Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 121]

Jan Roelink
Amsterdam 9 maart 1910 - Hellendoorn 25 november 1986

Met het overlijden van Jan Roelink is een historicus heengegaan van een geheel eigen signatuur.

Jan Roelink werd geboren in een gereformeerd calvinistisch gezin, dat in maatschappelijk opzicht tot de toenmalige ambachtelijke middenstand behoorde; zijn vader was namelijk huisschilder. Nadat hij de ulo doorlopen had ging Roelink naar de christelijke kweekschool voor onderwijzers te Amsterdam. In 1928 slaagde hij voor het eindexamen en in 1929 werd hij onderwijzer. Als zodanig is hij tot 1944 werkzaam geweest aan scholen voor lo en ulo, achtereenvolgens te Bedum, Giessendam en Amsterdam. Al die jaren had hij een volledige dagbetrekking, zodat hij alleen in de avonduren de vrije beschikking over zijn tijd had. Van stonde aan wist hij waarmee hij die avonden wilde vullen. Reeds tijdens zijn kweekschooljaren had hij zijn hart verpand aan de geschiedenis. Hij nam zich voor een wetenschappelijk gevormd historicus te worden. Na ter afsluiting van zijn kweekschoolexamen de hoofdakte behaald te hebben, ging hij zich prepareren voor het staatsexamen alpha. In 1934 slaagde hij daarvoor, waarna hij zich hetzelfde jaar liet inschrijven aan de Vrije Universiteit als student in de geschiedenis.

Het is goed op deze plaats in het kort aandacht te schenken aan Roelinks kwaliteiten als onderwijzer. Onderwijzen zat hem weliswaar in het bloed, maar omdat hij dat zo goed mogelijk wilde doen ging hij de opleiding volgen van de toenmalige Vereniging ter Bevordering van de Pedagogie, die hem in 1936 haar diploma kon uitreiken. Dat hij inventief was in het bedenken van goede onderwijsmethoden blijkt wel uit het volgende. Om bij zijn jonge leerlingen belangstelling voor geschiedenis te wekken, schreef hij twee jongensboekjes over historische onderwerpen: In dienst van de erfprins en Onder de vlag van Piet Hein; beide geschreven in de hem eigen verteltrant en tegelijkertijd vakkundig volkomen verantwoord.

Naderhand legde de studie aan de vu volledig beslag op zijn vrije tijd. De hoogleraren H.A. van Schelven en A. Goslinga hebben grote invloed op hem gehad. Van Schelven maakte hem vertrouwd met de eerste periode van de Opstand. Voor deze periode is Roelink zich altijd blijven interesseren, hetgeen mede samenhing met zijn interesse voor de kerkelijke en godsdienstige aspecten van de geschiedenis. Wat Goslinga voor Roelink

[p. 122]

heeft betekend, heeft hij als volgt tot uitdrukking gebracht in het voorwoord van zijn proefschrift: ‘De wetenschappelijke acribie, die ook voor een kleine bronnenpublicatie zoo noodig is, dank ik voor een groot deel aan uw colleges en colloquia.’ Wanneer men met Van Dale onder acribie wil verstaan ‘uiterste nauwkeurigheid, vooral met betrekking tot filologische werkzaamheden’, dan is Roelink in deze zin inderdaad een ‘acribist’ geweest. Maar hij was het ook in de bredere zin van het woord. Al zijn publicaties kenmerken zich door een hoge mate van nauwkeurigheid van taal en stijl. Een illustratie hiervan is zijn omschrijving van het begrip ‘taal’. Taal, zo heeft hij het eens geformuleerd, is een uiting van mentaliteit van de menselijke geest, waarin het gevoel, het denken en de wil tot uitdrukking kunnen worden gebracht. Vandaar dan ook dat hij voortdurend wikte en woog welke woorden hij moest gebruiken. Dit was een andere vorm van acribie dan die hij van zijn promotor had geleerd.

Het jaar 1940 was in tweeërlei opzicht een belangrijk jaar voor Roelink. Hij deed zijn candidaatsexamen en hij trad in het huwelijk met Aartje Prins. Uit dit huwelijk werden twee dochters geboren, in 1941 en in 1946. De oudste zou pedagogie gaan studeren en de jongste medicijnen.

Ondanks de moeilijkheden die de bezettingsjaren ook voor de universitaire studie met zich brachten, slaagde Roelink er in reeds in 1944 zijn doctoraal examen te doen. Vervolgens wilde hij zijn academische studie afsluiten met een doctoraat. Dat was echter geen eenvoudige opgave in de laatste fase van de bezetting. Omdat zowel de buitenlandse als de binnenlandse archieven niet of nauwelijks bereikbaar waren, moest hij zijn eerste plan - het schrijven van een biografie over de staatsman Leoninus - opgeven. Van Schelven heeft hem toen gewezen op de mogelijkheid de reeds door Bakhuizen van den Brink verzamelde brieven van Leoninus uit te geven. Aan deze suggestie heeft Roelink noodgedwongen wel gevolg moeten geven met als resultaat, dat hij reeds in 1946 gepromoveerd is op een proefschrift over Een honderdtal brieven uit de correspondentie van Elbertus Leoninus.

Intussen was Roelink in 1944 geschiedenisleraar geworden bij het vhmo en dat is hij gebleven tot 1961.

Voorts maakte hij in 1944 zijn entree bij de vu. Hij werd toen namelijk benoemd tot docent voor de didactiek bij de sectie geschiedenis. In deze functie is hij werkzaam geweest tot 1963, terwijl hij van 1958 tot 1961 eenzelfde docentschap heeft vervuld bij de Universiteit van Amsterdam.

Als didactiekdocent is Roelink door zijn studenten altijd hoog gewaar-

[p. 123]

deerd, ook al eiste hij veel van hen. Zij hadden respect voor zijn deskundigheid en voor de wijze waarop hij hen benaderde, zodat er een sfeer van wederzijdse genegenheid ontstond. Pas in 1964 heeft hij deze functie neergelegd. Eveneens in 1949 werd Roelink benoemd tot docent en studieleider aan de avondopleiding voor de mo-akte geschiedenis bij de aan de vu verbonden Vrije Leergangen. Ook voor dit type van lerarenopleiding had hij bij wijze van spreken alles in huis, en hij heeft er zich dan ook met vreugde aan gewijd. Bovendien toonde hij over bestuurlijke kwaliteiten te beschikken blijkens zijn benoeming in 1956 tot rector van de Vrije Leergangen. Dit rectoraat heeft hij vervuld tot 1961, maar hij is tot 1969 docent bij de opleiding gebleven.

Het jaar 1961 betekende een keerpunt in het verloop van Roelinks carrière. De sectie geschiedenis van de faculteit der letteren had behoefte aan uitbreiding van haar wetenschappelijke staf vanwege de sterke groei van de aantallen studenten. Roelink kreeg daarom een aanstelling als hoofdambtenaar a, hetgeen een einde maakte aan zijn leraarsloopbaan. Deze functie heeft Roelink slechts een betrekkelijk korte tijd vervuld. In 1964 besloot de faculteit der letteren namelijk een leerstoel in te stellen voor de Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden. Voor de bekleding ervan viel het oog op Roelink, maar omdat deze zich tot dan toe hoofdzakelijk bezig had gehouden met de geschiedenis van overgang van de Middeleeuwen naar de nieuwe geschiedenis werd hij benoemd tot lector om hem in die functie de gelegenheid te bieden zich verder in te werken in de mediaevistiek. In 1964 aanvaardde hij het lectoraat met het uitspreken van een openbare les over Geschiedenis als ambacht, waarin hij zijn visie op de wetenschappelijke beoefening der geschiedenis weergaf.

Deze ‘inwerkperiode’ heeft vijf jaar geduurd. In 1969 werd Roelink benoemd tot hoogleraar met als leeropdracht wederom de Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden, waaraan nù het onderwijs in de hulpwetenschappen werd toegevoegd. Op 23 mei 1969 aanvaardde hij het ordinariaat met het uitspreken van een oratie over Beeld en werkelijkheid ten aanzien van Geert Groote.

Reeds in 1975 heeft Roelink vanwege zijn leeftijd het hoogleraarschap moeten neerleggen. Hij deed dat met een afscheidsoratie over Enkele aspecten van maatschappijbeschouwing en christendom in het West-Europa van de elfde eeuw.

Na zijn emeritaat is Roelink bepaald niet in ruste gaan leven Hij heeft zich nog met twee totaal van elkaar verschillende onderwerpen bezig ge-

[p. 124]

houden. In de nieuwe agn publiceerde hij in 1980 nog een hoofdstuk over Religiegeschiedenis 1480-1781 en voorts beschreef hij nog de geschiedenis van de Vereniging voor Wetenschappelijk Onderwijs op Gereformeerde Grondslag onder de titel Een blinkend spoor (1979). Zijn emeritaatsjaren kunnen dan ook zonder enige restrictie als een otium cum dignitate beschouwd worden.

Roelink heeft de geschiedenis altijd stijlvol en met respect, en, waar nodig, met een critische inslag benaderd. Wellicht omdat hij zich veel heeft bezig gehouden met de kerkelijke en religieuze aspecten van de geschiedenis heeft hij uitdrukkelijk gestipuleerd dat de historicus tot taak heeft uitsluitend de menselijke geschiedenis na te speuren, en niet de goddelijke. Deze laatste blijft een geheim, hoewel hij erkende, dat de menselijke geschiedenis eveneens haar geheimen heeft. Met historici als Tenhaeff en Fruin deelde Roelink de opvatting, dat de geschiedbeoefening een ‘eeuwig ontoereikende interpretatie’ van de geschiedenis is. Voorts was hij het met Fruin eens, dat er van de geschiedenis slechts één waarheid is, maar dat deze als ideaal moet worden beschouwd, en derhalve niet van deze wereld is. Die eeuwige ontoereikendheid is niet alleen het gevolg van de gebrekkigheid van het bronnenmateriaal. Meer dan eens heeft Roelink verwezen naar de opvatting van Max Marc Bloch, dat de geschiedeniswetenschap weliswaar ‘une science en marche’ is, maar toch nog steeds in de kinderkamer vertoefde. Naast dit alles heeft Roelink nog op een heel andere oorzaak van de ontoereikendheid van de geschiedbeoefening gewezen. Deze is volgens hem gelegen in de gevarieerdheid der menselijke samenleving en in de differentiatie van de motieven en oorzaken van menselijk handelen. Daarin zijn motieven en schijnmotieven zo sterk met elkaar verweven dat het dikwijls onmogelijk is een juiste interpretatie eruit te distilleren. Gezien deze opvattingen spreekt het bijna vanzelf dat Roelink weinig waardering kon opbrengen voor de wijze waarop sociologisch georiënteerde historici zich met de geschiedbeoefening bezig hielden.

Roelinks publicaties zijn hoofdzakelijk gewijd aan de kerkelijke en religieuze aspecten van de samenleving. In de loop der jaren heeft hij een steeds scherper inzicht gekregen in de aard van godsdienstige conflicten en de factoren die daarop invloed hebben gehad. Dat blijkt duidelijk uit zijn laatste publicatie op dit terrein Religiegeschiedenis 1480-1781 (1980). De tragedie van die tijd was, aldus Roelink, dat de tegenstellingen tussen protestanten en katholieken zozeer werden geaccentueerd, dat het nageslacht de godsdienstoorlogen gemakkelijk als een totale breuk kon gaan zien. Maar,

[p. 125]

zo redeneerde Roelink verder, reformatie is niet identiek met protestantisme, want reformatie als zodanig is inhaerent aan het begrip kerk. Ook de katholieken kenden de eis tot reformatie ‘in capite et membris’, en ook zij discussieerden voortdurend over dogmatiek en theologie. Beide richtingen hebben altijd het verlangen gehad naar een vast geloof, naar zuiverheid in een wereld van onzuiverheid en onzekerheid. Dat het desalniettemin is misgelopen schreef Roelink toe aan psychische factoren als bij voorbeeld bewustzijnsvernauwing. Uit de wijze waarop hij dit ingewikkelde onderwerp hier heeft behandeld blijkt, dat Roelink een gerijpt historicus was geworden.

Een symptoom van de ontwikkeling die Roelink als historicus heeft doorgemaakt is te zien in de oratie bij zijn afscheid in 1975. De keuze van het onderwerp Enkele aspecten van maatschappijbeschouwing en christendom in het West-Europa van de elfde eeuw wekt bevreemding, wanneer men zich herinnert hoe Roelink vroeger kritiek had op de beoefenaren van maatschappijgeschiedenis. Maar Roelink was inmiddels tot het inzicht gekomen, dat het niet gerechtvaardigd was vooraf de maatschappijbeschouwing van het terrein der wetenschappen te bannen, en wilde haar het voordeel van de twijfel geven.

Ter afronding van de beeldvorming van Roelink als historicus is het dienstig tenslotte de aandacht te richten op zijn publicaties over de Vrije Universiteit en over de Vereniging van Wetenschappelijk Onderwijs op Gereformeerde Grondslag, in de tijd van Abraham Kuyper de ‘moeder en voedstervrouwe’ van de vu genoemd. De vu had de liefde van de Vereniging dringend nodig, omdat zij niet kon bestaan en zich ontwikkelen zonder de financiële steun van de leden der Vereniging. Daarom mocht volgens de directeuren het gedenkboek dat is uitgegeven bij het vijfenzeventig-jarig bestaan van de vu geen geleerd boek zijn, alleen bestemd voor bibliotheken en studeerkamers, maar moest het een uitgave worden die in de huiskamer en in de boekenkast van vele verenigingen een plaats kon vinden. Gezien deze opzet is het begrijpelijk dat Roelink, met zijn didactische kwaliteiten en zijn affiniteit tot zowel de vu als de Vereniging, werd aangezocht om dit gedenkboek te schrijven. Het verscheen onder de titel Vijfenzeventig jaar Vrije Universiteit 1880-1955.

In de winter van 1970-1971 heeft de afdeling landelijke organisatie (het bureau van de Vereniging) een aantal docenten in de gelegenheid gesteld iets te vertellen over de ontwikkeling van hun vak. Deze voordrachten

[p. 126]

werden gebundeld in vu-visies op mens en maatschappij. Hierin is ook de voordracht van Roelink opgenomen over De vu van 1880 tot 1976, waarin hij, op grond van zijn in wetenschappelijke publicaties gehanteerde criteria, aantoonde dat de vu in 1976 niet dezelfde mocht en kon zijn als die in 1880.

In 1979 verscheen Roelinks laatste grote boek op dit gebied, te weten Een blinkend spoor 1879-1979. Hierin gaf hij - een kleine - tweehonderd bladzijden lang een beeld van de geschiedenis van de Vereniging voor Wetenschappelijk Onderwijs op Gereformeerde Grondslag. Als een goed didacticus begon hij zijn proloog met een definitie van moderne geschiedenisdidactiek. Ten eerst dient de schrijver ‘Mut zur Lücke’ te hebben. Vervolgens moet de beschrijving exemplarisch zijn. En tenslotte: goed geschiedenisonderwijs moet thematisch zijn, dat wil zeggen, dat het orde schept in de chaos van feiten en personen door ze rond bepaalde thema's te groeperen. De proloog sluit af met de mededeling dat het boek bedoeld is voor een groot publiek, en niet allereerst voor historici. Daarom is het populair geschreven en daarom ook heeft Roelink geen bronnen vermeld, noch een notenapparaat toegevoegd. Desondanks is het een grondig boek geworden, geschreven met de hem eigen zorgvuldigheid in taal en stijl. Omdat zijns inziens ook een populair geschreven werk controleerbaar moet zijn, heeft hij bij de archivaris van de vu een handschrift met bronvermelding en noten gedeponeerd. Aan het slot van het boek keert hij nog eenmaal terug naar zijn visie op de geschiedenis. De geschiedbeoefening, aldus Roelink, houdt zich bezig met de menselijke geschiedenis, omdat de goddelijke geschiedenis een geheim is. Maar toch kan voor iemand die in Gods leiding in de geschiedenis gelooft, het historisch verschijnsel soms een teken worden van Gods gaan door de geschiedenis. ‘We mogen,’ zo besluit Roelink, ‘in Gods leiding ook in mensenwerk van een eeuw geschiedenis gelóven, maar in kaart brengen kunnen we die niet. Het blijft misschien bij een vage voetafdruk in opgewaaid zand.’ En dat is dan een ‘blinkend spoor’.

Medio 1981 kreeg Roelink een attaque, die hem geheel verlamde en die tevens zijn spraakvermogen aantastte. Zijn denken bleef gelukkig helder. In deze moeilijke laatste periode van zijn leven heeft zijn vrouw hem op een bewonderenswaardige wijze verzorgd en begeleid. Op 25 februari 1986 is hij in zijn woonplaats Hellendoorn begraven.

W.J. Wieringa

[p. 127]

Voornaamste geschriften

Een honderdtal brieven uit de correspondentie van Elbertinus Leoninus. Nijkerk 1946.

Reformatorische stromingen in het Noorden. In Algemene geschiedenis der Nederlanden, deel iv. Utrecht/Antwerpen 1952.

Het Calvinisme, ibidem.

Kerk en staat in conflict. Assen 1960.

Geschiedenis als ambacht. Groningen 1964.

De moderne devotie. Kampen z.j.

De Nederlandse opstand een klassestrijd? In Kritisch kwintet. Historische opstellen. Amsterdam 1969.

Beeld en werkelijkheid ten aanzien van Geert Groote. Kampen 1969.

Enkele apsecten van maatschappijbeschouwing en Christendom in het West-Europa van de elfde eeuw. Amsterdam 1975.

Religiegeschiedenis 1480-1781. In Algemene geschiedenis der Nederlanden, deel v. Bussum 1980.

Artikelen over onderwerpen uit de geschiedenis van de zestiende eeuw. In Historische Winkler Prins Encyclopedie. Amsterdam/Brussel 1957-1959.

Zestig leesstukken ten dienste van het onderwijs in de vaderlandse geschiedenis. Nijkerk 1949.

Voorts nog circa tachtig bijdragen in verschillende periodieken. Een aparte categorie vormen onderscheiden publicaties over de geschiedenis van de Vrije Universiteit waarvan de belangrijkste hier worden vermeld:

Vijfenzeventig jaar Vrije Universiteit 1880-1955. Kampen 1955.

De vu van 1880 in 1971. In vu-visies op mens en maatschappij. Aalten z.j.

Een blinkend spoor. Beeld van een eeuw geschiedenis der Vereniging voor Wetenschappelijk Onderwijs op Gereformeerde Grondslag 1879-1979. Kampen 1979.