Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1986

[p. 77]

Majorie Harriet Bottenheim
Hilversum 26 juli 1896 - Amsterdam 2 augustus 1983

De kamer van de bibliothecaris van het Rijksmuseum ligt in de rechtervleugel van het gebouw in een soort mezzanin met lage boogramen, ingeklemd tussen de royale derde etage en de studie-zaal eronder. Zij krijgt haar licht uit het Noorden. Vooral 's winters moet het kunstlicht er vroeg worden onststoken anders zou het werk aan de catalogus en de correspondentie niet kunnen worden voortgezet.

De bouwmeester Cuypers en zijn opdrachtgever De Steurs waren ervan uitgegaan dat, net zoals in het gebouw van de Hoofddirectie, in het Prentenkabinet en de Bibliotheek, die oorspronkelijk onder één Directeur verenigd waren, voorrang moest worden gegeven aan de ruimten voor Directeur en Conservator. Beiden beschikten over ruime en geriefelijke kamers op de derde etage, die door grote ramen werden verlicht. Er bleef daarom voor de lage tweede etage weinig plaats over. De bibliothecaris M.D. Henkel huisde er tussen stapels paperassen en naslagwerken maar in de catalogus-kamer daarnaast stond er behalve de kaartsystemen slechts een bureau, dat altijd netjes opgeruimd was, en enkele stoelen. Dit was het domein van Majorie Bottenheim waar zij na haar vaste aanstelling in 1921 veertig jaar lang, slechts met onderbreking van de oorlogsjaren, zich zeer tevreden en misschien ook wel gelukkig voelde, omdat zij een diepe bevrediging vond in haar werk.

Er is een foto van haar uit de twintiger jaren in die kamer. Ze zit kaarsrecht achter haar bureau. Het smalle gezicht met het polka-kapsel en de doordringende blik op de toeschouwer gericht. Rondom haar is de donkere kamer die iets van een klooster-cel heeft.

En toch, ondanks die ingetogenheid en het schijnbaar teruggetrokken bestaan had Majorie Bottenheim geen schuwe eenzelvige natuur. Zij had een warme belangstelling voor alles wat er in het museum omging en ook voor wat er zich in Amsterdam afspeelde, zowel voor het behoud van de stad als voor het doen en laten van de bewoners.

Als jonge vrouw had ze zich van de band van het ouderlijk huis vrijgemaakt, waar een nogal bedilzuchtige moeder na het vroege overlijden van haar vader in 1913 het heft stevig in handen had. In 1916 was ze door de Directeur van het Prentenkabinet jhr. H. Teding van Berkhout als volontair aangenomen en al spoedig had ze in het vriendelijke milieu aan de Jan

[p. 78]

Luyken haar plaats weten te vinden. Als hulp van de bibliothecaris bij het ordenen van de boeken en als assistente in de studiezaal, waar ze de bezoekers moest bijstaan, had ze door haar snelle intelligentie weinig moeite om de weg te vinden in de vele kaartsystemen, die door de onvolprezen Moes waren opgezet en die ze jaren daarna hielp aanvullen. Zij genoot van die contacten in de studiezaal, die haar weetlust stimuleerden en haar tot eigen studie aanzetten. Zoals zij zelf later wel eens placht te zeggen, leerde zij daar wat haar ontbrak aan academische vorming.

Haar relatie met haar directe chef, de meestal zwijgzame en wat stuurse, van oorsprong Duitse, bibliothecaris M.D. Henkel - een wonderlijk mengvat van encyclopedische kennis en hardnekkige speurzin - was tamelijk koel. Zij had grote waardering voor zijn bibliografische kennis van de kunsthistorische en kunsttheoretische literatuur en voor zijn Duits geschoold begrip voor systematiek, dat hemelsbreed verschilde van de dilettantische aanpak van de Directeur. De kritiek van Henkel op Teding van Berkhout wilde zij tot op zekere hoogte wel aanvaarden. Als zij zelf echter over deze behoedzaam agerende figuur sprak gaf zij blijk van een ongeveinsde bewondering voor zijn afstandelijke minzaamheid. Haar leven lang zou Majorie Bottenheim een zelfde houding tegenover haar Directeuren behouden. Zij trok een duidelijke scheidslijn tussen de Directeuren met goede manieren en de kleine karakters die geen gevoel hadden voor de traditie en slechts hun eerzucht zochten te bevredigen.

Haar diep gewortelde bewondering voor goede manieren en hoofs optreden, die men nu als een antiquarische zeldzaamheid beschouwt, had waarschijnlijk te maken met haar opvoeding en het opgroeien aan de Herengracht, waar nog oude regentenfamilies woonden.

Over haar jeugd en schooljaren (op de zogenaamde Gouden School, een deftige meisjesschool) is mij niets bekend. Haar vader, J.W. Bottenheim, was mede-eigenaar en Directeur van de Koninklijke Spinnerij en Weverij te Veenendaal met een filiaal in Hilversum, waar de familie een buitenhuis bezat. Haar moeder was Amerikaanse van geboorte, waardoor Majorie de gelegenheid kreeg enkele reizen naar de Verenigde Staten te maken. De muziek nam een grote plaats in het familieleven in en Majorie deelde die liefde. Zij speelde niet onverdienstelijk viool en zij bleef een zeer trouwe bezoekster van het Concertgebouw.

In het Rijksmuseum verdeelde zij haar aandacht over het Prentenkabinet en het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. In 1919 was zij al bij het werk in het Genootschap betrokken. Als voorbereiding voor een ten-

[p. 79]

toonstelling over Amsterdam stelde zij de Inhoudsopgave van prenten en tekeningen in de Atlas Amsterdam samen, waardoor deze verzameling voor een wijder publiek toegankelijk werd. Het was het eerste werk van haar hand dat in druk verscheen. Tot 1974 zou zij voor het Genootschap werkzaam blijven; sinds 1926 als secretaresse, een functie die zij zonder onderbreking bleef behouden, zodat zij de ideale vraagbaak was voor ieder die iets uit de verzamelingen wilde consulteren.

Voordat Henkel in 1934 door Schmidt Degener met de leiding van het Prentenkabinet werd belast was hij al jaren bezig, geholpen door Majorie Bottenheim, met de voorbereiding van de gedrukte catalogus van de Bibliotheek, een voor Nederland unieke onderneming door het toen nog grootste boekenbezit op kunsthistorisch gebied. De bijdrage van de assistente in de samenstelling van de drie lijvige delen, die tussen 1934 en 1936 verschenen, is zeer substantieel geweest, vooral na 1934, maar dit geldt nog meer van het onmisbare registerdeel, waarin zij de lijsten van de graveurs in de geïllustreerde werken, die Henkel begonnen was, completeerde.

Inmiddels kwam, na de reorganisatie van Schmidt Degener, het bibliotheekwerk èn de organisatie van het kabinet voor een groot deel op haar schouders te rusten. Dit laatste werd vooral in 1939 heel duidelijk toen door het dreigende oorlogsgevaar het Ministerie van o.k. en w. de opdracht gaf om de kunstwerken van het Rijksmuseum naar veiliger oorden over te brengen. Al gauw bleek dat de leiding van het Prentenkabinet niet tegen de problemen van deze verhuizing opgewassen was, zodat het tenslotte aan de kalme zekerheid en organisatorische bekwaamheid van Majorie Bottenheim te danken is, dat de aanvankelijk chaotisch lijkende uittocht goed geregeld werd en in de depots geen verwarring ontstond.

Voor haarzelf volgde daarna de treurige en moeilijke onderduiktijd, die ze door haar geestkracht en ingeboren optimisme met grote zelfbeheersing wist te doorstaan.

Versterkt kwam zij er na de bevrijding uit te voorschijn. Met een herboren werklust was zij de eerste die weer orde ging stichten in het ontredderde kabinet. De herinrichting van de kunstverzameling was door de nieuwe Hoofddirecteur Roëll aan Van Regteren Altena toevertrouwd. Majorie Bottenheim kon zich met die keuze ten volle verenigen omdat zij in ‘de Professor’, zoals ze hem noemde, een man van gezag en een eminente kenner zag. Als zodanig had zij hem in het bestuur van het Oudheidkundig Genootschap leren waarderen. Hoewel zij als zelfstandige bibliothecaris

[p. 80]

niet meer onder de Directeur van het Kabinet ressorteerde volgde zij graag zijn adviezen bij het aankopen van kostbare geïllustreerde werken en bij het aanvullen van algemeen betreurde lacunes, bijvoorveeld de vrijwel onbrekende Italiaanse bronnen. Door die samenwerking kon de achterstand op dit gebied met een reeks van eerste edities van de kunsttheoretici en historiografen uit Italië geheel ingehaald worden. Maar deze ‘excursie onder leiding’ naar een voor haar onbekend terrein weerhield haar niet om ook bij haar eigen oude voorkeur te blijven, het rijke gebied van de emblematische literatuur, dat tijdens haar ambtsperiode zo prachtig werd aangevuld.

Na de oorlogsjaren begon zij over die aankopen in het Bulletin van het Rijksmuseum te publiceren. Het waren artikelen over onvolledig onderzochte bibliografische kwesties, die soms uitliepen op een boeiend verhaal over de schrijver, als in het geval van Willem Goeree, de kunsttheoreticus van de tweede helft van de zeventiende eeuw.

Uit deze helaas schaarse artikelen en uit de meer populaire uitweidingen over Keizerlijke en Koninklijke boekkunst blijkt dat Majorie Bottenheim na de oorlog haar eigen stijl had gevonden die sterk afwijkt van het wat schoolse en al te zakelijke Nederlands in haar overzicht van de Verblijven der Nassaus in de Nederlanden van 1938.

Het valt te betreuren dat de altijd bezige en consciëntieuse bibliothecaresse niet meer tijd heeft weten te vinden om uit het rijke materiaal, dat haar ter beschikking stond, te publiceren. Zij was op dit gebied een té bescheiden natuur die liever anderen bij hun publicaties hielp dan zelf haar ‘kleine’ vondsten aan het papier toe te vertrouwen. Bovendien zag zij haar opgave in de eerste plaats in het toegankelijk maken van de bibliotheek en het was daarom voor haar een bittere pil te horen dat het vierde deel van de catalogus, waaraan ze na haar pensionering in 1961 nog drie jaar voortwerkte, om financiële reden niet kon worden gebruikt. Het zou de bekroning gevormd hebben van een onzelfzuchtige loopbaan die geheel in dienst gestaan heeft van anderen.

K.G. Boon