Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 103]

Johannes Linthorst Homan
Assen 27 februari 1903 - Rome 6 november 1986

Voor veel Europeanen heeft de Tweede Wereldoorlog een breuk in hun levensloop veroorzaakt. Een voorbeeld hiervan in Nederland is dr. J. Linthorst. Zijn loopbaan als bestuurder kreeg door zijn optreden als lid van het Driemanschap van de Nederlandse Unie een abrupt einde. Na de oorlog vond hij zijn levensvervulling in de promotie van de Europese eenwording en integratie.

Geboren als oudste zoon van mr. T.J. Linthorst Homan, uit een Drents regentengeslacht, groeide hij onbezorgd op temidden van de noordelijke provinciale elite. Na het Asser lyceum ging hij in weerwil van de familietraditie in Leiden rechten studeren. Linthorst Homan moet een levenslustige jongeman zijn geweest, want zijn vader vermaande hem bij zijn vertrek naar Leiden niet in zeven sloten tegelijk te lopen. Actieve deelname aan het studentenleven belette niet dat zijn belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek werd gewekt. Na het behalen van zijn doktoraalexamen in 1926 vestigde Linthorst Homan zich weliswaar als advocaat en procureur te Assen, maar intussen werkte hij aan een dissertatie over Het ontstaan van de gemeenten in Drenthe, waarop hij in 1934 bij prof. mr. E.M. Meyers promoveerde. Twee jaar tevoren had hij zijn belangstelling voor de rechtsgeschiedenis gedemonstreerd in Drenthe's rechtsgroei. In de jaren daarna publiceerde hij nog over het plaatselijk bestuur in Groningen in de Bataafse en Franse tijd, over de bestuurlijke ontwikkeling van Vledder en over Havelte.

Linthorst Homans ambitie lag echter niet in de wetenschap. Vanaf 1926 ontpopte hij zich als bestuurder, met name in verenigingen en belangenorganisaties. In 1932 werd hij burgemeester van Vledder, een plattelandsgemeente waar de Maatschappij van Weldadigheid uitgestrekte bezittingen had. Om een natuurlijk tegenwicht tegen de directie van deze invloedrijke onderneming te vormen moest een burgemeester over takt en overwicht beschikken. Linthorst Homan beantwoordde in ruime mate aan de verwachtingen en verwierf hiermee crediet, dat bijdroeg tot zijn benoeming tot Commissaris van de Koningin in Groningen in juni 1937.

Als burgemeester, maar vooral als Commissaris ontwikkelde Linthorst Homan een eigen bestuurstijl. Hij was diep onder de indruk geraakt van de gevolgen van de crisis en interpreteerde uitblijven van een doelmatige

[p. 104]

crisisbestrijding als een falen van de parlementaire democratie in het verzuilde Nederland. Hij spande zich in samenwerkingsverbanden tot stand te brengen, die de organisatorische en maatschappelijke scheidingslijnen door sneden. Dit bevorderen van gemeenschapszin en van vernieuwing van het maatschappelijk bestel mocht men in zijn ogen niet aan de bestaande politieke en maatschappelijke organisaties overlaten. Zelf probeerde hij impulsen te geven. Zijn initiatief in 1938 tot de Groninger Dag, een bijeenkomst van vertegenwoordigers van de landbouw, nijverheid en handel, overheid, waterschappen en wetenschap op provinciaal niveau, sloeg aan en vond in volgende jaren herhaling. Nieuwe samenwerkingsvormen op provinciaal niveau probeerde hij verder uit te bouwen door middel van de oprichting van de Groninger Maatschappij. De oorlogsdreiging en na augustus 1939 de mobilisatie richtten de aandacht van Linthorst Homan ook op de noodzaak tot een betere defensie, want daadwerkelijke verhoging van de veiligheid was zijns inziens een complement van de bestrijding van de economische crisis. Inzet van zijn streven was de burgers te motiveren.

De Duitse inval op 10 mei 1940 en de bijna gelijktijdige bezetting van de provincie Groningen tastten Homans overtuiging van de noodzaak tot bestrijding van de ‘kleine crisis’ niet aan. Was hij aanvankelijk verrast door het correcte gedrag van de Duitse militaire autoriteiten, na de invoering van een burgerlijk bestuur werd het hem spoedig duidelijk, dat een dialoog met de bezetter over het bestuur op basis van het Landoorlogreglement uitgesloten was. Op 2 september 1940 vroeg hij ontslag als Commissaris, maar dat werd hem geweigerd. Omdat hij echter nagenoeg al zijn tijd besteedde aan de Nederlandse Unie, had hij vanaf de zomer weinig bemoeienis meer met het bestuur van de provincie.

Linthorst Homans grootste zorg was, dat de bevolking de psychologische schok van de bezetting niet te boven zou komen en zou berusten in de bezetting en ontvankelijk zou worden voor de vreemde ideologie. In zijn ogen kon een dergelijk afglijden alleen voorkomen worden door morele en zakelijke leiding. In Groningen probeerde hij door het organiseren van bijeenkomsten, cursussen en werkweken zijn streven naar een ‘frisse nieuwe, inwendige verjonging en versterking van ons volksleven’ vorm te geven. Pogingen om Nederlandse autoriteiten in Den Haag tot soortgelijke initiatieven op nationaal niveau te bewegen faalden. Nadat ook pogingen om samen met de leiders van de politieke partijen tot een nationale aktie te komen waren mislukt, richtte hij samen met prof. dr. J. de Quay en

[p. 105]

mr. L. Einthoven de Nederlandse Unie op. Dit Driemanschap gaf op 24 juli een proclamatie aan het Nederlandse volk en riep het op zich op dit dramatisch ogenblik in de Nederlandse geschiedenis te verenigen ‘tot doelbewuste arbeid voor het behoud en de versterking van vaderland en volksgemeenschap en tot voorbereiding van de voorwaarden en de wegen van hun bestaan en welzijn in de toekomst.’ Linthorst Homan had binnen het driemanschap zeer uitgesproken opvattingen over de bestrijding van het defaitisme. Propagering van de vernieuwingsgedachte en het aanprijzen van de ‘nieuwe tijd’ waren zijns inziens ook tijdens de Duitse bezetting nodig, hoewel een publieke discussie over de vormgeving van de vernieuwing uitgesloten was. In zijn op 1 juli verschenen pamflet Aanpakken! had hij al een opmaat voor de discussie gegeven. Linthorst Homan streefde niet naar een politieke eenheidsbeweging, maar naar doorbreking van de verzuilde maatschappelijke struktuur, van de ‘hokjesgeest’ die in zijn ogen verlammend werkte op de bundeling van de volkskracht - een voorwaarde om met succes de grote maatschappelijke en economische problemen aan te pakken.

Zonder de geschiedenis van de Nederlandse Unie in haar kortstondige bloei en overdadige expressie van nationaal bewustzijn te schetsen, kan gesteld worden dat Linthorst Homan in zijn streven naar realisering van zijn doeleinden belangrijke fouten heeft gemaakt. Hij onderschatte het incasseringsvermogen van de bevolking. Angst voor de instelling van een nsb-bewind maakte hem eind 1940 ontvankelijk voor voorstellen tot formele contacten met de nsb en het Nationaal Front in een raad van advies. Hij ging ervan uit, dat de Unie in een dergelijke constellatie voldoende haar eigen gezicht kon behouden. Hij was bereid veel concessies te doen om een onverdachte organisatie als de Unie te laten voortbestaan en hij begaf zich steeds meer, waarschijnlijk onbewust, op een hellend vlak. Een crisis tussen Einthoven en Linthorst Homan leidde in december 1940 tot het, later niet uitgevoerde, besluit, dat De Quay en Einthoven uit de Unie zouden treden. De Duitse autoriteiten zagen in deze ontwikkeling een gerede mogelijkheid de Unie onder Linthorst Homan volgens het nationaal-socialistische leidersbeginsel te organiseren. Het gedrag van Homan in zijn bijna wekelijkse contacten met Generalkommissar F. Schmidt kan hebben bijgedragen tot deze Duitse taxatiefout.

Linthorst Homans handelen als lid van het Driemanschap was enerzijds het gevolg van zijn politieke naïviteit en anderzijds van eigen defaitisme. Zijn innerlijke overtuiging, dat de politieke en maatschappelijke ver-

[p. 106]

nieuwing tijdens de bezetting voorbereid kon en moest worden, zodat bij de vrede een krachtige regering met schoon schip op een nieuwe grondslag zou kunnen beginnen, maakte hem blind voor de mogelijkheid dat anderen zijn ideeën over vernieuwing zouden associëren met de nationaal-socialistische leuzen over de nieuwe tijd en de nieuwe orde. Evenmin was Linthorst Homan zich ervan bewust, dat ook hijzelf aangetast was door het in vele kringen heersende defaitisme. Dat hij nog in februari 1941 een compromisvrede tussen Duitsland en Engeland de enige uitweg uit de oorlog noemde, was daarvan een onmiskenbare uiting. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij de roep kreeg deutschfreundlich te zijn. Het was vooral Homans gedrag, dat hem tot de meest omstreden persoon van het Driemanschap maakte, niet zijn innerlijke overtuiging. Zijn vastbeslotenheid de Unie na januari 1941 te laten voortwerken als Nederlands concentratiepunt tegen de bezetter en de nsb was daarvan een bewijs.

Op 13 juli 1942, zeven maanden na de opheffing van de Nederlandse Unie, werd Linthorst Homan gearresteerd en overgebracht naar Haaren, om later met andere gijzelaars te worden ondergebracht in St. Michielsgestel. Na zijn vrijlating in april 1944 bleef hij tot augustus in Brabant. Toen zijn pogingen om naar Engeland te gaan op niets waren uitgelopen, keerde hij terug naar Groningen. Hij nam deel aan het verzet en met de vroegere Gedeputeerden bereidde hij de terugkeer van het provinciaal bestuur bij de bevrijding voor. Zover kwam het echter niet. Op de dag van de bevrijding van de stad Groningen vernam hij, dat hij niet in zijn functie werd hersteld. Strijdvaardig als voorheen en gekrenkt over deze in zijn ogen onrechtvaardige behandeling zette hij zich met steun van het college van Gedeputeerden in voor herziening van dit besluit. In mei 1945 adviseerde een commissie onder voorzitterschap van oud-minister H. van Boeyen Linthorst Homan eervol ontslag te laten vragen, omdat terugkeer als Commissaris der Koningin vanwege enkele gedragingen ongewenst was. De zuiveringscommissie-Scholten kwam in december 1945 tot eenzelfde conclusie. Het zou nog tot oktober 1947 duren voordat aan Linthorst Homan eervol ontslag met dankzegging werd verleend. Was dit ontslag voor hem al grievend, pijnlijker nog trof het hem, dat in de discussie over het Driemanschap hij ook de zondebok dreigde te worden. De commissie-Fockema Andreae ontzenuwde weliswaar beschuldigingen tegen het Driemanschap, maar liet zich over bepaalde daden van Linthorst Homan toch kritisch uit. Homan erkende, dat hij fouten had gemaakt, maar hij ervoer het als ongelijke behandeling, dat hij ambteloos bleef, terwijl De

[p. 107]

Quay en Einthoven op hoge posten waren benoemd.

Deze gang van zaken trok een grote wissel op Homans incasseringsvermogen. Maar breken deed dit alles hem niet. Zijn geestdrift voor de in zijn ogen goede zaak bleef overeind en gaandeweg bekleedde hij een groeiend aantal maatschappelijke functies. Sommige ervan sloten aan bij zijn vroegere betrokkenheid bij de agrarische wereld. Andere hingen samen met zijn betrokkenheid bij de beweging voor Europese eenwording, waarvoor H. Brugmans hem gewonnen had. Mentaal was voor Linthorst Homan de stap van het regionalisme en de nationale vernieuwing naar de Europese eenwording niet groot. Doorbreking van scheidingslijnen, nu echter nationale in plaats van maatschappelijke, was opnieuw de inzet. De wederopbouw van Europa dreigde te verstikken in een herlevend nationalisme. Aanvankelijk was Linthorst Homan voorstander van eenwording via de sectorale weg, hoewel hij overtuigd was van de noodzaak tot vorming van een politieke federatie als ideaal. Tot juni 1952 leverde hij een bijdrage aan de gedachtenvorming over Europese integratie als lid van de Europese Beweging en als voorzitter van de Federatie van Coöperatieve Nederlandse Zuivelbonden en van de International Federation of Agricultural Producers. Zijn benoeming tot Directeur Integratie van het directoraat-generaal voor Buitenlandse Economische Betrekkingen van het ministerie van Economische Zaken in 1952 gaf hem invloed op het Nederlandse integratiebeleid. Zijn denkbeelden over de Europese integratie waren sinds 1948 geëvolueerd van een sectorale benadering naar een aanpak over de gehele linie door de vorming van een gemeenschappelijke markt. Economische integratie was in zijn visie een wezenlijke bouwsteen voor de politieke integratie, die in een Europese federatie zijn voltooiing zou vinden. Medio 1952 kwam het proces van politieke integratie in een stroomversnelling. De ondertekening van het verdrag tot oprichting van de Europese Defensiegemeenschap (edg) leidde tot de bijeenroeping van een Assembleé ad hoc, die een ontwerp voor een Europese Politieke Gemeenschap opstelde. Linthorst Homan was betrokken bij de formulering van het Nederlandse complement op het politieke eenwordingsplan, namelijk het plan Beyen tot gefaseerde oprichting van een gemeenschappelijke markt. Samen met E.H. van der Beugel en H.F. Eschauzier bezocht hij in februari-maart 1953 de hoofdsteden van de egks-landen om het plan toe te lichten en ingang te doen vinden. In de fase van de invlechting van het plan Beyen in het epg-ontwerp was hij leider van de Nederlandse economische delegatie. Hij betreurde het dat de regeringen in 1954 het project lieten stagne-

[p. 108]

ren vanwege de toenemende oppositie tegen supranationale integratie. De afwijzing van de edg door Frankrijk in augustus 1954 was in zijn ogen het gevolg van dit gebrek aan politieke moed. Hoewel hij niet overtuigd was van de opportuniteit van Beyens keuze voor zuiver economische integratie als enige mogelijkheid om de supranationale samenwerking in West-Europa een nieuwe impuls te geven, werkte hij in 1955 als tweede man van de Nederlandse delegatie intensief mee aan de uitwerking van de ‘waslijst’ van de conferentie van Messina tot het rapport van Spaak. Bij de uitwerking van dit rapport voor de verdragen van Rome tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap en Euratom was hij hoofd van de delegatie. Zijn aandacht voor de interne cohesie en coördinatie droeg bij tot daadwerkelijke invloed in de formulering van de ontwerp-verdragen en tot positieve besluitvorming in Den Haag. In de kritieke eindfase van de onderhandelingen tussen de regeringsleiders overtuigde hij dr. W. Drees op slag van het mislukken van de onderhandelingen en van de gepastheid van een Nederlandse concessie inzake de betrekkingen met de overzeese gebiedsdelen.

Na zes jaar zeer hard werken in opdracht van de regering kwam in januari 1958 de benoeming tot eerste Nederlandse permanente vertegenwoordiger bij eeg en Euratom niet als een verrassing. Linthorst Homan spande zich in het geesteskind aan wiens materialisering hij had bijgedragen een faire start te geven. In 1962 volgde zijn benoeming tot lid van de Hoge Autoriteit van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal. Nadat de egks in 1967 was opgegaan in de eeg nam hij in 1968 de functie van vertegenwoordiger van de eeg bij de Britse regering op zich. In deze hoedanigheid sloot hij in augustus 1971 zijn tweede loopbaan als onderhandelaar en diplomaat af. Aan de onderhandelingen over de Britse toetreding tot de eeg in 1970-1971 nam hij nauwelijks deel. Toch liet hij zich ook in dit opzicht niet onbetuigd. Als public relations officer van het supranationale continentale West-Europa in het insulaire Verenigde Koninkrijk had hij zijn handen vol aan de bewerking van de Britse mentaliteit.

Linthorst Homan trok zich terug in Rome, maar van een otium cum dignitate was nog geen sprake. In volle omvang werd hij geconfronteerd met zijn rol in het Driemanschap van de Nederlandse Unie zoals L. de Jong die presenteerde in de delen vier en vijf van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Samen met De Quay en Einthoven bewandelde hij verschillende wegen om De Jong tot een andere presentatie

[p. 109]

te brengen. Toen deze pogingen faalden, maakte hij met gedecideerde terughoudendheid de balans op van zijn eigen verleden in ‘Wat zijt ghij voor een vent’.

A.E. Kersten

Voornaamste geschriften

Drenthe's rechtsgroei. Een beknopt overzicht van de geschiedenis van het recht in Drenthe. Assen 1932.

Het ontstaan van de gemeenten in Drenthe. Haarlem 1934.

Van kerspel tot gemeente. Schets van de Drentsche gemeente Vledder en haar landbouwleven. Assen 1938.

Het plaatselijk bestuur in de provincie Groningen van 1795 tot 1814, in Gemeentebestuur, december 1938, p. 1-42.

Eenige beschouwingen over de waarde van het provinciaal besef in de noordelijke provinciën, in Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1938-1939, Leiden 1940, p. 13-31.

Iets over de marke Havelte, in Nieuwe Drentsche Volksalmanak, 58, 1940, p.39-58.

Aanpakken! Een hartekreet van een jongen Nederlander. Haarlem 1940.

In vaderlandschen zin. Een antwoord op veel critiek. Haarlem 1940.

Tijdskentering. Herinnering aan vernieuwingswerk vóór en na 10 Mei 1940. Amsterdam/Brussel/Londen/New York 1946. (Zeer beperkte eigen editie.)

Europa in de wereldlandbouw, in Het Landbouwkundig Tijdschrift, 63, 1951, p.360-370.

Europese integratie. De spanning tussen economische en politieke factoren. 's-Gravenhage 1955.

Euromarkt en bedrijfsleven. 's-Gravenhage 1957.

Sociaal-psychologische vraagstukken bij de Europese integratie. Eindhoven 1968.

‘Wat zijt ghij voor een vent’. Levensherinneringen. Assen 1974.