Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 110]

Anton Reichling
Nijmegen 9 juli 1898 - Amsterdam 25 mei 1986

Mijn eerste kennismaking met Anton Reichling vond plaats in het St. Ignatius-college te Amsterdam in de zomer van 1946, toen ik - na de Indische kampjaren voor de eerste keer weer in Nederland terug - op advies van H.J. Pos Reichlings hulp inriep om mij op de hoogte te brengen van wat er de laatste jaren aan taalwetenschap verschenen was. De tweede keer dat Reichling mij ontving was in 1949, na mijn definitieve terugkeer naar Nederland. Hij woonde toen al aan de Amsteldijk in de flat waar ik later nog zo vaak zou komen, en waar hij, samen met Angèle Zufang, met wie hij in maart 1949 getrouwd was, tot het einde van zijn leven zou blijven wonen.

In de periode tussen deze beide ontmoetingen heeft Reichlings leven een wending genomen van beslissende aard, die voor het begrijpen van zijn latere leven en werken voortdurend in het oog moet worden gehouden.

De geestelijke ontplooiing van Reichling was aanvankelijk evenmin gekenmerkt door rechtlijnigheid. Zoals vroeger wel meer voorkwam in het middenstandsmilieu waartoe zijn ouders behoorden, ging hij na de lagere school naar de Mulo, om daarna pas de hogere klassen van de Handelsschool van het Canisius-college te Nijmegen te gaan volgen, als voorbereiding voor de Rotterdamse Handelshogeschool, waar hij in 1916 als student werd ingeschreven. Het voornemen om later in de handel te gaan dat men uit deze keuze mag afleiden, werd echter spoedig opgegeven.

Na één jaar Rotterdam, gevolgd door enige maanden militaire dienst - het was nog oorlogstijd - trad Reichling na enige voorbereidende studie in de klassieke talen, in september 1918 toe tot de orde der Jezuïeten in Mariëndaal te Grave bij Nijmegen. Na zijn noviciaat en junioraat studeerde hij filosofie te Oudenbosch van 1921 tot 1924. Het jaar daarop begon hij te Utrecht aan een universitaire studie Nederlandse letteren.

Al vroeg was Reichling begonnen met schrijven en publiceren. Eerst kleine bijdragen in de Nijmeegse locale pers, onder andere over economische vraagstukken waarmee hij door zijn Rotterdamse studie in aanraking was gekomen, maar ook over Tennyson. Later artikelen van religieuze aard voor het katholieke tijdschrift Studiën. Daarnaast schreef hij in ditzelfde tijdschrift over literaire onderwerpen, vooral over poëzie. Van het-

[p. 111]

geen hij publiceerde in deze periode is zonder twijfel het belangrijkste de serie korte opstellen in Studiën over Boutens. In 1925 werden deze gebundeld onder de titel Het Platonisch denken bij P.C. Boutens. Daarnaast verdient vermelding Over den grondslag van literaire critiek en literaire wetenschappen, een uitvoerig artikel waarin de schrijver blijk gaf goed bekend te zijn met recente studies over poëzie.

Een bijzondere taalkundige belangstelling kan uit deze artikelen en boekaankondigingen nog niet worden afgeleid. Niettemin staat het vast dat de periode van tien jaren universitaire studie, die bekroond werd door de dissertatie waarmee hij in 1935 bij De Vooys cum laude de doctorstitel verwierf, jaren zijn geweest van intens studeren, van zeer veel lezen en verwerken op een uitgebreid terrein van wetenschap. Zijn theologische opleiding, die hij in 1938 afsloot, na in september 1937 in Maastricht tot priester te zijn gewijd, had hem bovendien in nauwe aanraking gebracht met veel filosofische en psychogologische vakliteratuur.

In 1933 was Reichling begonnen met het publiceren op taalkundig gebied. Dat was betrekkelijk laat, want hij was inmiddels vijfendertig jaar oud. Het valt op hoezeer zijn stijl van schrijven zich gewijzigd had. Terwijl zijn stukken in Studiën vaak niet van retoriek zijn vrij te pleiten, begon hij nu te schrijven in een meer zakelijk-wetenschappelijke stijl, waarin weinig ruimte gelaten werd aan affect en emotie. Zijn linguïstische eersteling is een analyse van Overdieps syntactisch-stilistische methode naar aanleiding van het verschijnen in 1932 van het Eerste stuk van diens Zeventiende-eeuwse syntaxis. Aan het Derde stuk zou hij in 1937 nog een korte beschouwing wijden. Reichling toonde grote waardering voor Overdieps werk, al constateerde hij gebrek aan inzicht in ‘de eigenwettelijkheid van het woord en de gevolgen daarvan op de structuur van woordgroep en zin.’ Na een beschouwing over grammatica en didactiek naar aanleiding van Langevelds dissertatie over Taal en denken verscheen in 1935 Reichlings proefschrift over Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik.

In 1938 werd Reichling benoemd tot privaat-docent aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam in ‘de theorie der taal, inzonderheid hoofdstukken uit de psychogologie en de filosofie der taal’, het begin van een universitaire loopbaan van dertig jaar. In de openbare les Over essentiële en toevallige grammatica-regels, waarmee hij zijn docentschap het jaar daarop officieel aanvaardde, bracht Reichling een thema ter sprake dat zijn relevantie tot op de huidige dag heeft behouden: de verhouding tussen

[p. 112]

linguïstische en logische wetmatigheden. Voor het leren kennen van Reichlings opvattingen, onder andere met betrekking tot de intieme verbondenheid van taal en taalgebruik, en in het algemeen van het geheel van inzichten dat zijn linguïstiek beheerst, vormt deze rede nog steeds de beste toegang.

In de jaren van zijn privaatdocentschap (1938-1946) behandelde Reichling in zijn onderwijs een veelheid van problemen van algemeen taaltheoretische aard. Zo werden colleges gewijd aan ‘de onderscheiding van taalgebruik en taalbeschouwing als grondslag voor linguïstisch onderzoek’, ‘de analyse van het taalgebruik als voorwaarde voor structureel grammatisch onderzoek’, ‘de theorie van het zinsprimaat’, ‘de betekenis als sociale denkvorm’ en ‘het systeembegrip bij De Saussure’. Ook gaf hij geregeld college over primaire taalverwerving, waaruit zijn bekendheid met het werk van Jakobson, Leopold en Grégoire bleek. Natuurlijk behandelde hij ook fonologische onderwerpen. Kenmerkend voor zijn onderwijs was dat hij zich voor wat de taalfeiten betreft hoofdzakelijk baseerde op het Nederlands, hoewel hij op goede theoretische gronden overtuigd was van de noodzaak van vergelijkend onderzoek van gegevens uit uiteenlopende talen.

In de latere oorlogsjaren heeft Reichling in het instituut voor doofstommen in St. Michielsgestel zich uitvoerig verdiept in het taalgebruik van doven. De verworven kennis op dit gebied heeft hij later ter beschikking kunnen stellen van Tervoort, die enige jaren na Reichling onderzoek heeft gedaan in hetzelfde instituut. In diens Structurele analyse van visueel taalgebruik binnen een groep dove kinderen is de invloed van Reichlings opvattingen op vele plaatsen terug te vinden.

In 1946 werd Reichling benoemd tot buitengewoon hoogleraar en in 1951 tot gewoon hoogleraar aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam. Hij aanvaardde zijn functie in mei 1947 met een rede getiteld Wat is algemene taalwetenschap?. In deze intreerede trachtte Reichling antwoord te geven op de vraag van de titel, onder meer door zijn positie te bepalen ten opzichte van De Saussure, wiens opvatting hij onderschreef voor zover De Saussure de noodzaak stelt van een theoretische basis voor het taalkundig onderzoek, maar verwierp voor zover De Saussure aanneemt dat de langue als object van onderzoek direct gegeven is.

In de periode van 1946 tot 1951 bereikte Reichlings carrière wetenschappelijk een hoogtepunt. In deze tijd verschenen in het tweede deel van de ensie-encyclopedie zijn uiterst leesbare artikel over De taal, haar wet-

[p. 113]

ten en haar wezen, en vijf uitstekend geformuleerde bijdragen tot het Encyclopaedisch handboek van het moderne denken. In dezelfde periode valt ook een even belangrijk als moedig initiatief: de oprichting van Lingua, International Review of General Linguistics. Belangrijk omdat hiermee een algemeen taalkundig tijdschrift werd gesticht dat zich ontwikkeld heeft tot een internationaal gewaardeerd forum. Moedig omdat de beide redacteuren, De Groot en Reichling, noch over organisatorische ervaring, noch over de karaktereigenschappen beschikten die nodig zijn voor een dergelijke, regelmatig tijd en aandacht vergende, onderneming.

De invloed die van Reichling tijdens zijn hoogleraarschap uitging liep meer via zijn colleges en zijn persoonlijke contacten dan via publikaties. Levendigheid, spontaneïteit en enthousiasme kenmerkten zijn colleges. Hij was gewoon zich op zeer directe wijze tot zijn studenten te richten en betrok hen graag in discussies. Een serie taalkundigen van naam is bij hem gepromoveerd: mevrouw Siertsema in 1954; Kaper in 1959; Cohen in 1962; Ten Brinke in 1963; Mok en Dik in 1968; Kooij en J.J.M. Bakker in 1971. Op de qua onderwerp sterk uiteenlopende dissertaties van Van der Kun, Fruytier, Stutterheim, Verburg, mevrouw Balk-Smit Duyzentkunst en de al eerder genoemde Tervoort, hebben Reichlings opvattingen grote invloed uitgeoefend. Door de functie die de taalkundigen onder hen aan de Nederlandse universiteiten zijn gaan vervullen, hebben zij zeker bijgedragen tot verbreiding van Reichlings inzichten.

Reichling nam aanvankelijk vrij regelmatig deel aan de maandelijkse bijeenkomsten van de Leidse Linguïstenkring. Mijn relatie met hem werd vanaf eind 1951, toen ik toetrad tot de Lingua-redactie, snel hechter; een proces dat zich voortzette toen ik in 1958 in Leiden ook algemene taalwetenschap ging geven. Er waren vaker bezoeken aan de Amsteldijk, en er waren veelvuldig telefoongesprekken, bij voorkeur 's avonds laat. Wat sterk bijdroeg tot mijn overtuiging dat Reichling met zijn opvattingen over het woord, speciaal in zijn relatie tot het morfeem, op het juiste spoor zat, waren mijn ervaringen bij mijn onderzoek van de Javaanse morfologie, dat ik in 1951, kort na mijn benoeming tot hoogleraar in het Javaans, begonnen was, en waarvan ik met veel instemming van Reichling de eerste resultaten in 1953 in Lingua publiceerde. Er ontstond tussen ons in deze jaren niet alleen een vriendschap, maar vooral ook een wetenschappelijke affiniteit die voor mij van grote betekenis is geweest voor mijn verdere werk, en - zo geloof ik te mogen zeggen - ook voor Reichling een zekere waarde had: ik was een gesprekspartner die met zijn manier van denken vertrouwd was.

[p. 114]

Het is hier niet de plaats om een uitvoerig beeld te schetsen van de wetenschappelijke ontwikkeling van Reichling na de tot stand koming van Het woord. Ik moet mij beperken tot het aangeven van enkele algemene ontwikkelingslijnen. Het woord is een moeilijk boek. Dat komt onder meer doordat de auteur zich in soms uitvoerige discussies begeeft met de voornaamste theoretische werken van zijn tijd. Het gevolg is dat het de lezer vaak moeite kost om uit de vele op zichzelf vaak belangrijke polemische passages het standpunt te distilleren dat de schrijver zelf inneemt. Kenmerkend voor bepaalde hoofdstukken van het boek is de directe spreekstijl, speciaal daar waar Reichling, zich duidelijk tot Nederlands-sprekenden richtend, Nederlands taalmateriaal analyseert. Deze passages winnen aan duidelijkheid als men ze voorleest - met de juiste intonatie. Het woord is hierdoor, maar voornamelijk toch door de materie die het behandelt, ook in Nederland zelf slechts door zeer weinigen grondig bestudeerd. Reichling placht tegen mij te zeggen met de voor hem karakterstieke overdrijving, dat ik een van de drie taalkundigen was die zijn boek werkelijk ‘gestudeerd’ hadden. In het buitenland is het boek vrijwel onbekend gebleven, al werd het bij verschijnen wel door enige vooraanstaande vakgenoten - onder wie de taalpsycholooog Kainz - lovend besproken. Het lijdt echter geen twijfel dat - zoals een van de recensenten opmerkte - Reichling ‘in het wezen van het woord een zo diepe blik heeft geworpen als zelden voor hem werd gedaan’ (Franssen in Leuvense Bijdragen 1927).

Reichling is de algemene theoretische opvattingen van Het woord in grote lijnen trouw gebleven, maar hij heeft wel zijn woordleer in verschillende richtingen willen uitbreiden, met het doel te komen tot wat hij in het voorwoord van de herdruk van 1987 noemde: een volledige linguïstiek. Dat hield voor hem in de eerste plaats in dat hij naast zijn woordleer een zinsleer had te ontwikkelen, of liever: verder te ontwikkelen dan in het laatste hoofdstuk van Het woord was geschied. Dit bracht hem ertoe al in de jaren die direct volgden op zijn dissertatie, aan de hand van recente onderzoekingen de functie te doordenken van de zinsmelodie of zinsklank, waarvan hij de zinkenmerkende functie dankzij Karcevsky al in Het woord had doorzien. Zijn bijdrage tot de bundel De Vooys van 1940 was een eerste stap op de weg naar de definitie van de zin als een musisch-fatische eenheid, die hij ontwikkelde in zijn artikel in de ensie (1947). Dit artikel geeft een goed beeld van het geheel van inzichten dat hij toen had bereikt. Woord en zin - zo stelde hij terecht - zijn correlatieve eenheden, waarmee de onverbrekelijkheid van taal en taalgebruik - centraal kenmerk van zijn

[p. 115]

taalopvatting - onderstreept en geconcretiseerd werd.

Aandacht voor de zin hield tevens in aandacht voor de syntaxis. Reichling stond sterk kritisch ten opzichte van de traditionele schoolgrammatica; vooral de theorie van de zinsdelen en van de zinsleden vereiste naar zijn mening ingrijpende herziening. Bij onze veelvuldige discussies stond voor ons beiden vast dat om te beginnen tussen lineaire opeenvolging van woorden in de zin en woordvolgorde als syntactisch middel, scherp onderscheid moest worden gemaakt, omdat anders een bevredigende woordgroepenleer niet ontwikkeld zou kunnen worden. Van niet minder principieel belang was de vraag naar de functie van de syntaxis, dat wil zeggen de functie van wat een universeel taalprincipe is, namelijk het feit dat woorden verbonden worden tot groepen, uiteraard volgens per taal verschillende regels. In Taal als verkeersmiddel (1952) geeft Reichling daar een verklaring van, een verklaring die gelegen is in de aard van de woordbetekenis. In zijn terminologie: het princiep der analytische en beweeglijke symbolisering aan het woord eigen, eist aanvulling met het princiep der combinatorisch-syntactische symbolisering.

Beschouwing van de zin vereiste ook beschouwing van de zinsbetekenis. Reichling is daarover niet tot een volledig uitgewerkte opvatting gekomen. Wel heeft hij een eerste bepaling van de zinsbetekenis gegeven door de essentiële onderscheiding te maken tussen de semantische inhoud van de zin als musisch-fatische eenheid, en wat hij met een minder gelukkige term ‘het zinsbegrip’ wilde noemen, waaronder hij verstond het eindresultaat van de interpretatie van de zinsinhoud door de hoorder in het licht van de niet-linguale kennisgegevens die hem ter beschikking staan (context, situatie, kennis omtrent de spreker, algemene kennis van zaken waarover leden van een taalgemeenschap beschikken).

Ook van de onvolledigheid van zijn semantische theorie was Reichling zich bewust. Enige onderscheidingen stonden vast en behoorden - zo concludeerden wij in de discussies die wij hierover hadden - ook terminologisch tot uitdrukking komen. ‘Semantisch aspect’ als algemene term voor de kennisbijdrage van taaltekens invoerend, onderscheidde Reichling hierbinnen tussen ‘waarde’: de van het woord afhankelijke, ondergeschikte kennisbijdrage die morfemen leveren; ‘betekenis’: een term die uitsluitend voor het woord werd gereserveerd; en voorts ‘groepsinhoud’ en ‘zinsinhoud’ voor het semantisch aspect van respectievelijk woordgroepen en zinnen.

Maar ook de woordbetekenis zelf eiste een nadere articulatie. In navol-

[p. 116]

ging van allen die zich vóór hem met semantiek hadden beziggehouden, had Reichling zich tot dusverre beperkt tot de analyse van naamwoorden. Met Bühler zag hij nu in dat de zogenaamde noemende woorden anders betekenen en andere mogelijkheden van betekenistoepassing toelaten dan deiktische woorden. Ook eigennamen en zogenaamde technisch-grammatische woorden als voegwoorden en preposities vertegenwoordigen andere semantische typen. Tot een volledige uitwerking van deze distincties is het echter nooit gekomen.

Reichlings werkwijze is door de jaren heen gelijk gebleven. Ten volle bewust van het onderscheid tussen taalbeschouwing en taalgebruik, beperkte hij zich tot nauwkeurige, niet door noties van schoolgrammatica al bij voorbaat beïnvloede analyse van gewone gevallen van Nederlands taalgebruik zoals die in verschillende situaties dagelijks voorkomen, met het doel om aan de hand daarvan dichter te komen tot wat wezenlijk is voor taal als zodanig. Bij dit denken en overdenken van wat in het taalgebruik plaatsvindt was hij, evenals zijn voorganger A.W. de Groot, erg gesteld op discussies met diegenen die hem linguïstisch nastonden.

In de vijftiger jaren verschenen maar zeer weinig publikaties van Reichlings hand. Behalve het reeds genoemde opstel Taal als verkeersmiddel gaf hij een korte bijdrage aan het Festschrift For Roman Jakobson (1956), en in 1959 een aanvulling op zijn ensie-artikel. De reden hiervoor is niet ver te zoeken. Het centrum van Reichlings leven had zich verlegd. Het was, zoals ieder kon waarnemen die met hem in die jaren contact had, verschoven naar zijn huwelijk en naar zijn kinderen die in 1950 en 1954 werden geboren. Wat hem ook bleef bezighouden was het feit dat hij door zijn uittreden uit de orde nog geen definitieve regeling gevonden had wat betreft zijn plaats in de katholieke kerk. Dit moet hij als een ernstig probleem hebben ervaren, alleen al omdat hij zijn geloof allerminst ontrouw was geworden. Op het eerste college dat hij na zijn uittreden gaf heeft hij dit op even eenvoudige als indrukwekkende wijze aan zijn studenten laten weten. Pas vijftien jaar nadat hij getrouwd was kwam de toestemming om het huwelijk kerkelijk te bevestigen. Daarnaast waren er externe factoren: de enorme uitbreiding van de linguïstiek en de ontwikkeling van geheel andere opvattingen daarin. Een van de meest opvallende kenmerken van Het woord was de vertrouwdheid met de vakliteratuur die de auteur aan de dag legde. Die vertrouwdheid kon in en na de vijftiger jaren niet meer gehandhaafd worden. Daar ontbrak hem de tijd voor en ook de concentratie. Wel besteedde Reichling natuurlijk aandacht aan de eerste ontwikkelingen in

[p. 117]

de transformationeel-generatieve grammatica, maar een geregeld volgen van de stroom publikaties die op Chomskys Syntactic structures van 1957 volgde, bleek toch niet meer mogelijk.

Inmiddels was het duidelijk geworden dat het gewenst was de door Reichling ontwikkelde syntactische en semantische inzichten niet alleen nationaal maar ook internationaal meer bekendheid te geven. Reichling, zeer honkvast, was echter slechts met moeite te bewegen tot het houden van voordrachten elders. Daarom heb ik mede uit zijn naam in 1962 op het internationale linguïstencongres te Cambridge Mass. een korte uiteenzetting gegeven over zijn opvattingen over syntaxis Fundamentals of syntax. Betrekkelijk kort daarna, begin 1963, heeft Reichling een uitnodiging aanvaard om aan de universiteit van Innsbruck een voordracht over semantiek te houden, die in hetzelfde jaar werd gepubliceerd. In dit artikel gaf hij een analyse van eenvoudig Duits taalmateriaal en illustreerde daarmee de semantische en syntactische opvattingen waartoe hij de afgelopen jaren gekomen was. In 1965 liet hij zich verleiden een uitnodiging te aanvaarden van E.B. van Wyk, die zich gedurende een studieverblijf in Nederland vertrouwd had gemaakt met Reichlings woordtheorie, om met zijn gezin een bezoek aan Zuid-Afrika te brengen voor het houden van voordrachten. Tot nieuwe publikaties heeft dit niet geleid.

Het was inmiddels ook duidelijk geworden dat niet meer gehoopt mocht worden op de tot stand koming van een nieuwe synthese van Reichlings inzichten, al bleef hij er nog wel aan werken. Een poging het reeds jaren lang bestaand plan om Het woord in het Engels te vertalen mislukte, deels omdat de tekst te omvangrijk bleek, deels omdat Reichling voor die gelegenheid het boek eigenlijk wilde herschrijven. Daarom werd in 1967 besloten Het woord onveranderd te herdrukken.

In 1968 trad Reichling af. De tekst van zijn afscheidscollege, waartegen hij nogal had opgezien, is niet gepubliceerd. Ik geloof trouwens niet dat hij zijn college uitsprak op basis van een volledig uitgewerkt manuscript. Ter ere van zijn zeventigste verjaardag verscheen in hetzelfde jaar als afzonderlijke Lingua-jaargang een omvangrijke bundel artikelen, met bijdragen van onder anderen bekende buitenlandse linguïsten als Danes, Vachek, Martinet, Robins, Jakobson, Lotz, Pike en Garvin.

Kort na zijn aftreden werd Reichling benoemd tot lid van de Akademie. Zelden heeft hij echter het Trippenhuis betreden. Een voordracht heeft hij er nooit gehouden. Ook in het kader van de Maatschappij, waarvan hij vanaf 1940 lid was, heeft hij, voor zover ik weet, nooit enige activiteit ontwikkeld.

[p. 118]

Na zijn emeritaat is Reichling aktief gebleven. Gedurende drie jaar vervulde hij een leeropdracht in taalfilosofie in de Amsterdamse centrale interfaculteit. In 1970 verscheen zijn laatste artikel, waarin hij op zijn karakteristieke, levendige wijze, wederom aan de hand van enige eenvoudige gebruiksgevallen, het onderscheid ontwikkelt tussen woordenboekomschrijving en de kennisbijdrage die een naamwoord in het gebruik levert, waarbij hij de nadruk legt op het feit dat kennis van de klankvorm van het woord onderdeel uitmaakt ‘van de informatie die de taalgebruiker over de zaken bezit.’

In 1972 kondigde zich de ziekte aan waaraan hij tenslotte zou overlijden. Lange tijd bleef zijn algemene conditie echter redelijk goed. Elk jaar ging hij met zijn vrouw Angèle een paar keer naar Londen, naar zijn beide dochters die daar getrouwd waren. Na 1984 liet zijn gezondheidstoestand reizen niet meer toe. Het einde kwam na een smartelijk lijden op 25 mei 1986.

Schrijvend over De Saussure heeft Bühler in zijn Sprachtheorie (1934) opgemerkt: ‘Es sind die greifbarsten und anscheinend trivialsten Erkenntnisse, an die sich De Saussure mit Vorliebe hält.’ Dit geldt ook voor Anton Reichling. En even verder schrijft Bühler met verwijzing naar De Cours: ‘Seine Vorlesungen [...] müssen wohl wie Führungen durch die halbfertigen Entwürfe eines noch ringenden Gestalters groszen Formates gewesen sein.’ Ook dit is van toepassing op Reichlings oeuvre. Zijn denken over taal werd gestuwd door een diep inzicht in de wijze waarop taal tussen mensen functioneert. Door oorzaken die waarschijnlijk gezocht moeten worden in zijn levensloop en zijn gelukkig huwelijk, is - schijnbaar paradoxaal - het hem niet mogelijk geweest aan de vrucht van zijn denken volledig vorm en uitwerking te geven.

E.M. Uhlenbeck

Noten

* Ik dank mevr. A. Reichling-Zufang, prof. F. Balk-Smit Duyzentkunst, prof. B. Boot-Siertsema, prof. S.C. Dik, prof. Q.I.M. Mok en prof. B.T. Tervoort voor de hulp die ik bij het schrijven van dit levensbericht van hen heb ontvangen.

Voornaamste geschriften

Tennyson en de Iersche sage, in Van Alle Tijden, 1917, p.198-207.

Het Platonisch denken bij P.C. Boutens. Poging tot verklaring van Boutens' wijsgerig dichten. Maastricht 1925. (Bundeling van artikelen verschenen in Studiën. Tijdschrift voor Godsdienst, Wetenschap en Letteren, 102, 1924.)

[p. 119]

Over ideoplastiek. Iets omtrent den stand onzer hedendaagse kunst, in Studiën, 103, 1925, p.33-53.

De Sirkel, in Studiën, 103, 1925, p.299-305.

Karel van den Oever, in Studiën, 104, 1925, p.74.

De ziel van Ierland, in Studiën, 104, 1925, p.441-445.

De tocht van Henri Bruning, in Studiën, 105, 1926, p.151-153.

Het innerlijke leven, in Studiën, 107, 1927, p.82-84.

Gerben Colmjon, Kalderionen, in Studiën, 107, 1927, p.332.

Dr. F.H. Fischer, Historie en cultuur van het Nederlandsche volk, in Studiën, 107, 1927, p.410-412.

Over den grondslag van literaire critiek en literaire wetenschappen, in Studiën, 108, 1927, p.3-36.

De kinkhoorn, Verzen van A.J.M. van Moorsel, in Studiën, 109, 1928, p.171-172.

Jan J. Zeldenthuis, Brekende wolken, in Studiën, 109, 1928, p.172.

Dr. Theo Rutten, Felix Timmermans, in Studiën, 110, 1928, p.235.

Gerard Brom, Hollandsche schilders en schrijvers van de vorige eeuw, in Studiën, 111, 1929, p.79-80.

Willem Nieuwenhuis, Chesterton, in Studiën, 111, 1929, p.170.

Kops over Dante's Goddelijke Comedie, in Studiën, 111, 1929, p.170.

Helman's Hart zonder land, in Boekenschouw. Geïllustreerd Letterkundig Maandschrift, 23, 1929-1930, p.230-234.

Nieuwe uitgaven van De Gemeenschap, in Boekenschouw, 26, 1932-1933, p.33-37.

De harp van Sint Franciscus, in Boekenschouw, 26, 1932-1933, p.200-202.

Enkele notities bij de syntakties-stylistische methode, in De Nieuwe Taalgids. Tijdschrift voor Neerlandici, 27, 1933, p.165-178 en 212-222.

De theorie der grammatica en de didactiek, in Paedagogische Studiën. Maandblad voor Onderwijs en Opvoeding, 15, 1934, p.449-464.

Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik. Nijmegen 1935 (herdruk 1967).

Bij het ‘Derde stuk’ van de Zeventiende-eeuwse syntaxis, in De Nieuwe Taalgids, 31, 1937, p.33-39.

Het handelingskarakter van het woord, in De Nieuwe Taalgids, 31, 1937, p.308-321.

Over essentiële en toevallige grammaticaregels. Groningen 1939.

Over het personale aspect in het taalgebruik, in Bundel opstellen van oud-leerlingen, Aangeboden aan prof. dr. C.G.N. de Vooys, Groningen 1940, p.283-310.

Over een nieuwe methode van doofstommenspreekonderwijs, in Jaarverslag van het Instituut voor Doofstommen te St. Michielsgestel, 1943, p.5-7.

Wat is algemene taalwetenschap?. Groningen 1947.

De taal: haar wetten en haar wezen, in ensie (Eerste Nederlandsche Systematisch Ingerichte Encyclopaedie), 11, 1947, p.37-45.

What is general linguistics?, in Lingua. International Review of General Linguistics, 1, 1948, p.8-24.

Morfologie, Phonologie, Semantiek, Syntaxis, Taal, in W. Banning e.a., Encyclopaedisch handboek van het moderne denken, Arnhem 1950.

[p. 120]

Stutterheims Inleiding tot de taalphilosophie, in Museum. Tijdschrift voor filologie en geschiedenis, 56, 1951, p.5-6.

Taal als verkeersmiddel, in A.J. Westerman Holstijn e.a., Menselijke verstandhoudingsmiddelen, 's-Gravenhage 1952, p.76-85.

Feature analysis and linguistic interpretation, in For Roman Jakobson, 's-Gravenhage 1956, p.418-422.

Taalwetenschap, in ensie, xi (supplement), 1959, p.57-61.

Grondslagen en methoden der syntaxis: het kryptanalytisch formalisme, samenvatting in Handelingen van het 26e Nederlandse Filologencongres, Groningen 1960, p.62-63. (In extenso in Verzamelde studies.)

Verzamelde studies over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Zwolle 1961 (vijfde druk 1969).

Mogelijkheden en grenzen van de machinale vertaling gezien vanuit linguïstisch standpunt, in A.B. Frielink e.a., Automatisering en taalkunde, Amsterdam 1961, p.16-23.

Principles and methods of syntax: cryptanalytical formalism, in Lingua, 10, 1961, p.1-17.

Meaning and introspection, in Lingua, 11, 1962, p.333-339.

Grondbeginselen der hedendaagse taalwetenschap, in A.J.B.N. Reichling e.a., Taalonderzoek in onze tijd, 's-Gravenhage 1962, p.6-15.

Das Problem der Bedeutung in der Sprachwissenschaft, in Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft, 19, 1963, p.5-14.

Fundamentals of syntax, in Proceedings of the Ninth International Congress of Linguists, 's-Gravenhage 1964, p.166-171. (Met E.M. Uhlenbeck.)

De natuurlijke taal, radiorede in het kader van Studium Generale i.s.m. de Academische Radio Omroep 1966, vpro tekst 3447.

Wat wel in Van Dale staat, in Onze Taal, 39, 1970, p.59-61.