Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1986

[p. 69]

Levensberichten

[p. 71]

Dirk Miente Bakker
's-Gravenhage 24 juni 1934 - Heemstede 30 november 1985

Dick Bakker werd geboren als jongste van vijf kinderen in een middenstandsgezin dat eerst in Amsterdam woonde en later naar Den Haag verhuisde. Zijn vader had een kledingzaak. De ouders waren uit het noorden afkomstig, de vader uit Friesland, de moeder uit Groningen. Het gezin behoorde tot de meelevende gereformeerden.

Het bijzondere talent van Dick Bakker bleek onder andere uit het feit dat hij al lezen kon voor hij naar school ging. Als vijfjarige zich in de Bijbel verdiepend zei hij: ‘Mooi is dat hè: ‘eikenbomen der gerechtigheid’.’ En toen hij met zijn moeder meeging om ingeschreven te worden als leerling, deelde hij aan een paar nablijvers, die zeker wat minder voorlijk waren, mee, dat hij ze bij het lezen best wilde helpen.

Na de lagere school ging hij naar het Christelijk Gymnasium in Den Haag (1946-1952). Een van zijn leraren herinnert zich zijn leerling Dick Bakker na jaren nog als intelligent, belangstellend en vriendelijk. De voortgang van zijn studie werd blijkbaar niet ernstig gehinderd door zijn lichamelijke kwaal. Vanaf zijn vijfde jaar had hij veel last van astma, zodat er met name in zijn lagere schooltijd van elke maand wel een week was dat hij niet naar school kon. Toen hij in het laatst van zijn leven zich in acht moest nemen vanwege een hartinfarct, verklaarde hij blij te zijn dat hij in zijn jeugd geleerd had het ziek zijn, met de beperkingen die het nu eenmaal meebrengt, te accepteren. Doordat hij veel thuis was kreeg hij wel de kans veel te lezen.

Maar we hebben niet aan een eenzelvige teruggetrokken puber te denken. Veertien of vijftien jaar oud, leefde hij zijn interesse in de beeldende kunst uit door een tijdlang bijna iedere week een bezoek aan het Mauritshuis te brengen. Op het gymnasium nam hij deel aan lezingen: over gothiek, over wijsbegeerte. Zijn belangstelling ontwikkelde zich toen al in de breedte en in de diepte. Ook leerde hij het kerkorgel bespelen. In Den Haag, en later in Alphen aan den Rijn en Heemstede, begeleidde hij de gemeentezang. Hij had zijn leven lang een grote liefde voor muziek, vooral voor Bach en Händel.

In 1952 trok hij naar Leiden om Nederlands te studeren. Hij maakte er nog net Van Eyck mee, wiens manier van verzen voordragen indruk op hem maakte; verder Minderaa, voor de literatuur; voor de taalkunde:

[p. 72]

Kloeke en Stutterheim; hij volgde de colleges van Mekkes over de reformatorische wijsbegeerte, en hij liep kunstgeschiedenis bij Van de Waal. In september 1959 sloot hij de studie af met een doctoraal examen, waarbij hij het judicium cum laude ontving.

In het studentenleven speelde hij een vooraanstaande rol. Hij was meer dan een jaar praeses van ssr en toonde zich daarin zoals hij was en zou blijven: altijd geestig en waar nodig ernstig. Hij was redacteur van het blad Sola Fide, van de Calvinistische Studentenbeweging. Hij deed mee in het werk van de Almanakcommissie van de Universiteit. In Den Haag had hij zijn capaciteiten reeds getoond in het leiden van vergaderingen als voorzitter van de gereformeerde jeugdvereniging. Hij had de gave van het woord, maar bovendien was hij een man, toen al, die bij tegenstellingen of conflicten bij voorkeur een verzoenend standpunt innam en dat maakte dat hij als bestuurder in het jeugd- en studentenwerk goed op zijn plaats was.

Toen hij afstudeerde, had hij juist een betrekking bij het onderwijs gevonden aan het Christelijk Lyceum in Alphen aan de Rijn. Eerder had hij al een paar keer een tijdelijke baan vervuld, onder andere op zijn oude school in Den Haag.

In Alphen doceerde hij tien jaar, van 1959 tot 1969. Hij gaf niet alleen les, maar deed ook graag mee met toneel en cabaret op de feestavonden van de school. Hij moet een geestige, nu en dan wat moeilijke, serieuze en integere leraar geweest zijn. In het jubileumboek bij het vijftigjarig bestaan van het Lyceum in 1968 droeg hij een stuk bij onder de titel Non scholae, sed vitae. Het is helemaal Bakker: beginnend met enige anekdotes, stoot hij in zijn ietwat droogkomieke, studentikoze stijl door naar de diepste religieuze zaken, links en rechts alle quasi-ernst een beentje lichtend, maar zijn jeugdige lezers tenslotte de ware ernst van een persoonlijke positiekeuze coram Deo voorhoudend.

Intussen was hij in maart 1961 getrouwd met Annemarie Arends, die hij had leren kennen in Leiden, waar ze klassieke talen studeerde. Zij kregen drie jongens en twee meisjes. De vorming en volwassenwording van zijn kinderen ging Dick Bakker zeer ter harte.

Gedurende zijn Alphense tijd werkte hij aan zijn promotie-onderzoek. Hij sloot het in mei 1967 af en promoveerde op dinsdag 2 juli 1968 cum laude op een studie getiteld Samentrekking in Nederlandse syntactische groepen. Promotor was Stutterheim. Het kenmerkt Bakker, dat hij in zijn boek uitvoerig ingaat op de historische achtergrond en op de ‘principia’ van het

[p. 73]

onderzoek. In de vakpers werd de dissertatie in lovende zin besproken: ‘een tot in alle onderdelen doordacht en overtuigend werkstuk’ (Van den Berg), ‘a superior contribution to the study of Dutch grammar’ (Sassen).

Het was duidelijk dat de middelbare school hem niet zou houden. In 1969 werd hij benoemd tot wetenschappelijk hoofdmedewerker bij Algemene Taalwetenschap in Leiden, onder Uhlenbeck. Hij gaf toen ook al enige tijd colleges aan de mo-opleiding van de Nutsacademie in Rotterdam, maar hield daarmee op nadat hij de benoeming kreeg die zijn verdere leven zou stempelen, die tot hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Daar begon hij zijn werkzaamheden op 1 augustus 1971 als opvolger van Caron. Hij sprak zijn inaugurele rede uit op 25 februari 1972 onder de titel Tekengeving en syntaxis, over constructies met hebben en zijn.

Bij zijn aankomst aan de Vrije Universiteit omvatte de staf Nederlandse taalkunde slechts drie medewerkers, een vacature daargelaten. Toen hij overleed, waren er naast hemzelf een fulltime hoogleraar en een zevental vaste stafleden. De opbouw van die ploeg weerspiegelde Bakkers positie in de taalwetenschap, door het samengaan van de taalgeschiedenis en de geschiedenis van de taalkunde met de beoefening van de taalkunde van het moderne Nederlands. Onder zijn leiding kwamen enige promoties tot stand, alle kort voor zijn dood: R. Salverda (1985), J.A. van Leuvensteijn (1985) en A. Verhagen (1986, na Bakkers dood; maar het proefschrift was nog bij zijn leven gereedgekomen). Voorts trad hij als tweede promotor op bij de promotie te Leiden van J. Noordegraaf (1985).

In de veertien jaar dat het hem vergund is geweest vorm te geven aan onderwijs en onderzoek aan de Vrije Universiteit, heeft Bakker op zijn wijze een vu-traditie voortgezet, te weten de studie van de geschiedenis der Nederlandse taalkunde. Een van zijn leerlingen heeft er bij zijn heengaan terecht aan herinnerd dat het voor een groot deel aan hem te danken is geweest, dat de geschiedenis van de taalwetenschap van meet af een plaats kreeg in de Stichting Taalwetenschap van zwo. Bakker leverde een voorname en diep gravende bijdrage over de grammatica in de negentiende eeuw in het mede door hem geredigeerde werk Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde van 1977. Hij toonde zich daarbij, zoals vaker, in zijn kracht in de combinatie van scherpe observatie van feiten en de poging door te dringen tot de wijsgerige kaders en achtergronden.

Bakker was bij zijn heengaan lid van de commissie die de redactie voert over het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en redacteur

[p. 74]

van het jaarboek voor de neerlandistiek Voortgang. Voorts was hij bestuurslid van de Vereniging voor Calvinistische wijsbegeerte. Zijn gerichtheid op diepere vragen heeft inspirerend gewerkt en mede het gezicht van de taalkunde aan de Vrije Universiteit bepaald.

Een van de opmerkelijkste trekken in Bakkers taalwetenschappelijk denken was het afstand nemen van een benadering die zich uitsluitend richt op de formele aspecten van de taal. Met al het respect dat hij koesterde voor de verworvenheden van andere richtingen, ging hij zijn eigen weg in concentratie van aandacht op de samenhang van vorm en betekenis, en dat niet slechts in abstracto, maar als het ware middenin de werkelijkheid van de taalhandeling. Zijn grote waardering voor De Saussure weerhield hem er niet van, in een indringend artikel in Philosophia Reformata van 1984 fundamentele kritiek te leveren op de geslotenheid van het taalsysteem in het structuralisme. Zijn belangrijkste bezwaar was, ‘dat niet alleen alle feiten in één systeem moeten, maar dat bovendien dit systeem geacht wordt de individualiteit van de daarin opgenomen elementen volledig te verklaren.’ Deze kritiek vloeide uiteindelijk voort uit het centrum van Bakkers levensbeschouwing. Daarin was geen plaats voor een wetenschap die de pretentie voert de realiteit restloos in de vingers te krijgen. Bakker was een verklaard tegenstander van alle systeemdwang. De te onderzoeken werkelijkheid was hem tenslotte meer dan wetenschappelijke kennis daaromtrent. Karakteristiek voor hem is een uitspraak in een van zijn laatste publikaties, in Radix (1984): ‘Kort gezegd, we kunnen veel over de schepping weten, haar echt kennen ligt niet in ons bereik. De wetenschap kan ons dan ook nimmer ‘het’ portret van de werkelijkheid geven. De schepping blijft een mysterie. Niets spreekt vanzelf. Wetenschappelijke analyse en synthese leiden daarom nooit tot meer dan de verwoording van een bepaalde visie op (een deel van) de werkelijkheid.’

Maar het mes sneed wat hem betrof naar twee kanten. Hij was er evenmin op uit, bij de stelligheid van zijn godsdienstige overtuiging, een dogmatisch systeem van christelijke signatuur op de werkelijkheid los te laten. HIj eiste van zichzelf en van zijn leerlingen een doordenking op eigen verantwoording, waarbij de conclusies van een zorgvuldige gedachten-gang niet bij voorbaat zijn vastgelegd. Waar hij zocht - en hij deed dat met een hem eigen vasthoudendheid - naar een dieper verband tussen geloofswaarheden en wetenschappelijke inzichten, wenste hij zijn wetenschappelijke integriteit trouw te blijven evenzeer als de essentie van het christelijk geloof.

[p. 75]

Dick Bakker had niets van de overmoed van de wetenschapper die meent dat het werkelijke onderzoek eerst met hem begint. Veelzeggend is het laconieke, enigszins uitdagende zinnetje waarmee hij zijn inaugurele oratie besloot: ‘De taalwetenschap bestaat niet voor niets al meer dan 2400 jaar.’

Wie hem goed gekend heeft bewaart de herinnering aan een man die onafhankelijk durfde te denken; die van een wetenschapper vergde dat hij zijn vak niet zou opvatten als de toepassing van een reeks technische handgrepen, maar als het zelfstandig bewandelen van een eerlijke denkweg. Met zijn christelijke levensovertuiging was hij geen scherpslijper, had hij ook niets doctrinairs, maar geloofde hij vast in de eis van onbevangenheid bij om het even welk onderzoek. Zijn manier van spreken weerspiegelde dat. Hij zocht wikkend en wegend, met grote scherpzinnigheid en met veel gevoel voor de nuances van uitdrukkingen, hun effect in de taalsituatie inbegrepen, naar de woorden om een gedachte of een inzicht te formuleren. Daarbij had hij iets van een improvisator. Mij trof altijd zijn onbevreesdheid om schijnredeneringen en -zekerheden door te prikken, of ze nu uit de vrome of uit de wetenschappelijke hoek kwamen. Hij was scherp en mild tegelijk; scherp in het waarnemen van gebreken in een redenering, mild in het opbouwen van een conclusie als er - zoals meestal - ook andere dan wetenschappelijke factoren dienden te gelden. Die mildheid kwam ook op andere momenten aan het licht. Er zouden treffende voorbeelden van zijn pastorale zorg voor mensen in zijn omgeving te noemen zijn.

Een mengeling van blijmoedigheid en ironie was kenmerkend voor zijn optreden, ook voor zijn spreken. Daarmee relativeerde hij het belang van de dingen, zijn eigen uitspraken incluis. Die manier van doen hing samen met zijn geloofsinzicht omtrent de risico's van de menselijke hybris, niet in het minst in de wetenschap. Zijn humor was ontwapenend. Hij beoefende de taalwetenschap met de volle inzet van zijn scherpzinnigheid en met alzijdige vakbekwaamheid, maar voor hetzelfde geld kon men hem horen beweren dat de wereld er zonder taalkunde beslist niet minder zonnig uit zou zien. Hij had (we zagen het al) een scherp oog voor de begrensde betekenis van de wetenschappelijke benadering van de werkelijkheid.

In het academisch jaar 1979-1980 nam Bakker het decanaat van de Letterenfaculteit aan de vu op zich. Hij vervulde deze taak met grote nauwgezetheid.

In het voorjaar van 1980 werd hij getroffen door een hartinfarct. Hij herstelde weliswaar, maar zijn werk ten volle doen was hem sindsdien niet

[p. 76]

meer gegeven. In de tijd van zijn ziekte hield hij zich op zijn karakteristieke manier bezig met de exegese van Paulus', brief aan de Galaten. Hij leefde aldus zijn behoefte aan bezig zijn met de grondvragen uit. In de volgende jaren moest hij zich ontzien. Hij deed dat zonder zelfbeklag, in het onderhuids voortdurend aanwezige besef van de broosheid die zijn bestaan was gaan tekenen. Hij hoopte nog een studie over de grondslagen van taalonderzoek te kunnen schrijven, maar hij was zich ervan bewust dat het ook anders kon lopen. In die zin kwam de dood voor hem, naar we mogen veronderstellen, niet volkomen onverwacht. Vijf dagen voor zijn sterven was hij nog present bij een zitting van de examencommissie en sprak hij een bij hem afgestudeerde kandidaat toe.

Op de ochtend van zaterdag 30 november 1985 velde hem de dood. De rouwkaart citeerde Psalm 23:

Zelfs al ga ik door een dal
van diepe duisternis, ik vrees
geen kwaad, want Gij zijt bij mij;-
ik zal in het huis des heren verblijven
tot in lengte van dagen.

De begrafenis vond onder grote belangstelling plaats te Heemstede, na een rouwdienst te Haarlem. De Faculteit der Letteren van de Vrije Universiteit belegde precies een half jaar later, op 4 juni 1986, een plechtige bijeenkomst ter herdenking van de, menselijk gesproken te vroeg weggenomen, collega. In de bijeenkomst herinnerde de decaan, mevrouw prof. dr. Margaretha H. Schenkeveld, aan de verdiensten van Bakker voor de facultaire gemeenschap, en sprak prof. dr. Theo Janssen een rede uit getiteld: D.M. Bakker, onderzoeker van taal en taalbeschrijving.

L. Strengholt

Voornaamste geschriften

Zie voor een volledige bibliografie van Bakkers taalkundige werken:

Th. A.J.M. Janssen, D.M. Bakker, onderzoeker van taal en taalsbeschrijving, in Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek vii, 1986.

Hieraan kunnen de volgende letterkundige publikaties worden toegevoegd:

Over Gorters Verzen van 1890, in De Nieuwe Taalgids 57, 1964, 4 (Minderaa-nummer), p.193-200.

Recensie van Anne Marie Musschoot, Het Judith-thema in de Nederlandse letterkunde. Gent 1972, in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 90, 1974, p.367-376.