Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1990

[p. 104]

Bartholomeus Landheer
Rotterdam 30 januari 1904 - Wassenaar 18 december 1989

Bart Landheer behoorde tot het slag mensen dat niet ophoudt te vragen en te zoeken. Nog rond zijn tachtigste levensjaar, in 1984, legde hij een laatste boek ter perse: Europa - noodlot en identiteit. Hiermee is direct een van de kernpunten van Landheers interesseveld belicht. De identiteit en integratie van Europa hebben hem veertig jaar lang geïntrigeerd. Maar zijn eigenlijke belangstellingssfeer reikte aanzienlijk verder, getuige zijn vele publikaties in uiteenlopende disciplines en getuige ook zijn talrijke functies en wetenschappelijke, redactionele en organisatorische activiteiten die inderdaad vele werelddelen omspanden. Landheer kwam tot zijn pleidooi voor een verenigd Europa vanuit een intensieve kennisname vooral ook van niet-westerse culturen.

Landheer was bovenal socioloog. Maar aan de basis lag een studie rechten in Leiden. Veel van zijn publikaties bewogen zich in het spanningsveld van deze disciplines en hun beider toepassing op de eigentijdse wereldproblematiek: de internationale betrekkingen; de rol van het individu en van de menselijke vrijheid in de moderne maatschappij; het zoeken naar een leefbaarder samenleving; de strijd tegen de bewustzijnsverschraling.

Landheers filosofische gerichtheid deed hem spoedig van Leiden uitwijken naar Wenen. Hij volgde er colleges van Othmar Spann (1878-1950), die de jonge Landheer bijzonder heeft geïnspireerd en ook een stempel op diens denken in die jaren heeft gedrukt. Bij Spann promoveerde Landheer in 1929 summa cum laude op het proefschrift Der Gesellschafts- und Staatsbegriff Platons; Auf der Grundlage seiner Ideenlehre entwickelt (Rotterdam 1929), een hem typerende, enthousiasmerende studie, waarin Plato's staatsopvatting nadrukkelijk in eigentijds perspectief wordt onderzocht. Het kenmerkt Landheers levenslange beschouwende en theoretisch gefundeerde, maar stellig op de praktijk gerichte benadering van de hem voorliggende problematiek.

Aansluitend werkte hij enige tijd als onderzoeksmedewerker op het Institut für Sozialwissenschaften van de Keulse universiteit, bij Leopold von Wiese en Max Scheler. Vervolgens vertrok hij op een Rockefeller Foundation Fellowship naar de Verenigde Staten, waar hij in totaal zeventien jaar zou werken: eerst drie jaar (1938-1941) als staflid en adviseur van de

[p. 105]

Library of Congress, daarna tot 1948 als Hoofd van de Afdeling Onderzoek van het Netherlands Information Bureau in New York. Inmiddels doceerde hij ook veel. Zo gaf hij van 1948 tot 1952 gastcolleges aan de universiteiten van Alabama en Kansas, een rol die hij overigens zijn leven lang met graagte zou vervullen. In 1969 stelde Landheer zijn ervaringen met en inzichten in de Amerikaanse samenleving knap en geestig te boek in De Verenigde Staten, Toekomst of Verleden Tijd?

In 1952 keerde hij terug naar Nederland op uitnodiging van de Carnegie-Stichting en volgde hij bij de Bibliotheek van het Vredespaleis de dan alreeds legendarische Jacob ter Meulen op als directeur. Landheer zou er tot 1969 blijven. Zijn komst moet een welhaast dramatische ommekeer in stijl van werken en denken hebben betekend. Beiden, Ter Meulen en Landheer, waren ervaren bestuurders en gedegen geleerden - maar persoonlijkheden met een wel zeer uiteenlopende benadering. Voor Ter Meulen vormden de hekken om het Vredespaleis de afbakening van zijn provincia, Landheer zag de wereld zelf als zijn werkterrein. Ter Meulen had de infrastructuur vervolmaakt, Landheer richtte zich op expansie en naamsbekendheid. Te zamen omspannen zij vijfenveertig jaar (1924-1969), de bloeiperiode van de bibliotheek. Nimmer was de instelling beter georganiseerd dan onder Ter Meulen, maar nimmer had zij zulk een reputatie in Europa (en ver daarbuiten) als onder Landheer.

Het verschil in visie en beleid had veel te maken met de wezenlijk historische oriëntatie van Ter Meulen, die de veel pragmatischer en op de actualiteit gerichte Landheer minder aansprak. Nergens blijkt dit duidelijker dan in de twee brandpunten van Ter Meulens werken, de Grotiusstudiën en het vredesonderzoek. Ter Meulen had zich in de loop van bijna dertig jaar wel bijzonder verdienstelijk gemaakt als inventarisator en bibliograaf van de werken van Hugo de Groot en van de geschiedenis van de vredesbeweging en het vredesdenken. Landheer bouwde Ter Meulens Annuaire Grotius direct om tot een heus internationaal jaarboek, dat spoedig zou uitmonden in het Europees Jaarboek, een project waarmee hij van de eerste dag tot aan zijn dood bemoeienis heeft gehouden. Met zijn goede vriend Robinson was hij onder leiding van mannen als Pisanelli, Léon Marchal en Sørensen twintig jaren lang rechtstreeks verantwoordelijk voor dit jaarboek: eerst negen jaar als uitvoerend secretaris, daarna tien jaar als General Editor (delen x-xx). De bibliotheek van het Vredespaleis fungeerde als documentatiecentrum en secretariaat van het Jaarboek. Mede door zijn contacten was Landheer jarenlang ook zeer actief in

[p. 106]

de ‘Société Européenne de Culture’ in Venetië - ook ten behoeve van zijn bibliotheek. Met zijn levendige geest initieerde hij talrijke voorstellen in de sfeer van de internationale bibliotheeksamenwerking bij het Hof in Luxemburg. En opnieuw: naast Ter Meulens historisch gerichte ‘Stichting tot bevordering van de studie van het leven en de werken van Grotius’, de stichting die het jaarboekje Grotiana uitgaf, richtte Landheer direct al in 1954 het ‘Grotius Seminarium’ op, dat van zich deed spreken door conferenties, rapporten en bibliografieën. Wellicht de belangrijkste vruchten waren de internationale symposia betreffende Ethical Values in International Decision Making (1958) en Limits and Problems of European Integration (1961). Als gezegd, hetzelfde geldt voor het vredeswerk. Jarenlang spande Landheer zich in bij de Unesco om een internationaal project over de ‘Sociology of War’ van de grond te krijgen. In januari 1954 belegde hij een bijeenkomst met Van Asbeck, Röling, Tammes, Verzijl en François ter oprichting van een ‘Netherlands International Law Research Committee’. In de jaren zestig was hij lid van het ontwapeningscomité van de v.i.r.o., de Vereniging voor Internationale Rechtsorde. Hij nam plaats in de redactie van talloze tijdschriften op dit terrein: Co-Existence, Wereld '70, Vredesopbouw, om er enige te noemen.

Een en ander wil intussen niet zeggen dat hij zich minder interesseerde voor bibliotheektechnische aangelegenheden. Zeker is wel dat het routinematige van het dagelijkse bibliotheekwerk hem niet trok. Gezegend met een ijzeren constitutie als hij was, noteerde men voor hem nimmer meer dan vijf ziektedagen in enig jaar, maar zelden ook minder dan honderd dagen afwezigheid voor bestuurlijke of redactionele verplichtingen, gastcolleges of conferenties. (In de jaren vijftig en zestig gaf hij gastcolleges aan universiteiten in de Verenigde Staten, Midden-Amerika, India, het Midden-Oosten, Polen en Joegoslavië.)

Landheer was met zijn haast kwajongensachtige bravour en charme ook een uitstekende ‘fundraiser’. Talrijke instellingen en commissies hebben van deze gave dankbaar geprofiteerd. Hij bekommerde zich bij de Verenigde Naties om geld voor de gedrukte catalogi van de bibliotheek, riep een reeks ‘Selective Bibliographies’ in het leven betreffende actuele internationale problematiek en was ook zeer actief binnen de vaderlandse bibliotheekwereld. In 1959 werd hij de vanzelfsprekende eerste voorzitter bij de oprichting van een verenigingsverband voor Juridische Bibliothecarissen binnen de n.v.b., de Nederlandse Vereniging van Bibliothecarissen. Ook hier, én als medeoprichter van het bulletin van de i.a.l.l.,

[p. 107]

de International Association of Law Librarians, toonde hij zich een inspirerend voortrekker. In zijn studie Social Functions of Libraries uit 1957 ligt zijn benadering van zijn functie vervat.

In hetzelfde jaar verschijnt - in de eindeloze reeks publikaties die Landheer uitbracht en binnen welk imposant oeuvre ik curiositeitshalve even de licht autobiografische roman The Pawn uit 1947 aanstip - het werk dat men wel als zijn belangrijkste publikatie aanmerkt, Pause for Transition: An Analysis of the Relationship of Man, Mind and Society. Het behelst een ‘analyse van de sociale geschiedenis van mens en mensheid, waarin hij tot de conclusie komt, dat de huidige denkrichting als het ware aan een eindpunt is aangekomen en een keerpunt van het bewustzijn bereikt is. De spil van het werk is het menselijk bewustzijn in zijn functie en aspecten binnen het geheel van de grotendeels onbekende invloeden die de samenleving bepalen. Pause for Transition tracht rol en qualiteiten van het bewustzijn in de loop der tijden tot op heden te benaderen.’ (M.C J. Mackay, in A Desirable World, Essays in Honor of Professor Bart Landheer, Den Haag, 1974, p. xi-xii.) Landheer stelt er onder andere: ‘The integration of a society should tend te bring the social sciences into focus, which are supposed to make contributions te these problems. Quite apart from their actual success it should not be overlooked that science itself is a function of society.’

Vanaf 1960 nemen de problemen van vrede, toekomst en wereldorde definitief de eerste plaats in Landheers leven in. Gelijktijdig met zijn directeurschap aan het Vredespaleis doceert hij jarenlang aan het Institute of Social Studies in Den Haag, een verbintenis waarop hij later met de meeste voldoening terugzag. In 1957 doceert hij aan de Haagse Academie voor Internationaal Recht over ‘Contemporary Sociological Theories and International Law’. Vijf jaar later, op 20 maart 1962, aanvaardt hij namens de Stichting Vredesopbouw een bijzonder hoogleraarschap aan de Rijksuniversiteit van Groningen, met als leeropdracht Internationale Betrekkingen en Vredesproblematiek. Zijn inaugurele rede betreft ‘De sociologische benadering van internationale problemen’. Hij zal de leerstoel tot 1974 bekleden. In deze jaren toont hij zich in woord en geschrift een onvermoeibaar en bevlogen voorvechter van het vredesvraagstuk buiten elke partijpolitiek om, en streeft hij naar de bevordering van een mentaliteit die zich openstelt voor de opgaven die de vredesopbouw stelt. Zijn talrijke publikaties uit die jaren, ook in het tijdschrift Vredesopbouw, betreffen uiteenlopende onderwerpen als de evolutie van een we-

[p. 108]

reldorde, futurologie, het industriesysteem, Europa, China en, opnieuw, de rol van de wetenschap in het wereldbestel. Markante momenten uit deze periode vormden de studie Beeld van de Toekomst uit 1965, de conferentie op de Bilderberg in 1968 tussen instellingen op het gebied van de vredesproblematiek en regeringsvertegenwoordigers, en de publikatie in 1971 van How is an effective and desirable world order possible? (in Symposium World Society).

Het nut voor de wereldgemeenschap dat Landheer verwachtte van de uitwisseling van sociaal-culturele en rechtstradities en dat hem tot een warm pleitbezorger maakte van het ‘multi-culturele experiment’, uitte zich heel in het bijzonder ook in zijn jarenlange studie van de cultuur en maatschappij-opvatting in India. Landheer was een groot kenner van het Indiase denken. Hij reisde veel door het gebied en had er talloze contacten en vrienden. In 1959 doceerde hij op persoonlijke uitnodiging van Nehru aan de universiteit van Delhi over internationale betrekkingen en integratie. Hij ontmoette er Radhakrishnan, reisde door naar Iran, de Libanon en Egypte en legde zijn ervaringen neer in reisverslagen voor tijdschriften en nieuwsbladen. Dergelijke reizen herhaalden zich later, bijvoorbeeld in 1965, toen hij doceerde in Rajasthan. Hij was jarenlang lid van het Pugwash-comité, gaf vele lezingen over Gandhi en vertegenwoordigde ons land in 1964 bij de Oedaipoer-conferentie. Hij maakte ook studenten in India: twee van hen promoveerden bij hem in Groningen. Meer dan twintig jaar lang was hij voorzitter van de Vereniging Nederland-India.

Landheer was een bijzonder vruchtbaar publicist. In de feestbundel A Desirable World, die werd uitgebracht in 1974 bij zijn afscheid in Groningen (en waaruit ik hier dankbaar heb geput), een bundel die op zichzelf reeds een staalkaart vormt van Landheers veelzijdige contacten en bemoeienissen, treft men op p. 203-216 een ‘selective bibliography’ aan van honderden titels, chronologisch geordend binnen drie rubrieken. Het archief van de Bibliotheek van het Vredespaleis bevat daarnaast nog de tekst van onuitgegeven lezingen en enige onvoltooide projecten. Wanneer ik uit deze overvloed aan publikaties er enkele (nogmaals) mag noemen, liggen die op het terrein van de sociologie, die toch het verbindend element in Landheers denken vormde: Mind and Society: Epistomological Essays in Sociology (1953), een eerste stap in zijn levenslange denken over bewustwordingsprocessen; Pause for Transition: An Analysis of the Relationship of Man, Mind and Society (1957), wel algemeen beschouwd als zijn hoofd-

[p. 109]

werk; On the Sociology of International Law and International Society (1966) en The Role of Knowledge in the World System (1974).

Als ik met een persoonlijke noot mag besluiten: ik heb Bart Landheer pas in zijn laatste levensfase leren kennen, de laatste tien jaar. Maar ook op hoge leeftijd bezat hij nog de uitstraling en het enthousiasme die zovele van zijn leerlingen zich met graagte zullen herinneren. Zijn eruditie had een heel menselijk gezicht, hij droeg zijn kennis met een vanzelfsprekend gemak, en zijn persoonlijke betrokkenheid maakte zijn boodschap des te overtuigender. Daarnaast bezat hij bij uitstek een speelse geest. ‘Wat ik in het Vredespaleis het meest mis, zijn hoepelende kinderen,’ merkte hij eens op. Hij was een origineel en verrassend, maar bescheiden (soms zelfs verlegen) causeur, uitermate geestig, en het type man dat altijd jong, ja kwajongen blijft. Landheer heeft naast zijn intensieve arbeid ook intens van het leven genoten. Wie hem heeft gekend, zal zijn lach nooit vergeten.

a. eyffinger