Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 121]

Christine Andrina Elisabeth Maria Mohrmann
Groningen 1 augustus 1903 - Nijmegen 13 juli 1988

Christine Mohrmann was een geleerde van formaat, een begaafde docente en een overtuigd katholiek; zij zette zich in voor de belangen van wetenschap en cultuur; zij had een veroverende charme, maar ook een onbuigzaamheid die kon afstoten.

De uiterlijke feiten van haar leven kunnen kort worden samengevat.¹ Geboren te Groningen als eerste van de twee kinderen van de koopman Benedictus Mohrmann en Agnes Wreesman woonde zij met een korte onderbreking tot 1917 in haar geboorteplaats, van 1917 tot 1923 in Rozendaal bij Arnhem, sindsdien in Nijmegen. Middelbaar onderwijs genoot zij in 1916-1917 aan het Praedinius Gymnasium te Groningen en van 1917 tot 1922 aan het Stedelijk Gymnasium te Arnhem. Ze studeerde klassieke talen, in 1922-1923 te Utrecht en van 1923 tot 1928 te Nijmegen. Op 19 mei 1932 promoveerde ze te Nijmegen cum laude op Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. Ze was lerares klassieke talen aan het Gymnasium Jerusalem te Venray van 1926 tot 1930 en aan het meisjeslyceum Mater Dei te Nijmegen van 1929 tot 1946. Daarnaast was ze van 1937 tot 1943 privaatdocent en van 1943 tot 1953 lector in het oudchristelijk en vulgair Latijn aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Van 1946 tot 1955 was ze lector en van 1955 tot 1973 buitengewoon hoogleraar in het vulgair, oudchristelijk, laat- en Middeleeuws Latijn aan de Universiteit van Amsterdam. Ten slotte was ze van 1953 tot 1961 buitengewoon hoogleraar en daarna tot 1973 gewoon hoogleraar in het oudchristelijk Grieks en het oudchristelijk, vulgair en Middeleeuws Latijn aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Ze stierf plotseling in haar huis te Nijmegen.

Christine Mohrmann heeft zich altijd beschouwd als een leerlinge van prof. Jos. Schrijnen, wiens colleges zij reeds volgde in het eerste jaar van haar studie klassieken te Utrecht en die zij naar Nijmegen volgde toen hij daar in 1923 de eerste rector magnificus van de Katholieke Universiteit werd. Tot het einde van haar leven sierde zijn portret haar studeerkamer.² Schrijnen (1869-1938), een classicus en taalgeleerde van internationale faam, hield zich vooral bezig met de volkskunde, de algemene taalwetenschap en de Latijnse taalkunde. In zijn latere jaren richtte hij zijn aandacht

1 Nader hierover L.J. Engels, ‘Christine A.E.M. Mohrmann (1903-1988). Een geleerdenleven’, in L.J. Engels, G.J.M. Bartelink, A.A.R. Bastiaensen, In memoriam Christinae Mohrmann cuius anima in pace, Nijmegen 1989, p. 9-16; J.C.M. van Winden, ‘Christine Mohrmann 1 augustus 1903 - 13 juli 1988’, in Jaarboek van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 1989, Amsterdam/Oxford/New York/Tokio 1989, p. 172-177.

2 Mohrmann heeft hem herdacht in ‘Prof. Schrijnen als mensch’ en ‘Prof. Schrijnen als linguist’, in Eigen Volk 10 (1938), p. 85-88 en 124-136, en in het levensbericht ‘Mgr Prof. Dr Jos. Schrijnen (Venlo 3 Mei 1869 - Nijmegen 26 Januari 1938)’, in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1937-1938, Leiden 1938, p. 204-211. Met twee anderen gaf zij de Collectanea Schrijnen. Verspreide opstellen van Dr. Jos. Schrijnen, Nijmegen/Utrecht 1939, uit (op p. xiii-xx zijn bibliografie). Een laatste maal spreekt zij over hem in haar Nijmeegse afscheidscollege De studie van het oudchristelijk Grieks en Latijn. Verleden, heden, toekomst, Utrecht/Antwerpen 1973, p. 5-7 en 19. Zie ook A.A.R. Bastiaensen, ‘Schrijnen - Mohrmann. Samenwerking en uitgestelde opvolging’, in Engels/Bartelink/Bastiaensen, o.c. (n. 1), p. 29-44.

[p. 122]

in het bijzonder op het oudchristelijk Latijn; hij werd de grondlegger van de theorie van de oudchristelijke groeptaal en aldus de stichter van wat al spoedig heette de ‘Ecole de Nimègue’.³

Met uitzondering van de volkskunde, waarmee zij zich weinig heeft beziggehouden, nam de leerlinge de belangstelling van de meester over. Niet dat zij op al deze gebieden wetenschappelijk actief was: over Griekse taalkunde heeft zij weinig gepubliceerd (maar zij schreef wel een opmerkelijke Homerische Spraakleer en, met twee andere auteurs, een Grieksche Grammatika voor het gymnasiale onderwijs). Ook haar bijdragen aan de Latijnse taalkunde (hoofdzakelijk over het vulgair Latijn) zijn betrekkelijk gering in aantal, en haar werk op het gebied van de algemene taalwetenschap had voornamelijk een dienstverlenend karakter. Maar de kennis van deze gebieden kwam haar uitstekend te stade in het vak waarin zij excelleerde: het oudchristelijk en weldra ook het liturgisch en het Middeleeuws Latijn.⁴

Schrijnen had betoogd dat de nieuwheid van het christendom zich noodzakelijk weerspiegelde in alle onderdelen van de taal: de vormen, de syntaxis en de woordenschat. Hij classificeerde de specifieke taalverschijnselen van het oudchristelijk Latijn als morfologische, syntactische, lexicologische en semantische christianismen, waarbij de christianismen partieel of integraal konden zijn al naargelang ze uitsluitend of voornamelijk in het christelijke taalgebruik voorkwamen en direct of indirect al naargelang ze al dan niet specifiek christelijke zaken aanduidden. Dit oudchristelijk Latijn karakteriseerde hij met de technische term Sondersprache of langue spéciale, dat wil zeggen niet, zoals telkens weer uitgelegd moest worden, een afzonderlijke taal, maar een taalvariatie binnen het kader van de algemene taal. Schrijnen legde zijn theorie vast in de Charakteristik des altchristlichen Latein, waarmee hij in 1932 de serie ‘Latinitas Christianorum Primaeva’ opende, en gaf een eerste uitwerking ervan in het tweedelige Studien zur Syntax der Briefe des hl. Cyprian, dat hij reeds samen met Christine Mohrmann schreef. Maar het was Mohrmann die de theorie uitbouwde, vooral op het gebied van de lexicologie en semantiek. Trouw aan het erfdeel van Schrijnen liet ze nog in 1977 de Charakteristik, die intussen onvindbaar was geworden, integraal in deel vier van haar Etudes sur le latin des chrétiens afdrukken. Maar ze was niet blind voor de zwakke zijden van de oorspronkelijke theorie; in de anastatische herdruk van haar proefschrift, die in 1965 verscheen, zette ze in een reeks van retractationes (de augustiniaanse term was haar dierbaar) de evolutie in haar

3 De term dateert al van 1934, zie G.J.M. Bartelink in Engels/Bartelink/Bastiaensen, o.c., p. 20.

4 Nader hierover G.J.M. Bartelink, ‘Mohrmanns wetenschappelijk werk. Haar betekenis voor de ‘Ecole de Nimègue’ ’, ibid., p. 17-28.

[p. 123]

opvattingen uiteen en aan de herdruk van de Charakteristik voegde ze een commentaar van dertig bladzijden toe, onder de titel ‘Nach vierzig Jahren’. Haar favoriete auteur was inderdaad Augustinus, aan wie ze haar proefschrift en vele opstellen wijdde en van wiens preken ze een Nederlandse bloemlezing in het licht gaf. ‘Il faut aller tout droit au sommet’: met deze uitspraak van De Gaulle motiveerde ze haar voorkeur.

Haar studies op het gebied van de liturgische taal werden gestimuleerd door de naoorlogse ontwikkelingen in de katholieke kerk, die in haar eredienst een steeds grotere plaats voor de volkstaal inruimde. Hoewel Mohrmann van mening was dat deze ontwikkeling zich in geen ongelukkiger tijd had kunnen voordoen, stelde ze haar inzicht con amore in dienst van de nieuwe behoeften. In 1953 verscheen van haar en dom B. Botte L'Ordinaire de la Messe. Texte critique, traduction et études, en in 1957 de tekst van een drietal Amerikaanse gastcolleges onder de titel Liturgical Latin: its Origin and Character. Verder is haar naam verbonden aan het Spectrum-missaal, uitgegeven door haar vriend C.A. Bouman, en het Amerikaanse Jesus, Mary, and Joseph Daily Missal van 1962.

Haar onderzoek van de Middeleeuwse latiniteit richtte zich enerzijds op taal en stijl van grote figuren als Patrick en Bernardus, anderzijds op de vraag naar de eigenheid van het Middeleeuwse Latijn. Aan deze laatste vraag was ook haar afscheidscollege in Amsterdam gewijd. Zij kwam daarin tot de typering van het Middeleeuws Latijn als second language, zoals het Frans en het Engels dat in de landen van de Derde Wereld waren: niemands moedertaal, maar een onmisbaar communicatiemiddel in een wereld van weinig ontwikkelde volkstalen.

Christine Mohrmann heeft haar hele leven onderwijs gegeven, van de tijd van haar doctoraalstudie tot na de oorlog aan scholieren, van 1937 tot 1973 aan studenten, in de oorlog zelfs op verschillende onderduikadressen. Haar colleges waren goed voorbereid en origineel; zij boeide haar gehoor niet alleen door haar humor: haar ordening van de stof zelf hield de aandacht gevangen. Haar stijl was altijd helder, in mondelinge en schriftelijke voordracht. Haar doctoraalcolleges deden die van de collegae zware concurrentie aan, al moet men bedenken dat het aantal priesters onder de studenten oude talen in Nijmegen hoog was: elke orde en congregatie streefde naar wettelijke erkenning van haar seminarie en had daartoe bevoegde classici nodig.

Mohrmann heeft niet minder dan tweeëntwintig leerlingen tot de promotie gebracht.⁵ Het geheim, zoals ze het zelf noemde, van dit succes lag

5 Zie de lijst van promoties, ibid., p. 45-46.

[p. 124]

in haar ongebruikelijke aanpak: periodiek liet zij via een assistent aan de promovendus meedelen, dat de hooggeleerde weer ‘scripta’ wenste te zien. De promovendus had het hart niet met lege handen te komen, en zo was de weg vrij om een van de befaamde zaterdagmiddagbesprekingen te arrangeren waarin zij zoveel van haar ervaring op haar leerlingen heeft overgedragen. Het deed haar genoegen dat de leerstoelen voor laat- of Middeleeuws Latijn van drie Nederlandse universiteiten buiten Nijmegen door haar leerlingen werden bezet. Het deed haar ook genoegen dat haar studenten een club gesticht hadden, de voorloper van het latere Genootschap voor oudchristelijke studiën, waarin zij zonder dat de meester erbij was de problemen van het vak bediscussieerden; eenmaal per jaar ontving zij dit gezelschap in een passende omgeving om het op wijn en een voordracht over een onderwerp van haar keuze te onthalen.

Haar drang om haar kennis mee te delen uitte zich ook in geschrifte. Van 1935 tot 1938 verschenen talrijke bijdragen van haar in de serie ‘Uit oudchristelijke taal- en letterkunde’ van De Tijd; ook na de oorlog heeft ze daarin meermalen geschreven. Van haar didactische boeken zijn er al twee genoemd; daaraan dient de bloemlezing uit de Latijnse kerkvaders onder de titel Annus Festivus, die zij in 1935 uitgaf, toegevoegd te worden. Ook later heeft zij zich altijd geroepen gevoeld haar kennis voor een ruimere kring vruchtbaar te maken. Met Frits van der Meer schreef zij de Atlas van de oudchristelijke wereld, die weldra ook in Frans, Duits en Engels beschikbaar was, en kort na elkaar verschenen twee forse boekdelen met Nederlandse vertalingen van patristische teksten: de al genoemde preken van Augustinus en de hoofdwerken van Tertullianus, beide met substantiële inleidingen in een stijl toegankelijk genoeg om ook de niet-vakman aan te spreken.

Mohrmann had een ontzagwekkende werkkracht. Haar publikaties omvatten vele boeken, en een reeks van artikelen, waarvan slechts een gedeelte is gebundeld in de vier delen Etudes sur le latin des chrétiens, die van 1959 tot 1977 bij Storia e Letteratura in Rome verschenen. Haar grootste productiviteit bereikte zij na de oorlog; in 1962 verschenen niet minder dan elf artikelen en vijf boekbesprekingen van haar hand. Daarna nam haar scheppingskracht af, al leverde zij nog verscheidene doorwrochte bijdragen, zoals die over Tertullianus, Ambrosius, Egeria, het monachisme. Na haar zeventigste verjaardag, destijds de leeftijd van het emeritaat, nam zij nog het initiatief tot de uitgave van een bundel van martelarenakten (teksten met vertaling, commentaar en inleiding), maar ze kon daar-

[p. 125]

aan zelf niet meer bijdragen, zoals zij ook andere plannen voor boeken en artikelen moest opgeven. De laatste tien jaar van haar leven heeft zij niet meer gepubliceerd.

Hierboven is al duidelijk gemaakt dat haar wetenschappelijke werk geen verwaarlozing van haar omvangrijke onderwijstaak betekende. Er is echter nog een derde reeks van activiteiten: haar werk in besturen, commissies en redacties. Voor bestuurswerk in faculteit en universiteit nam zij de vrijheid te bedanken, daar zij van mening was dat anderen hiertoe evenzeer geschikt waren, maar vanaf de tijd van haar doctoraalstudie tot in haar laatste levensjaren heeft zij zich belast met organisatorisch werk in instellingen van cultuur en wetenschap, vooral in internationaal verband. Samen met Schrijnen was zij al in 1928 betrokken bij de oprichting van het Comité International Permanent des Linguistes, waarvan zij tot 1964 tweede, later eerste secretaris was en daarna tot 1977 secretaris-generaal; zij vertegenwoordigde dit Comité in de Conseil international de la Philosophie et des Sciences humaines van de Unesco. Vele jaren heeft zij de leiding gehad van de Bibliographie Linguistique. Zij was consultor van de Raad ter Uitvoering van de Constitutie over de heilige Liturgie (Vaticanum ii), lid van de Société des Etudes Latines, de Société de Linguistique de Paris, de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, erelid van de American Linguistic Society, lid van twee en corresponderend lid van vier academies van wetenschappen; in 1972 nam zij haar vierde eredoctoraat in ontvangst. Met vele vooraanstaande geleerden in Europa en Amerika was zij dan ook persoonlijk bevriend; zij gaf gastcolleges in Frankrijk, Italië, Ierland, Duitsland, Engeland, België, Oostenrijk, Portugal en de Verenigde Staten.⁶ Haar grote liefde gold echter Frankrijk en de Franse cultuur. Zij publiceerde bij voorkeur in het Frans en had een uitstekende mondelinge beheersing van die taal, die zij als klein kind van haar grootmoeder had geleerd. Het deed haar goed in 1985 geëerd te worden met de Légion d'Honneur. In eigen land richtte zij met enkele vakgenoten het tijdschrift Vigiliae Christianae op, en lanceerde zij met anderen de series ‘Stromata Patristica et Mediaevalia’ (kritische edities van Latijnse teksten), ‘Monumenta Christiana’ (‘Bibliotheek van christelijke klassieken’, in Nederlandse vertaling), ‘Graecitas Christianorum Primaeva’ (een tegenhanger van de reeds vermelde ‘Latinitas’) en de Supplementa bij Graecitas en Latinitas.

Zij was een overtuigd katholiek en leefde hartstochtelijk mee met het wel en wee van de kerk. Reeds in de jaren twintig was zij door Schrijnen

6 Een overzicht van haar gastcolleges tot en met 1957 in S. Pop, Christine Mohrmann. Notice biographique et bibliographique, Louvain 1957, p. 6. Het exemplaar van Mohrmann, dat bewaard wordt in de bibliotheek van de Rijksuniversiteit Groningen, bevat eigenhandig geschreven aanvullingen tot en met 1961.

[p. 126]

ingeschakeld bij het bestuurswerk van de Federatie van Katholieke Universiteiten. Zij beleefde haar wetenschappelijke activiteit ook als een dienst aan de kerk, en schroomde niet zich te verzetten tegen de classicistisch Latijnse vertaling van de Psalmen die onder leiding van de latere kardinaal Bea in Rome vervaardigd was; naar haar mening was die vertaling verraad aan een levende traditie die tot de tweede eeuw terugging. Paus Paulus vi, met wie zij persoonlijk bevriend was, stelde prijs op haar oordeel, en het gaf haar veel voldoening dat haar oude leermeester Titus Brandsma, mede op grond van haar getuigenis, zalig verklaard werd. Voor menigeen gold zij als conservatief. Dit is tot op zekere hoogte juist, maar veel kenmerkender voor haar was haar onafhankelijkheid van geest, die zich even fel tegen conservatieve bekrompenheid als tegen progressieve beeldenstormerij kon keren. In het bijzonder was zij gekant tegen de opvatting die voor de vrouw geen roeping zag gelegen buiten de geestelijke staat of het moederschap; zij eiste het recht op haar leven te wijden aan de wetenschap en legde ook in publikaties verantwoording voor haar visie af, zoals in haar opstel ‘De plaats van de vrouw in de Kerk. Kanttekeningen bij: Drs. Tine Govaart-Halkes, Storm na de stilte, De plaats van de vrouw in de Kerk’, in De Heraut van 1965. Zelf had ze als vrouw in de wetenschap tegenwerking ondervonden in een mate die wij ons nog maar nauwelijks kunnen voorstellen. Terwijl na de dood van Schrijnen allerwegen verwacht werd dat zij hem zou opvolgen, heeft het tot 1953 moeten duren eer het episcopaat zijn bezwaren hiertegen overwon.⁷ Zij was verknocht aan de Katholieke Universiteit, maar de richting die deze in latere jaren, vooral in haar theologische faculteit insloeg, stemde haar zo bitter dat zij haar hele bibliotheek aan de universiteit van Groningen, haar geboortestad, vermaakte.⁸

Christine Mohrmann had een sterk ontwikkeld gevoel van eigenwaarde. Studenten die priester waren, en van dezen waren er velen in de eerste jaren van haar Nijmeegs professoraat, werd drastisch duidelijk gemaakt dat zij tegenover haar geen voorrechten op grond van hun geestelijke stand moesten opeisen. Haar wil was wet. Haar laatste promotie viel in de tijd na de beëindiging van haar ius promovendi, maar dat was een ambtelijk bezwaar waarmee geen rekening gehouden kon worden; de promotie ging door. Dit gevoel van eigenwaarde kon ook extremer vormen aannemen. Het was haar vaak onmogelijk begrip op te brengen voor standpunten of handelwijzen die zij afkeurde, en zij kon daaraan in ongezouten en ook wel onheuse bewoordingen lucht geven. Bij de jaarlijkse ontvangsten

7 Zie de bijdrage van A.A.R. Bastiaensen vermeld in n. 2.

8 Ook de plannen na haar emeritering haar leerstoel op te heffen, hebben haar gegriefd; men zie haar ongemeen scherpe commentaar in haar afscheidscollege De studie van het oudchristelijk Grieks en Latijn, p. 20-21.

[p. 127]

van haar leerlingen waren priesters die het ambt vaarwel hadden gezegd niet welkom. Met verscheidene vrienden en relaties is het op grond van een verschil van mening tot een breuk gekomen; en een breuk was in haar geval onheelbaar. Anderzijds won zij mensen door haar charme en humor, haar amusante anekdotes, vertrouwelijke mededelingen en commentaren.⁹ Dit was van haar kant geen manipulatie (dat zou infra dignitatem geweest zijn), maar eenvoudig een wijze van omgaan met personen op wie zij gesteld was. Voor het wel en wee van haar vrienden en leerlingen toonde zij een oprechte belangstelling, die zich ook in daden kon uiten. Verscheidene vrienden heeft zij op indrukwekkende wijze herdacht; zij had de gave hen zo op te roepen dat zij als bemoedigende voorbeelden voor de lezer kwamen te staan.

Christine Mohrmann is door haar werk van blijvende betekenis voor de wetenschap van het oudchristelijk en Middeleeuws Latijn. Maar zij is daarnaast ook als persoon, door haar intrigerende karakter en door haar levensgeschiedenis, een ideaal onderwerp voor een volwaardige biografie.

a. hilhorst

9 Een kleine proeve, opgetekend door A. Mertens in een vraaggesprek in het Belgische dagblad De Standaard van 6 februari 1974 (het gaat over de discriminatie die zij als vrouw in de wetenschap had ondervonden): ‘Maar het summum is mij wel in Leuven te beurt gevallen. Toen daar wijlen kardinaal Tisserant eredoctor werd - is het niet rond 1960 geweest? - had hij vanuit Rome de wenk gegeven het op prijs te stellen wanneer ik de katolieke zuster-universiteit van Nijmegen zou vertegenwoordigen. Ik kende Tisserant goed, een moeilijk en weerbarstig Frans patriot maar ook een groot geleerde die achter de schermen vele mensen heeft geholpen met raad en daad. Goed dan, Nijmegen stuurde mij naar Leuven, en ik had de professorentoga al aan om in de cortège over de straat mee te schrijden naar de plechtige zitting. Eerst werd ik voorgesteld aan kardinaal Van Roey die, als goede hoofdige boer uit de Kempen die hij was, iets onverstaanbaars teruggromde toen hij vernam dat ik, een vrouw, Nijmegen vertegenwoordigde. Maar terwijl de stoet zich opstelde en ik bij de buitenlandse collegae ging staan, kwam monseigneur Van Waeyenbergh op me af, trok me aan de mouw terug en zei: ‘Une femme? Mais ça ne va pas...’ Dat hoorde kardinaal Tisserant die zich omkeerde en tot de Franse ambassadeur zei dat deze ervoor diende te zorgen dat ik tóch mee ging, desnoods in zijn gevolg. Zulks geschiedde, en zo heb ik, tussen eregast en ambassadeur, mee mogen wandelen, tot misprijzen van de rektor die kennelijk vond dat de akademische straatstenen werden ontwijd door mijn présence.’

[p. 128]

Voornaamste geschriften

De publikaties van Christine Mohrmann worden vermeld in haar Etudes sur le latin des chrétiens i, Roma 1961², p. ix-xxii (jaren 1928-1956) en iv, Roma 1977, p. 405-411 (jaren 1957-1976). Aanvullingen:

Die altchristliche Sondersprache in den Sermones des hl. Augustin. 2. unveränderte Auflage mit einem Nachtrag. Amsterdam 1965.

‘Die Frau im christlichen Altertum’, in R. Muth (uitg.), Acta Philologica Aenipontana iii, Innsbruck 1976, p. 40-41.

‘Die Kontinuität des Latein vom 6. bis zum 10. Jahrhundert’, ibid., p. 41-43.

‘Dopo quarant'anni’, in J. Schrijnen, I caratteri del latino cristiano antico (Testi e manuali per l'insegnamento universitario del latino 13), Bologna 1977, p. 91-119.

‘Introduzione’, in Chr. Mohrmann & O. Dallera, Anicio Manlio Severino Boezio, La

[p. 129]

Consolazione della Filosofia, Milano 1977, p. 11-31.

Etudes sur le latin des chrétiens. Tome iv. Latin chrétien et latin médiéval (Storia e letteratura 143). Roma 1977. Naast vertalingen van eerder werk verschenen hierin voor het eerst:

‘Nach vierzig Jahren’, p. 111-140,

‘Episkopos - Speculator’, p. 231-252,

‘Résistance et assimilation du monachisme ancien à la civilisation antique’, p. 273-291.

‘In memoriam Henri-Irénée Marrou (12 novembre 1904 - 11 avril 1977)’ in Jaarboek Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 1977, Amsterdam/Oxford/New York 1978, p. 223-229.

‘Die Sprache des hl. Benedikt’, in C. Feinig (Hrsg.), Beiträge zum Studium der Regel des hl. Benedikt, Abtei Kremsmünster 1978, p. 45-65.