Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 135]

An Rutgers van der Loeff-Basenau
Amsterdam 15 maart 1910 - Laren 19 augustus 1990

An Rutgers van der Loeff liet bij haar dood een omvangrijk en veelzijdig oeuvre na: zestig vertalingen uit het Noors, Zweeds, Duits en Engels, achttien romans voor volwassenen en zesenveertig kinder- en jeugdboeken. Haar werk is onder meer bekroond met de Nederlandse Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur, de Oostenrijkse Staatsprijs en de Duitse Jeugdboekenprijs. Vooral als pionier van de naoorlogse kinder- en jeugdliteratuur zal haar naam blijven leven.

De kinderkaravaan, Lawines razen, Rossy, dat krantenkind of Ze verdrinken ons dorp wisten al drie generaties te ontroeren; meeslepende verhalen waarin de helden ernstige problemen te overwinnen krijgen. Zo trekken de kinderen Sagar in De kinderkaravaan na de dood van hun ouders alleen door de bergen naar het beloofde land in het westen van de Verenigde Staten, honger, kou, dood, ziekte, beren en Indianen trotserend. De dertienjarige John moet het uiterste vragen van hun inzet, vertrouwen, doorzettingsvermogen en moed. In Lawines razen redden Werner en Klaus samen met hun vriendjes het zusje van Klaus als een sneeuwlawine haar bedolven heeft. De aangrijpende, spannende momenten staan in relatie tot vragen over verantwoordelijkheid, vriendschap en het belang van internationale contacten. Want daarin lag de kracht van An Rutgers van der Loeff: zij stelde in haar boeken vragen over recht en onrecht, over vrijheid en gebondenheid, over dood en leven. Zij was op zoek naar harmonie en zin, maar wist deze thema's te verpakken in een mengeling van spanning, drama en humor.

Zij schuwde geen enkel onderwerp: de dood van de ouders (De kinderkaravaan), een ernstige handicap (Het licht in je ogen, Rossy, dat krantenkind, Donald), oorlogen (Mens of wolf?, Met open ogen), rampen en milieuproblemen (Lawines razen, Ze verdrinken ons dorp), allerlei vormen van onrecht (Je bent te goed, Giacomo, Het wilde land, ieders land), problemen in de kinderbescherming (Ik ben Fedde) en rond ontluikende seksualiteit (Alleen tegen alles, Als je zou durven). Zij nam kinderen volstrekt serieus en was wars van elke bevoogding. Kinderen groeien immers niet op in afgeschermde heilige huisjes. Dus moet je hen prikkelen tot een kritische opstelling en verdraagzaamheid, zo betoogde zij in 1963 op het Kinder- en Jeugdboekencongres te Delft: ‘We moeten vlucht geven aan hun fantasie

[p. 136]

en hun inlevingsvermogen scherpen, want een armzalig mens is hij die alleen maar in zijn eigen schoenen kan staan.’ Zij beleed dat credo ook in haar werk. Door zich de ander voor te stellen krijg je immers meer begrip voor hem. Veel van haar verhalen spelen dan ook in andere landen, of stellen de binnenwereld van de personages aan de orde.

Haar brede humanistische opvattingen pasten goed bij het naoorlogse geestelijke klimaat; bij de wederopbouw en het zoeken naar nieuwe wegen. In de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog was er alom behoefte aan de idealen die An Rutgers van der Loeff uitdroeg. Slechts met een open geest, gevoel voor vrijheid, verantwoordelijkheid en saamhorigheid kon immers een nieuwe samenleving worden gebouwd. Deze ‘boodschap’ heeft zij vanaf het begin belangrijker gevonden dan de literaire vorm van haar werk. Dat verklaart waarom haar stijl en taalgebruik niet altijd getuigen van originaliteit en verfijning.

Anneke Basenau was de oudste dochter van Nora Goemans, een geëmancipeerde, spontane en krachtige persoonlijkheid, en Jacob Basenau, een niet minder uitgesproken, maar conservatieve en gesloten figuur. Haar moeder had in Zweden een opleiding gevolgd tot heilgymnaste, maar moest haar praktijk opgeven toen zij aan het begin van deze eeuw trouwde met een man die niet erg gesteld was op emancipatie en onafhankelijkheid. Door zich toe te leggen op schrijven en vertalen wist Nora Basenau-Goemans te ontsnappen aan het al te enge keurslijf waarin de taken van huisvrouw en moeder haar dwongen.

Anneke groeide op in het welvarende bourgeoismilieu van de Amsterdamse grachtengordel en het Gooise buitenleven. Dank zij haar moeders ambities was er veel aandacht voor creativiteit en fantasie, sport en cultuur. Anneke bewonderde haar moeder in hoge mate. Maar de bescherming van het welvarende milieu en een krachtige moeder bleek tamelijk broos als haar ouders weer eens botsten. Hun uiteenlopende karakters en opvattingen over sociale en religieuze aangelegenheden, over trouw en ontrouw, leidden tot spanningen waaronder het gezin zeker geleden heeft.

Na een opwindende gymnasiumtijd van feesten, uitgaan en toneelspelen op het Barlaeus te Amsterdam en een korte periode als studente klassieke talen besloot An in de voetsporen te treden van haar moeder. Haar vaders zelfgekozen dood - hij had bij de beurskrach al zijn geld en daarmee zijn levensmoed verloren - had tot zoveel financiële zorgen geleid

[p. 137]

dat ze haar moeder niet langer tot last wilde zijn. Die keuze resulteerde in een privé-praktijk van lesgeven, vertalen, schrijven voor tijdschriften, én een vroeg huwelijk. Op Miek Rutgers van der Loeff, een jeugdvriend die zij op driejarige leeftijd had leren kennen tijdens de vakanties in hun zomerhuis in het Gooi, had ze al jaren haar oog laten rusten. Bij hem en bij zijn familie wist An zich geborgen. Miek bood haar ook de kans haar kwaliteiten als schrijfster en vertaalster te ontplooien.

Eerst werkte An samen met haar moeder aan haar moeders autobiografie Het oude huis en wij, maar na de benauwende oorlogsjaren wist zij een regeringsopdracht te verwerven voor een culturele missie naar Zweden. Het land waar haar moeder zo gelukkig was geweest, het land van de vrijheid, dat geen oorlog had gekend. Dat bezoek werd aanleiding voor een ‘aardrijkskundig, historisch, cultureel, sociologisch, economisch en politiek portret’ van Zweden. Zweden, droom en werkelijkheid is een romantisch reisverhaal waarin feiten en fictie gecombineerd werden. Die techniek zou zij later nog een aantal keren toepassen, onder andere in Amerika, pioniers en hun kleinzoons en Gideons reizen.

De doorbraak als schrijfster beleefde An pas op negenendertigjarige leeftijd, toen zij in opdracht van Han Brinkman, de toenmalige directeur van uitgeverij Ploegsma, De kinderkaravaan schreef, over een trekkerstocht in 1844. Uitgangspunt voor dat boek was een knipsel uit een Zwitserse krant, aangevuld met reisverslagen en documentatie van de trekkers. Die grondige voorbereiding - als het nodig was ging zij ervoor op reis - is typerend voor An Rutgers van der Loeff. Zij bedacht haar onderwerpen niet zelf - ‘ik heb niet zo'n sprudelend fantasiefonteintje’ - maar ze kreeg de ideeën daarvoor aangedragen door anderen: haar uitgever, vrienden of familie. In zo'n onderwerp verdiepte ze zich dan door middel van documenten, studie, reizen of vraaggesprekken, waarna het schrijven tamelijk snel ging, omdat ze alles als een film voor zich zag.

Het echtpaar Rutgers van der Loeff kreeg vier kinderen, hetgeen zowel in als na de oorlog veel eiste van Ans organisatietalent. Huishoudelijke hulp was moeilijk te krijgen, een wasmachine was nog luxe en de jaarlijkse schoonmaak een onontkoombare verplichting. Van vaatwasmachines, droogtrommels en kinderdagverblijven had men nog geen weet. Toch slaagde An erin haar leven zo in te richten dat er voldoende tijd overbleef voor onderzoek en studie, voor schrijven, lezingen en reizen.

Het werk van An Rutgers van der Loeff kenmerkt zich door een grote

[p. 138]

veelzijdigheid. Zij was niet alleen een pionier in het realistische genre en de keuze van haar onderwerpen. Ze schreef ook voor een breed publiek: schoolkinderen, de oudere jeugd en volwassenen (Mens of wolf?, Anna Menander). Voor allen ontplooide zij een bemoedigende visie op de mogelijkheden van mens en toekomst. Zij maakte ook schoolleesboekjes en wierp zich in de strijd voor het goede kinderboek. Want, zoals ze in 1963, op het Kinder- en Jeugdboekencongres te Delft zei: ‘Zekere boeken, in de kinderjaren gelezen, kunnen een grote en durende invloed uitoefenen, omdat ze zo intens beleefd zijn als later nooit meer mogelijk blijkt.’ Zij was aanwezig op boekenmarkten, stond aan de wieg van de Werkgroep Jeugdboekenschrijvers (een vakbondsorganisatie van de Vereniging van Letterkundigen) en beoefende een veelheid van genres: historische verhalen, thrillers, psychologische romans en informatieve verhalen, waarin zij steevast opkwam voor de ‘underdog’.

Toen met het klimmen van de jaren de afstand tussen haar en haar lezers te groot begon te worden en de maatschappij het ethisch reveil in haar boeken ontgroeid leek, verlegde zij haar werklust naar tuinieren en schilderen. In die tijd verhuisde zij met haar man naar het Gooi, naar het huis dat haar vader vroeger met zijn eigen handen gebouwd had en waar zulke dierbare herinneringen lagen. Daar schreef zij, net als haar moeder, een autobiografische roman, Mijn tuin, klein erfgoed, later herdrukt als De seizoenen van mijn leven. Met de beschrijving van andermans tuinen in Met mijn tuin in de wolken, en portretten van oude mensen in Een leven lang bereikte zij een grote groep volwassenen.

Inmiddels was ook voor haarzelf de oude dag begonnen. De dood van haar man in 1982 kwam hard aan, vooral omdat An zelf amper hersteld was van een ernstig verkeersongeval. De eenzaamheid en de betrekkelijke doelloosheid van het dagelijks leven vond zij moeilijk te accepteren. Zij had zich haar hele leven zelfstandig opgesteld, maar kennelijk was de aanwezigheid van haar man belangrijker geweest dan ze zich gerealiseerd had. Het alleen-zijn benauwde haar ten slotte zo, dat zij het dierbare ‘Pax’ verliet en naar het Rosa Spier-huis vertrok.

De eerste paar jaar vond zij daar afleiding in schilderen en exposeren, maar geleidelijk begon de ouderdom zijn tol te eisen. De achteruitgang van haar ogen en gezondheid, het gebrek aan doel in haar leven werden dagelijkse kwellingen. In een gesprek met mij op 24 februari 1989 zei ze: ‘Natuurlijk ben ik dankbaar voor de mensen die ik heb ontmoet, voor al het moois wat ik heb beleefd. Ik ben ook dankbaar dat het zo goed gaat met

[p. 139]

de kinderen. Ik heb een vruchtbaar leven gehad, maar geen doel meer hebben, daar word je niet vrolijker van. Dat doel stelde me in staat allerlei te ondernemen, mensen te ontmoeten, te reizen, deuren open te doen. Mijn eigen identiteit hangt wel degelijk samen met het schrijven. Nu er geen opdrachten meer zijn, krijg je een leeg gevoel.’ An Rutgers van der Loeff was moe geworden en verlangde naar de dood.

Haar tachtigste verjaardag heeft ze nog gevierd. Kranten, radio en televisie interviewden haar, ook omdat toen juist een biografie van haar verschenen was. Een biografie waaraan zij van harte had meegewerkt, maar die haar toch onbehaaglijk stemde. Het eigen leven weerspiegeld te zien in andermans ogen, zal nooit gemakkelijk zijn. Voor iemand die zich het liefst in anderen verdiepte, was zo'n spiegeling extra moeilijk.

Op 19 augustus 1990 heeft An Rutgers van der Loeff haar leven afgerond en afscheid genomen van alles wat haar dierbaar was. Met haar dood verliest de jeugdliteratuur een pionier die kinderen serieus nam en wier boeken zullen voortleven.

joke linders

Voornaamste geschriften

Voor een volledige bibliografie, zie Joke Linders, An Rutgers van der Loeff, een biografie. Amsterdam 1990.