Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 90]

Gaston Eyskens
Lier 1 april 1905 - Leuven 3 januari 1988

Deze bijdrage bevat de levensloop van Gaston Eyskens, die gedurende veertig jaar, als politicus en hoogleraar, een bijzonder markante persoonlijkheid in België en Vlaanderen is geweest.

Gaston Eyskens was een briljant student aan het atheneum en aan de Katholieke Universiteit te Leuven. Hij behaalde verschillende universitaire einddiploma's en onder meer twee doctoraten. Hij verkreeg een aspirantschap van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek en bracht langere tijd ten behoeve van zijn studie door in het buitenland, onder meer als gast van de Columbia University te New York, en te Genève. Nauwelijks zesentwintig jaar oud werd hij benoemd tot docent aan de K.U. Leuven. Drie jaar later was hij gewoon hoogleraar en op zijn zeventigste werd hij toegelaten tot het emeritaat.

Reeds als student was hij actief betrokken bij de sociale, culturele en politieke gedachtenstromingen van de jaren dertig, zoals de verheffing van de gewone man, de Vlaamse emancipatie en de opbouw van Europa. Die opvattingen uit zijn jeugdjaren is hij gedurende geheel zijn leven trouw gebleven. De universiteit is altijd zijn thuishaven geweest, hoewel hij de meeste tijd besteedde aan de politiek. Van 1939 tot 1973 was hij lid van het parlement: eerst voor de Katholieke Vlaamse Volkspartij en later voor de inmiddels opgerichte Christelijke Volkspartij. Vijfmaal werd hij benoemd tot eerste minister (in totaal ruim acht jaar) en driemaal tot minister van Financiën.

Aan de universiteit was professor Eyskens onder de studenten vooral bekend vanwege zijn hoogstaande colleges. Meer in het bijzonder vonden zijn inleiding tot de algemene economie (toen staathuishoudkunde geheten), de grondige studie van de economie en de openbare financiën, veel bijval. De colleges muntten uit door hun grondigheid, maar bleven steeds bevattelijk. Gaston Eyskens bezat de gave van de welsprekendheid en kon begeesterend doceren. Bij Eyskens les volgen was een genot.

Tussen 1834 (het jaar van de wederoprichting) en 1920 was de Katholieke Universiteit te Leuven (gesticht in 1425) eentalig Frans. Vanaf de jaren twintig tot het midden van de jaren dertig werd geleidelijk de verne-

[p. 91]

derlandsing ingevoerd. Als jong docent speelde Eyskens in dit proces een voorname rol. Hij was herhaaldelijk lid van de academische en rectorale raad en was langs de kant van de Nederlandstalige professoren de drijvende kracht binnen de School (later Instituut en Departement) voor Economische Wetenschappen.

In de politiek besteedde hij steeds bijzondere aandacht aan het universitaire regime in België en speciaal in Vlaanderen. Bijdragen tot de vorming van de jeugd heeft hij steeds als zijn eerste en ware roeping beschouwd. Dit paste volkomen in zijn opvatting over de ontwikkeling van het Vlaamse land: ‘Het essentiële is dat wij weten dat jongeren aantreden met talent, offervaardigheid en, wat wij hopen, met steeds volgehouden belangeloosheid, om de ambitieuze taak te vervullen hun land en hun volk te dienen.’ Voor advies en steun aan studenten en oud-studenten had hij dan ook altijd tijd, minister of niet. Door de oud-studenten werd hij op handen gedragen. Een jaarvergadering van de sterke alumnikring Ekonomika zonder een begeesterende toespraak van professor Eyskens was ondenkbaar.

Tot 1940 deed professor Eyskens eigen wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de conjunctuuranalyse, de regionale en internationale economie, de geldtheorie en de openbare financiën. In 1955 stichtte hij in het kader van de Nederlandstalige afdeling van de toen nog tweetalige K.U. Leuven het Centrum voor Economische Studiën, dat spoedig uitgroeide tot een alom bekend en gewaardeerd instituut voor wetenschappelijk onderzoek. Zijn politieke bedrijvigheid nam te veel tijd in beslag om zelf verder aan onderzoek te doen, maar hij was promotor van een vijftiental doctorale proefschriften en gedurende jaren voorzitter van de interuniversitaire Vereniging voor Economie, die in voortzetting van een initiatief van Eyskens in de jaren dertig, sedert 1953 de inrichting verzekert van tweejaarlijkse congressen, die in dit land een duidelijke weerslag hebben op het economisch onderzoek en de politiek.

Rondom Eyskens ontstond in Vlaanderen vanaf de jaren vijftig en zestig in de ontwikkeling van het economische denken de Leuvense school, waarvan de leden gemeenschappelijke en gelijkaardige opvattingen hebben over economische wetenschap, systeem en politiek. De opvattingen ter zake van de leermeester waren (en zijn) doorslaggevend.

De economie is een sociale wetenschap. Dit betekent dat de systematische studie van het ontstaan en de ontwikkeling van de economische verschijnselen in de sociale ruimte centraal staat. De economie behandelt de

[p. 92]

mens in het natuurlijk verband waartoe hij behoort: de maatschappij. Naast de abstract-theoretische of zuivere economie staat de positieve, die zich richt op ‘het kennen en verklaren van de economische verschijnselen in de reële maatschappij, zoals die zich voordoen onder de inwerking van de krachten die aan de maatschappij vorm en inhoud geven: de ethische, historische, nationale, volkstyperende factoren’. Inzake methodologie was hij een overtuigd pluralist en hij erkende graag dat het correct gebruik van de wiskundige methode in belangrijke mate tot de ontwikkeling van het economische denken heeft bijgedragen.

Die opvattingen betekenden voor de academische wereld van Vlaanderen in de jaren dertig, begin jaren veertig een nieuwe kijk op de economische wetenschap, die tot dan in hoofdzaak een institutioneel-historisch en normatief karakter had gehad. Professor Eyskens was in Vlaanderen onbetwistbaar de grondlegger van het theoretische en positieve, streng wetenschappelijke denken over economische verschijnselen.

Betreffende het wenselijk economisch stelsel en de door de overheid te volgen economische politiek was hij van oordeel dat het doel de bevordering van de volkswelvaart moest zijn. In dit verband komt grote betekenis toe aan de omvang, het groeiritme en de verdeling van het inkomen, alsmede aan de werkgelegenheid. De grondslag van het economisch stelsel is de markteconomie, aangevuld en voor de marktfeilen gecorrigeerd door de overheid. Monetaire stabiliteit en overheidstucht inzake openbare financiën (uitgaven, schuld en belastingen) zijn belangrijke factoren voor de volkswelvaart. Voor een goede economische politiek hechtte hij veel betekenis aan een met behulp van economische kennis verkregen systematische voorbereiding. Een geleide planeconomie wees hij echter resoluut van de hand.

De universiteit van Keulen, Columbia University te New York en Hebrew University te Jeruzalem verleenden aan Gaston Eyskens een eredoctoraat. Voorts werd hij benoemd tot lid van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België.

Eyskens vervulde een hoofdrol bij de oplossing van haast alle belangrijke politieke problemen die zich tussen 1945 en 1973 in België voordeden. In chronologische volgorde betreft het: de muntsanering en vooral het fiscale luik, het herstel van de oorlogsschade en de wederopbouw van het land, de introductie van de gemengde economie, met als grondslag de gecorrigeerde markteconomie, Benelux, de participatie in de nieuwe, inter-

[p. 93]

nationale economische ordening en de Europese integratie, de koningskwestie, het schoolpact en het nieuwe statuut van de universiteiten, de wetgeving op de algemene en regionale expansie en de oprichting van het Planbureau, de onafhankelijkheid van Belgisch-Kongo (Zaïre), de eenheidswet en de gezondmaking van de openbare financiën, de staatshervorming met de constitutionele grondslagen voor de regionale decentralisatie. Geen enkel Belgisch politicus kan voor de betreffende periode een vergelijkbare staat van dienst voorleggen.

Eyskens was een overtuigd Vlaams christen-democraat. Dit was voor hem de algemene politieke richting voor de lange termijn, maar als echt staatsman stelde hij zich boven de eigen partijpolitiek om rekening te kunnen houden met andere standpunten. In eigen rangen werd hem die houding niet altijd in dank afgenomen, hetgeen hem er echter niet van weerhield verder te gaan in de richting van het algemeen welzijn. Die opvatting bezorgde hem achting en steun vanwege politici uit andere groeperingen en verschafte hem de mogelijkheid belangrijke politieke projecten te realiseren.

De combinatie van vrij initiatief en sociale verplichtingen, die door sommigen gemeenschapspersonalisme wordt genoemd, vormde volgens Eyskens de grondslag voor de sociale ordening. De nadruk ligt op de creativiteit van de mens en diens zelfontplooiing. De overheid moet aanvullend de bevrijding van een ieder verzekeren. Zijn algemene doelstelling in de politiek was het maximale welzijn voor zoveel mogelijk mensen te bereiken. Dit betekende voor hem als christelijk humanist de verheffing van de mens in het algemeen en niet in het minst van de minderbedeelden. Hij was een vertrouwensman van de christelijke arbeidsbeweging, maar ook in dit opzicht behield hij zijn onafhankelijkheid. Het welzijn van het Vlaamse volk lag hem het nauwst aan het hart, maar hij betrok ook de rest van België, de Benelux, Europa en de wereld in zijn blikveld.

Volksverheffing betekent in belangrijke mate de culturele opgang, die voor een goed deel wordt bepaald door de sociaal-economische ontwikkeling. Voorspoed op sociaal-economisch gebied is ondenkbaar zonder muntstabiliteit en gezonde openbare financiën. Wat betreft Vlaanderen was Eyskens van oordeel dat economische ontwikkeling op zichzelf niet voldoende was, maar dat de gehele menselijke ontplooiing moest worden nagestreefd. De Vlaamse beweging, waaraan hij reeds gedurende zijn studentenjaren actief had meegewerkt, heeft zich ook nooit beperkt tot de verovering van een hoge levensstandaard. Het gaat haar uiteindelijk om de

[p. 94]

bloei van de Vlaamse cultuur en zeer in het bijzonder om het gebruik van de eigen taal in de politiek, de administratie, het onderwijs, het bedrijfsleven, het leger, de diplomatie. Op het einde van de jaren dertig was Eyskens de mening toegedaan dat de Vlamingen in België met eigen handen, op grond van eigen kwaliteiten en op democratische wijze de weg moesten openbreken om dat ideaal te bereiken. In alle geledingen van het openbare leven zouden de besten onder de bewuste Vlamingen de commandoposten moeten veroveren. Maar ook de opvoering van de produktiviteit door de inzet van vernuftige arbeid in nieuwe, technisch hoogstaande fabrieken beschouwde hij als onontbeerlijk: vandaar het belang van het daarbij betrokken onderwijs en van de wetenschap. Culturele autonomie en decentralisatie, die vanaf de jaren zestig in België tot de politieke mogelijkheden behoorden, zouden in dit verband bevorderend kunnen werken.

Reeds in zijn studententijd was Eyskens inzake de Belgische staatsordening een federalist. In 1970 verklaarde hij dat in feite de instellingen en de wijze van besluitvorming van de eenheidsstaat waren voorbijgestreefd. Nochtans moest er een voldoende sterk centraal gezag blijven. De staat moest worden heringericht op grond van een culturele autonomie voor de gemeenschappen en decentralisatie op economisch gebied. Op initiatief van het vierde kabinet-Eyskens werden in 1970 de fundamenten voor die hervorming gelegd.

In 1963 werd Eyskens benoemd tot minister van staat en tot lid van de kroonraad. Tien jaar later werd hij met de titel van burggraaf in de adelstand verheven. Geschiedschrijvers van het politieke gebeuren in Vlaanderen en België gedurende de periode 1945-1973 zullen aan de figuur van Gaston Eyskens heel wat aandacht moeten besteden.

Een hoogleraar en politicus van het formaat van Eyskens moet ook wel een markante persoonlijkheid zijn geweest. Dat zulks het geval is, bleek reeds meermalen uit het bovenstaande, maar ook uit wat hij allemaal tot stand heeft gebracht. Hij kon moeilijke problemen met scherp realisme omschrijven en beoordelen. Tevens bezat hij de gaven om vindingrijke en gedurfde nieuwe oplossingen voor te stellen, en het doorzettingsvermogen om ze tot uitvoering te brengen.

Hij was een diepgelovig katholiek, een sociaal voelend mens, een overtuigd christen-democraat, een echte Vlaming binnen het Belgisch staatsverband, met een brede kijk op de wereld. Oud-studenten, collega's aan de universiteit en in de politiek worden stil en ontroerd de menige keren

[p. 95]

dat professor Eyskens in de gedachte komt. Zij zijn dankbaar en fier dat zij in de nabijheid van die historische figuur hebben mogen leven.

v. van rompuy

Voornaamste geschriften

Verzameld werk in Economische theorie en politiek, Leuven 1956; Geld- en Financiewezen, Leuven 1956. Verdere referenties in Liber Amicorum prof. dr. Gafton Eyskens, Leuven 1975; Gaston Eyskens 80, huldecolloquium, Brussel 1985; Gaston Eyskens, het laatste gesprek: herinneringen aan veertig jaar politiek leven, Kapellen/Brussel 1988.