tijdschrift Annales: économies, sociétés, civilisations.

Toen Faber vanuit Leeuwarden in Groningen arriveerde, was Slicher er al enkele jaren hoogleraar in de economische en sociale geschiedenis en sinds 1949 was hij tevens voor één dag in de week buitengewoon hoogleraar in de agrarische geschiedenis aan de Landbouwhogeschool in Wageningen. Al die jaren werkte hij aan een grote studie over de vroegmoderne geschiedenis van Overijssel. Het is onder invloed van Slicher dat Fabers belangstelling verschoof van economie naar economische geschiedenis en in 1956 studeerde hij af op een doctoraalscriptie over de geldontwaarding die teweeg werd gebracht door de aanvoer van grote hoeveelheden Spaans-Amerikaans edelmetaal in de zestiende en vroeg zeventiende eeuw. In datzelfde jaar volgde Faber Slicher naar Wageningen, toen deze daar tot gewoon hoogleraar in de agrarische geschiedenis werd benoemd en van het bestuur van de Landbouwhogeschool de belofte had gekregen er een brede onderzoeksgroep te mogen opzetten.

Het was de combinatie van demografie, sociologie, geschiedenis en economie die Slicher had toegepast in zijn toen bijna voltooide studie naar Overijssel, die Faber aangetrokken moet hebben en die ook de basis zou vormen voor zijn dissertatieonderzoek naar de geschiedenis van Friesland in de vroegmoderne tijd. Zijn directe collega's werden Henk Roessingh en Ad van der Woude, die vergelijkbare regionale studies zouden schrijven, en Godaert van der Poel, die negentiende-eeuwse landbouwgeschiedenis en landbouwtechniek voor zijn rekening nam. Zij vormden onder de bezielende leiding van Slicher de kern van wat later bekend zou worden als ‘de Wageningse School’. Omdat gevestigde periodieken de sterk kwantitatieve artikelen van de Wageningers niet wilden publiceren, werd een eigen tijdschrift (de Afdeling Agrarische Geschiedenis, kortweg aag-bijdragen) opgezet dat door de brede en kostenloze verspreiding niet weinig heeft bijgedragen aan de bekendheid van de Wa-

[p. 128]

geningse onderzoekers en de door hen gehanteerde benadering.

In deze jaren met een relatief geringe onderwijslast en ruime onderzoeksmiddelen kwam een stroom van Wageningse publicaties op gang, waarin ook Faber zijn deel had. Die van hem verschenen uiteraard in de aag-bijdragen en andere nationale en internationale tijdschriften, maar hij bleef tevens trouw aan het Friese blad It Beaken, waar in 1958 zijn allereerste publicatie was verschenen. Die ging over Friesland en de Sontvaart, een thema dat hem bleef boeien. Wie de lijst van zijn publicaties overziet, kan ook niet anders concluderen dan dat de geschiedenis van zijn geboorteprovincie Friesland de basis van zijn academische werk was en dat vanuit die basis de geschiedenis van de Republiek en Europa werden verkend en belicht.

In de tweede helft van de jaren zestig begon het te rommelen aan de Nederlandse universiteiten en ook aan de Landbouwhogeschool. Er ontstond een brede beweging die pleitte voor democratisering van het bestuur en een betere positie van medewerkers en studenten. Tegelijkertijd was Slicher langdurig op studieverlof in de Verenigde Staten. Toen hij in Wageningen terugkwam, was ook daar de democratisering doorgedrongen en bleek het niet mogelijk op de oude voet verder te gaan. Tussen hoogleraar en medewerkers ontstond nu een reeks van conflicten en de sfeer werd nog verscherpt door het feit dat Slicher zijn belangstelling voor de regionale studies enigszins verloren had en nieuwe terreinen - New Economic History en de geschiedenis van Latijns-Amerika - ging exploiteren. Dit alles in een periode dat Faber en de andere medewerkers ver gevorderd raakten met hun grote regionale studies, maar nog niet gepromoveerd waren. In 1972 verliet Slicher Wageningen en maakte hij de overstap naar de studie van Latijns-Amerika. Bij de promotie van zijn voormalige medewerkers wilde hij niet langer betrokken zijn en in het jaar van zijn vertrek promoveerde Faber bij de Utrechtse hoogleraar Theo van Tijn op zijn grote studie over Friesland.

Drie eeuwen Friesland. Economische en sociale ontwikkelingen van 1500 tot 1800 past in de traditie van regionale studies zoals die in Nederland door Slicher en in Frankrijk door de Annales-school werd voorgestaan, maar het boek heeft ook eigen accenten. Vooral de ruime aandacht voor de sociaal-politieke ontwikkelingen, in het bijzonder de oligarchisering van het bestuur, en voor de Friese handel, rederij en scheepvaart weerspiegelen de belangstelling van Faber en geven het boek een eigen karakter. Het belang van het boek en de gekozen benadering werd in Friesland en

[p. 129]

daarbuiten al snel onderkend. In 1973 werd Faber de prijs van het Landbouwhogeschoolfonds toegekend, in 1974 de dr. Joast Hiddes Halbertsma-prijs van de provincie Friesland en in datzelfde jaar volgde tevens de benoeming tot hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. In zijn oratie, Dure tijden en hongersnoden in preïndustrieel Nederland, nam hij het werk van Wilhelm Abel als uitgangspunt en concludeerde hij na zorgvuldige afweging van het beschikbare bronnenmateriaal dat alles er op wees dat in Nederland ‘de duurte van levensmiddelen doorgaans minder extreem en de economische, sociale en demografische gevolgen ervan minder ingrijpend waren dan elders’. De door hem veelvuldig bestudeerde graanhandel was een belangrijke verklaring van deze positieve afwijking van het Europese patroon.

In het kielzog van de maatschappelijke ontwikkelingen genoot economische en sociale geschiedenis in die jaren een grote populariteit. Die aantrekkingskracht berustte op de pogingen die werden ondernomen de lange-termijn ontwikkelingen in economie en sociale verhoudingen te onderzoeken en te duiden, op het gebruik van inzichten en theorieën uit de sociale wetenschappen en de moderne (deels kwantitatieve) onderzoeksmethoden. Van betekenis was ook het feit dat niet langer de ‘grote mannen’ centraal stonden, maar er aandacht kwam voor het lot van de naamloze massa's van boeren en stedelingen en de wijze waarop hun materieel welzijn beïnvloed werd door de prijs van levensmiddelen, het loonniveau en de werkgelegenheidssituatie.

Toch waren de eerste jaren van zijn aanstelling in Amsterdam niet zonder problemen. Zelf was Faber weliswaar betrokken geweest bij de democratisering van het bestuur van de Landbouwhogeschool, maar in hun streven naar democratisering gingen de Amsterdamse studenten een heel stuk verder; veel verder dan Faber in Wageningen gewend was. Daar had de Afdeling Agrarische Geschiedenis betrekkelijk weinig studenten en een lichte onderwijslast. In Amsterdam waren de studentenaantallen explosief gegroeid en veel studenten hadden er belangstelling voor Marxistische of communistische geschiedinterpretaties. Zij wensten maatschappelijk betrokken en Marxistisch geïnspireerd geschiedenisonderwijs en zaten niet te wachten op genuanceerde beschouwingen over de seculaire trend van een wat gereserveerde en weinig flamboyante landbouwhistoricus. Bovendien liet Faber zich al snel kennen als iemand die van mening was en van mening bleef dat selectie en het stellen van eisen de kern vormen van een academische opleiding. Een opvatting die nu vanzelfspre-

[p. 130]

kend lijkt, maar waarmee hij zich in die jaren niet populair maakte.

De soepele houding van medebestuurders, studentenstakingen, bezettingen en een demonstratie voor de deur van zijn woning, waren geen zaken waar Faber makkelijk mee om kon en wilde gaan. Echt thuis zal hij zich in Amsterdam dan ook niet hebben gevoeld. Dat blijkt misschien ook wel uit de keuze van zijn woonplaats. Bij de sollicitatie in Amsterdam was door de commissie de wens geuit dat Faber zich dichter in de buurt van zijn nieuwe werkgever zou vestigen, maar veel verder dan een verhuizing van Wageningen naar Bennekom wilde hij blijkbaar niet gaan.

Ook in wetenschappelijk opzicht bleven de banden met Wageningen hecht. Samen met Ad van der Woude, na het vertrek van Slicher benoemd tot hoogleraar aan de Landbouwhogeschool, werd de studie van de materiële cultuur op de onderzoeksagenda geplaatst. Amsterdam zou zich daarbij richten op de steden en Wageningen op het platteland. De studies van Thera Wijsenbeek-Olthuis over Delft en Anton Schuurman over de Zaanstreek, Oost-Groningen en Oost-Brabant waren daarvan het meest opvallende resultaat. Zelf heeft Faber zich maar zeer beperkt met dit type onderzoek bezig gehouden. Zijn aandacht werd opgeëist door het grote project van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Hij was als lid van de redactie betrokken bij de delen over de vroegmoderne tijd en schreef zelf een van de kernhoofdstukken, het omvangrijke ‘Structuren in beweging’ in deel vijf. Het is een diepgravende studie geworden over de fundamentele kenmerken van de vroegmoderne Nederlandse samenleving en de veranderingen die daarin optraden. En evenals in zijn proefschrift beperkte de auteur zich niet tot de economische ontwikkeling, maar ruimde hij tevens een grote plaats in voor de sociale verhoudingen en de politiek. Ook in zijn onderwijs klonken de echo's van zijn Wageningse achtergrond door. De Annales-school, het werk van Fernand Braudel, van Wilhelm Abel en vooral dat van Ernest Labrousse speelden daarin een grote rol. Het feit dat hij de betekenis van de degelijke La-brousse voor de geschiedwetenschap hoger inschatte dan die van de veel bekendere Braudel, zegt ook iets over Faber zelf.

Tot een echte onderzoeksgroep met een gemeenschappelijke focus, zoals die in Wageningen bestond, heeft Faber de Amsterdamse Vakgroep economische en sociale geschiedenis niet kunnen smeden. Daarvoor was de belangstelling van de vakgroepsleden te divers en de weerstand tegen intensieve samenwerking in een gemeenschappelijk project blijkbaar te groot. Veel meer dan in Wageningen was de Afdeling Geschiedenis aan

[p. 131]

de UvA een los verband van vrijwel autonome medewerkers die zich op het gebied van onderzoek weinig lieten zeggen en vooral hun eigen gang gingen. Faber heeft zich daar uiteindelijk bij neergelegd en medewerkers, promovendi en studenten de ruimte geboden zelf een route uit te zetten. Daarin ging hij zover dat hij, hoewel uitstekend op de hoogte van de ontwikkelingen in het vak, inhoudelijke discussies over de teksten die hem onder ogen kwamen bij voorkeur uit de weg ging. In 1988, veertien jaar na zijn aantreden als hoogleraar aan de UvA, hield Joop Faber zijn afscheidsrede: The economic decline of the Dutch Republic in the second half of the eighteenth century and the international terms of trade. Daarin bouwde hij voort op de klassieke studie van Johan de Vries en gaf hij een tot dan toe nog weinig gehoorde verklaring voor de economische achteruitgang van de Republiek in de achttiende eeuw. Zijn medewerker Leo Noordegraaf werd na Fabers vertrek benoemd op de leerstoel die hij achterliet.

Na zijn emeritaat werd Faber niet vaak meer in Amsterdam gezien. In Wageningen daarentegen, herleefden in zekere zin de oude tijden. Van der Woude was daar nog altijd actief als hoogleraar en Henk Roessingh werkte er na zijn pensioen als gastmedewerker. Nu voegde Faber zich weer bij zijn oude collega's en zette hij zich aan het schrijven van een geschiedenis van wat inmiddels de Landbouwuniversiteit was gaan heten. En ook was hij eindredacteur en mede-auteur van een omvangrijk boek over 150 jaar spoorwegen in Nederland. Na al die jaren in Amsterdam was het nog altijd Wageningen waar hij zich het meest thuis voelde. En nadat de tijd de herinnering aan conflicten had verzacht, ontstond er zelfs weer contact met zijn oude leermeester Slicher van Bath.

clé lesger