Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 132]

Johannes van der Schaar
Vlaardingen 8 december 1912 - Vlaardingen 29 augustus 1984

Johannes van der Schaar werd geboren op 8 december 1912. Dat gebeurde in Vlaardingen, de plaats die hij tot zijn heengaan op 29 augustus 1984 trouw gebleven is. Een betrekkelijk korte, wel belangrijke periode (zijn beide dochters werden daar geboren) woonde hij in Heemstede, maar dit accentueerde de trouw eerder dan het deze beschadigde.

Zijn vader was hoofd van een christelijke lagere school. Een Van der Schaarschool bewaart de herinnering aan een blijkbaar voortreffelijke onderwijsman en schoolleider. Van de zes kinderen uit het huwelijk van zijn ouders was Hans de jongste. Evenals zijn drie broers en twee zussen kreeg hij zijn ‘basis’-scholing aan de instelling die zijn vader leidde. De bijzondere didaktische kwaliteiten laten hier hun oorsprong vermoeden. Na de lagere school volgde hij de lessen aan het gymnasium in Schiedam, waar hij in 1930 het bèta-diploma behaalde. Dit gaf hem toegang tot de studie in de medicijnen, die hij tot zijn spijt in 1932 moest afbreken. De neerslachtigheid die daarvan het gevolg was, tastte zijn later befaamd geworden werkkracht niet aan. In 1933 liet hij zich te Leiden inschrijven als student in de Nederlandse taal- en letterkunde. Om examens in de faculteit der letteren te mogen afleggen, moest hij eerst een aanvullende studie in Latijn en Grieks verrichten. Het alfadiploma verwierf hij via het staatsexamen van 1936. De dubbele arbeid werkte uiteraard vertragend, maar ook verdiepend en verstevigend. Toch was niet alleen die factor er verantwoordelijk voor dat het kandidaatsexamen pas op 16 mei 1941 kon worden afgelegd. De oorlogsomstandigheden, maar vooral de houding van een der hoogleraren in verband daarmee, droegen er toe bij dat bedoeld examen verschoven werd. De winst die desondanks in dit alles school, onthulde zich tijdens een doctoraal examen, dat Van der Schaar reeds op 10 oktober 1942 aan de Rijksuniversiteit in Utrecht aflegde. Daarheen was hij uitgeweken wegens de aangeduide strubbelingen. Met lof werd hem de toegang tot het doctoraat geopend. Diepte en stevigheid en ook het constante grote werkvermogen hadden tot dit succes geleid. Als bijvakken stonden op zijn lijst Spaans en Vulgair Latijn. Voor het eerste had hij in Amsterdam college gelopen, voor het tweede in Nijmegen!

Direct na deze verheugende en troostende gebeurtenis ving de loop-

[p. 133]

baan bij het onderwijs aan: hij werd leraar aan de Handelsavondschool in zijn geboorteplaats. Soortgelijke functies aan het Christelijk Lyceum in Haarlem en aan de Christelijke hbs in Leiden lokten hem alleen tijdens de schooltijden uit Vlaardingen. Het in 1944 voltrokken huwelijk met Katharina van der Weyden, die in dezelfde plaats geboren was, noodzaakte beiden domicilie te kiezen in Heemstede, maar de hoop op terugkeer bleef. In 1950 was het zover: op 1 september werd drs. J. van der Schaar leraar aan het Groen van Prinsterer lyceum in Vlaardingen. De trouw aan zijn stad omsloot voortaan ook die aan zijn school, al werden hem geen moeilijkheden gespaard. Hij bleef aan de Handelsavondschool werken, bevorderde de opbouw van een talenpracticum aan zijn dagschool, begon daar een cursus Spaans en wat later een cursus Nederlands voor de groeiende stroom van buitenlandse werknemers in het Rotterdamse havengebied.

Tussen al die activiteiten door zette hij zijn tijdens de doctoraal-fase aangevangen onderzoek op naamkundig gebied voort en gaf hij aan het resultaat van zijn studies vorm in een voortreffelijk proefschrift: Uit de wordingsgeschiedenis der Hollandse doop- en familienamen. De Universiteit van Leiden aanvaardde deze dissertatie graag blijkens haar cum laude bij de promotie op 9 juli 1953. Promotor G.G. Kloeke was met reden trots op zijn leerling.

De promovendus liet van meet af aan de breedheid van zijn belangstelling blijken door het accent te leggen op de functie van de naamkunde in de taal- en cultuurgeschiedenis van ons volk. Niet de betekenis van de namen stond voorop. Het was een wat verwaarloosd gebied dat Van der Schaar bewerkt had. Er waren enkele onderzoekers geweest - Johan Winkler in 1885, Boekenoogen in De Zaansche volkstaal van 1897, Meertens nog in 1941 in 't bijzonder over Zeeuwse familienamen en tenslotte in 1952 W. de Vries over Friese persoonsnamen - maar het gebied was groot, mede omdat de jonge doctor meende, dat studie van namen historisch gericht moest zijn. Om vooral in deze zin diep te kunnen graven, beperkte hij zich tot Noord- en Zuidholland en Westelijk Utrecht. Van veel zijden werd de universitaire lof ondersteund. Het boek omvatte twee gedeelten: het eerste daarvan behandelde de oude onder- en achtergrond, waaruit de ruime en grondige belezenheid van de schrijver bleek; het tweede bracht de resultaten van het eigen even grondige onderzoek. Een toegezegd derde deel zou een register met alle behandelde namen worden. Hoewel dit niet verscheen,

[p. 134]

werden gebruikers tevreden gesteld met een later afzonderlijk gepubliceerd Woordenboek van voornamen dat in opeenvolgende jaren steeds omvangrijker werd en in 1984 zijn veertiende druk beleefde. De aansporing van bepaalde beoordelaars was niet nodig om Van der Schaar aan het verzamelen, corrigeren en schrijven te houden. De flinke oplagen en de herhalingen daarvan wijzen op een grote populariteit van dit boek. Versterkt wordt deze conclusie nog doordat afdelingen ’bevolking’ van gemeente-secretarieën Van der Schaar herhaaldelijk opbelden om van hem te horen of een naam op grond van vroeger voórkomen of van vormingsregels toelaatbaar was. Omdat talrijke particuliere Nederlanders dat ook voor zichzelf deden, kostte het Van der Schaar zoveel tijd, dat hij graag op het verzoek van de radio inging om in 1954 en 1955 de namenkwestie voor een breed, overwegend jong publiek te behandelen. Het bijzonder omvangrijke en kostelijke materiaal van zijn Woordenboek van voornamen is op zijn verzoek en met toestemming van de familie opgeslagen in het P.J. Meertensinstituut, het vroegere Bureau voor Naamkunde van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

Van der Schaars benoeming tot docent voor taalkunde en grammatische tekstbehandeling aan de opleiding voor de mo-a-akte bij de Haagsche School voor Taal- en Letterkunde, in september 1956, breidde zijn werkkring wijder uit. Vooral omdat als noodwendig gevolg het examineren in de commissie voor dat diploma diende te worden aanvaard. En ook in deze omgeving verwierf hij door zijn inzicht, zijn kennis, zijn helderheid van oordeel uitgesproken op een zacht-ironische toon en in een zeer lapidaire vorm, bijzonder gezag. Een aantal jaren was hij voorzitter van de a-commissie. Op de Haagsche School werd hem verzocht de lessen in historische grammatica en de verklaring van teksten uit oudere taalfasen van het Nederlands voor de zgn. b-akte te geven. Inmiddels was hij aan het Groen van Prinstererlyceum conrector geworden in 1959, in 1965 met de opdracht een tweede lyceum op te bouwen in het zuidelijk deel van Vlaardingen. Toen dit in 1967 een zelfstandig leven kon gaan leiden, benoemde het bestuur dr. J. van der Schaar tot rector van de Scholengemeenschap Westland-Zuid. Tussendoor redigeerde deze van 1960 tot 1969 het tijdschrift Levende Talen, het maandblad van de vereniging onder die naam. En hij vond gelegenheid om de bekende stijlboekjes van Rijpma-Schuringa zo om te werken, dat zij een nieuw voorkomen kregen, getuigend van een meer modern

[p. 135]

didaktisch inzicht, zoals zich dit ook zelf toonde in een door hem geschreven schoolgrammatica.

Tegen deze achtergrond van activiteiten waarbij die in schoolverband bedreven regissering van toneelavonden, de goede en fijnzinnige muzikale bijdragen aan kerstwijdingen, aparte waardering genoten, maar hier alleen vermeld kunnen worden, komt zijn gehechtheid aan gezin, aan familie en aan vrienden sterker uit. Hans van der Schaar was een in wezen wat verlegen, in verschijning zeer bescheiden mens. Wie eens in zijn kring was toegelaten, kreeg een plaats in zijn hart. Misschien was hij 't liefst in zijn gezellige huis, met zijn vrouw, zijn beide dochters, wier echtgenoten hij ook als eigen zonen steunde en behoedde. In zijn kleinkinderen zag hij een voortzetting die hem ontroerde en dankbaar stemde. Zijn onophoudelijke zorg voerde hem in het curatorium van de School voor Taal- en Letterkunde, toen één van de gouvernementele oekases hem het doceren verbood. Een andere dwong hem in 1977 zijn functies neer te leggen, bij welke gelegenheid hij tot officier in de orde van Oranje-Nassau werd benoemd. Over dit afscheid heen tot aan het laatste Afscheid bleef hij die hij altijd was geweest: bescheiden, vriendelijk, hulpvaardig en vooral trouw. En niet alléén aan Vaardingen!

H.A. Wage