Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 125]

Daniel Jeen Roorda
Enschede 22 januari 1923 - Leiden 8 mei 1983

In mei 1983 werd de Nederlandse historische wereld opgeschrikt door het plotselinge overlijden van Daan Roorda. In zijn persoon ontviel ons in de eerste plaats een zeer bekend historicus. Voor de velen die op Ockenburg aanwezig waren, betekende het echter ook het afscheid van een hartelijk mens en vaak een groot vriend. Hoewel Roorda tijdens zijn leven geen geheim maakte van het feit dat hij hechtte aan onderwijstradities en een zekere scepsis ten aanzien van allerlei onderwijsvernieuwingen betrachtte, was het tekenend dat onder de aanwezigen zoveel studenten en jongeren waren. De docent die Roorda bovenal was, sprak ondanks zijn gevoel voor traditie en zijn hameren op kwaliteit, de jongere generatie duidelijk aan.

Roorda's dood brak ook een sedert jaren aanzwellende stroom van wetenschappelijke publicaties plotseling af. Zijn plannen om na zijn emeritaat als hoogleraar te Leiden ooit nog eens de biografle van de stadhouder-koning Willem iii te schrijven zullen geen werkelijkheid meer worden. Dat moge in allerlei opzichten betreurd worden. Er werd immers door Roorda reeds veel werk in allerlei beknoptere studies verzet. Bovendien had hij een open oog voor de mogelijkheden (en ook onmogelijkheden) die andere wetenschappen aan de historicus hebben te bieden. Het boek zou zeker niet zomaar een biografie zijn geworden, maar ook een diepgravende analyse van de samenleving en de politieke cultuur van die tijd. De dood van Roorda laat ook een leemte achter in de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Vele jaren was hij actief betrokken bij de werkzaamheden. In het bijzonder van de commissie voor geschied- en oudheidkunde.

Roorda was afkomstig uit een leraarsgezin en deze afkomst zou hij nimmer loochenen. Zijn vader was leraar Duits en hoewel de zoon een andere richting insloeg, toonde ook hij later steeds een uitstekende beheersing van die taal. Na het eindexamen gymnasium bèta in Arnhem ging de jonge Roorda in Utrecht studeren in het jaar dat de oorlog uitbrak. Na een moment van aarzeling - ook de biologie leek hem te trekken - koos hij voor de studie sociale geografie. Ondanks zijn latere bekering tot de geschiedwetenschap zou hij deze keuze nimmer betreuren. In zekere zin gaf deze studie hem naderhand een zekere openheid ten

[p. 126]

opzichte van de sociale wetenschappen; ook toen de meeste Nederlandse historici daar nog nauwelijks aan dachten. De studie zelf verliep echter tengevolge van de oorlogsjaren anders dan normaal.

Roorda weigerde in 1943 de loyaliteitsverklaring aan de bezetter te tekenen en dat hield dan ook in dat hij na een overhaast kandidaatsexamen moest onderduiken. De gedwongen periode van veel binnenzitten die op dit besluit volgde werd door hem benut om in de rijk voorziene bibliotheek van zijn vader te ontdekken dat zijn voorkeur uitging naar historische literatuur. Allengs begon het vak dat oorspronkelijk als bijvak bedoeld was - de geschiedenis - hem meer te boeien dan zijn hoofdvak de sociale geografie. Wel rondde hij na de bevrijding de studie af, maar hij koos geschiedenis als verzwaard bijvak om aldus de lesbevoegdheid in dit vak te behalen. Een andere weg was trouwens voor een bèta op dat moment nog niet mogelijk.

Zijn keuze zou echter wel richtinggevend voor zijn latere carrière worden. Allereerst schreef hij voor de Utrechtse hoogleraar P.C.A. Geyl een scriptie over gebeurtenissen tijdens het rampjaar 1672. Deze scriptie zou - zo later bleek - het beginpunt worden van een levenslange liefde voor dat tijdvak en zijn problemen. Daarnaast wees deze studie hem de weg naar het vak van geschiedenisleraar; een vak dat hij met veel liefde en toewijding heeft beoefend en dat ook na zijn intrede in de wetenschappelijke wereld altijd zijn warme belangstelling bleef behouden. Weliswaar slokte de eerste jaren na zijn doctoraalexamen in 1947 de lespraktijk aan het Lorentzlyceum in Haarlem de jonge leraar volledig op. De universiteit werd echter niet vergeten. Het was nog in de jaren dat het niet ongebruikelijk was dat leraren - zij het vaak op moeizame wijze - naast hun werk trachtten de doctorsgraad te behalen. Dat moest dan weliswaar geschieden in de schaarse vrije uurtjes, maar door het nog grotendeels ontbreken van een ‘vergadercultuur’ en van elkaar snel opvolgende onderwijsvernieuwingen was er daarvoor nog wel eens ruimte. Desondanks bleven ook toen veel jonge ‘doctorandi’ in het goede voornemen steken. Dat was bij Roorda echter niet het geval. Wel duurde het allemaal langer dan hij zelf oorspronkelijk had gedacht en gehoopt.

Omstreeks 1950 werd in overleg met zijn leermeester Geyl het onderwerp van het proefschrift ‘de volksbewegingen in Holland en Zeeland in 1672’ vastgelegd. Dit onderwerp sloot aan op de doctoraalscriptie en paste geheel bij de belangstellingssfeer van de promotor. Welis-

[p. 127]

waar bestreek het werk van Geyl een breed scala van onderwerpen, maar het zeventiende-eeuwse Nederland stond toch altijd wel centraal. Geyl had reeds voor de oorlog naam gemaakt met zijn Oranje en Stuart 1641-1672 en ook nog na de oorlog waren er studies over het zeventiende-eeuwse Nederland van zijn hand verschenen. In het bijzonder de akademievoordrachten Het stadhouderschap in de partijliteratuur onder de Witt en Democratische tendenties in 1672 waren daarbij bepalend. Een groot gedeelte van de daarin vervatte zienswijze was gebaseerd op pamfletliteratuur en het sprak dan ook vanzelf dat deze bronnen in eerste instantie ook voor de jonge promovendus richtinggevend waren.

Toch begon Roorda zich al snel te onderscheiden van zijn promotor. Allereerst - en dat zou kenmerkend worden voor zijn latere stijl van werken - vatte hij de studie der pamfletliteratuur veel systematischer aan dan Geyl die een meer impressionistische aanpak had. Op tijdrovende wijze werkte Roorda zich langzaam maar zeker door grote hoeveelheden materiaal heen. Zeker geen sinecure toen ook in het persoonlijke vlak andere zaken - zijn huwelijk met Dineke in 1955 en de daarop volgende geboorten van de kinderen - tijd begonnen te vergen.

Daarnaast ontdekte Roorda dat zonder kennis van de geschreven bronnen in de Hollandse en Zeeuwse stadsarchieven een compleet beeld niet mogelijk zou zijn. De archiefstudie - eerst als ‘niet-historicus’ wat schroomvallig begonnen - kreeg allengs zijn grote belangstelling en aandacht. Gebruikmakend van de vakanties reisde hij in de daarop volgende jaren langs die archieven. In latere jaren kon hij over deze periode zonder enig zelfbeklag nog smakelijk vertellen. In het bijzonder zijn verblijf in Vere, al kamperend in een tentje, in een nog koude paasvakantie bleef hem bij.

Dat betekende echter wel dat de dissertatie slechts langzaam vorderde; op het moment dat Geyl als hoogleraar met emeritaat ging was nog slechts één hoofdstuk van het boek voltooid. Geyl's opvolger Boogman nam de taak als promotor over.

Hoewel de dissertatie, die in 1961 verdedigd werd en die het predicaat cum laude kreeg toebedeeld, in velerlei opzicht nog de sporen van de eerste promotor bevatte, was er ook sprake van invloed van de nieuwe promotor en bovenal van een geheel eigen zienswijze van de promovendus zelf. Geyl had er in zijn geschriften reeds op gewezen dat de partijtegenstellingen die in de oudere geschiedschrijving zoveel aan-

[p. 128]

dacht hadden gekregen als verklaring voor de gebeurtenissen in 1672, in werkelijkheid veel minder belangrijk waren geweest. Al de gegevens die Roorda uit archieven en pamfletten boven water wist te krijgen hadden deze stelling slechts bevestigd. Tegenstellingen bleken veel vaker van lokale en bovenal van persoonlijke aard te zijn.

Een beschrijving echter van al die lokale en persoonlijke tegenstellingen zou leiden tot een aaneenschakeling van allerlei stadsgeschiedenissen; interessant wellicht, maar zonder veel lijn. De belangstelling van de nieuwe promotor voor het werk van de Britse historicus sir Lewis Namier gaf echter aan Roorda nieuwe inspiratie. Vooral het in 1929 verschenen The Structure of Politics at the accession of George iii, een boek dat weliswaar in de Nederlandse historische wereld niet geheel onbekend was, maar dat toch maar zelden als bron voor inspiratie werd gebruikt. Ook daarin lag minder de nadruk op partijtegenstellingen - in dit geval tussen Whigs en Tories in het achttiende-eeuwse Engeland - en meer op persoonlijke tegenstellingen. De politieke partij met zijn ideologie, achterban en discipline was een verschijnsel dat eerst in de late negentiende eeuw tot ontwikkeling kwam en kan feitelijk niet goed gebruikt worden voor het verklaren van politieke tegenstellingen gedurende de zeventiende en achttiende eeuw.

Uiteindelijk beïnvloedde deze visie Partij en Factie, zoals de dissertatie treffend zou gaan heten, op belangrijke wijze. Facties waren in de ogen van Roorda de verschillende belangengroepen binnen het stedelijk patriciaat die elkaar voortdurend de macht en dientengevolge de verdeling van de financieel lucratieve ambten betwistten. Partijen waren de op landelijk niveau opererende en in tijden zonder spanning meestal sluimerende groepen die min of meer ideologisch tegenover elkaar stonden. In tijden van spanning echter zoals in 1672 zagen onderliggende facties hun kans schoon. Bovendien begonnen op dergelijke momenten partijtegenstellingen een rol te spelen, hoewel aan het ideologische karakter van die tegenstelling niet een te grote betekenis moet worden toegekend. Te vaak immers keerden regenten die bij een ‘wetsverzetting’ hun plaats af moesten staan binnen enkele jaren weer terug op het kussen.

Ondanks de inspiratie die Roorda aan het werk van Namier ontleende, werd hij toch allerminst een ongenuanceerde adept van de Engelse historicus. Tekenend noemde hij hem later in een uitstekend gedocumenteerd artikel in het Tijdschrift voor Geschiedenis ‘een inspirerend

[p. 129]

en irriterend historicus’. Hoe belangrijk persoonlijke motieven en drijfveren in de politiek ook mochten zijn, zonder ideelen en ideologiën kon het menselijk handelen volgens Roorda toch niet begrepen worden. Ook had Roorda te zeer een open oog voor sociale verhoudingen die hij als een verklarende factor gebruikte voor het beschrijven van de volksbewegingen die in 1672 tijdelijk het toneel beheersten. Juist deze ‘gelaagde’ aanpak - persoonlijke tegenstellingen, sociale tegenstellingen en partijtegenstellingen - maakten de dissertatie uitzonderlijk.

Wel zou hij zich in zijn latere onderzoek immer een warm voorstander betonen van de door Namier gebruikte methode van ‘prosopografie’. Deze ‘onmogelijke mogelijkheid’ zoals hij deze methode ooit in een voor het Historisch Genootschap gehouden programmatische rede zou noemen, leidde tot een keur van eigen publicaties, maar inspireerde ook anderen tot soortgelijk onderzoek. De bekroning daarvan zou gevonden worden in de werkgroep ‘Elites’ die zich bezig hield met onderzoek naar de samenstelling van een groot aantal instellingen van de Nederlandse Republiek: de Staten-Generaal, de Leidse Akademie, het officierscorps van het Staatse leger en een aantal van de stadspatriciaten.

Niet zonder reden is hier uitvoeriger ingegaan op de dissertatie. Niet alleen omdat die Roorda tot een bekende in de Nederlandse historische wereld zou maken, maar ook omdat de dissertatie als het ware het programma voor de latere wetenschappelijke activiteiten bevatte. Bekende zaken werden later verder uitgewerkt; onbekende zaken of zaken die waren blijven liggen werden later aangevat. Het probleem van de aristrocratisering van het Nederlandse patriciaat bijvoorbeeld was in het proefschrift onvoldoende aan de orde gekomen en werd toen de tijd daarvoor rijp was uitvoerig aan de orde gesteld.

Het zou echter nog enige jaren duren aleer Roorda zich met deze problemen op uitgebreidere schaal bezig zou kunnen houden. Vooralsnog riep het onderwijs. Het middelbaar onderwijs - eerst als leraar aan het Lorentzlyceum en later aan het Leids gymnasium - bleef zijn aandacht trekken. Daar kwam ook een docentschap ‘didaktiek der geschiedenis’ aan de Leidse universiteit bij; een functie die in die tijd nog gecombineerd werd met het leraarschap. Hij deed het alles op de van hem zo bekende enthousiaste en van taakvervulling bezielde wijze. De vele artikelen van zijn hand in het blad van de toen nog jonge Vereniging van geschiedenisleraren, ‘Kleio’, getuigden nog van zijn belangstelling.

Die belangstelling voor de wereld van het voortgezet onderwijs zou

[p. 130]

ook na zijn definitieve overstap naar het wetenschappelijk onderwijs - in 1970 werd hij benoemd tot lector in de sociale geschiedenis aan de faculteit der sociale wetenschappen in Rotterdam - blijven voortduren. Ook na 1970 mocht de vereniging van geschiedenisleraren op zijn aandacht en belangstelling blijven rekenen. Waar mogelijk leverde hij ook nog concrete bijdragen, bijvoorbeeld in de vorm van z.g. nascholingscolleges. Ook vervulde hij het voorzitterschap van vele commissies op het terrein van de onderwijsvernieuwing en leerplanontwikkeling. De veranderingen die op dit terrein soms werden doorgevoerd - zeker als het weer eens van de in zijn ogen funeste ‘Haagse plannen’ betrof - hadden niet altijd zijn instemming. Toch bleef hij zich altijd loyaal opstellen.

Dat was ook het geval met de zogenaamde twee-fasenstructuur in het hoger onderwijs. Als hoogleraar in de nieuwe geschiedenis (sinds 1972) in Leiden deelde ook hij de bezwaren tegen het nieuwe systeem; in het bijzonder de kans op daling van de kwaliteit en de scheiding tussen wetenschappelijke opleiding en lerarenopleiding konden weinig genade vinden in zijn ogen. Desondanks werkte hij met alle creativiteit en inventiviteit mee aan de praktische oplossing van de nieuwe studie-indeling. Zijn liefde voor de onderwijsaspecten van zijn ambt kwam echter wel het meest tot uiting in de toewijding waarmee hij colleges voorbereidde en gaf. Het was voor hem daarom vanzelfsprekend dat hij veel energie stopte in het totstandkomen van een leerboek voor geschiedenisstudenten een boek dat kort na zijn overlijden nog het licht zag. Met dit handboek zette hij een traditie voort die hij indertijd al begonnen was voor leerlingen van het voortgezet onderwijs.

Ondanks al deze bezigheden slaagde Roorda er ook nog in om wetenschappelijk werk te verrichten. Tot op de dag van zijn overlijden bleef hij publiceren. Weliswaar vertoonden al die publicaties een grote schakering aan onderwerpen, maar toch vallen er voor de lezer ook veel constanten in te ontdekken. Zijn voorkeur voor de tweede helft van de zeventiende eeuw als periode, zijn belangstelling voor de stadhouder-koning en zijn tijdgenoten zijn hierboven reeds genoemd. Daarnaast valt in al die geschriften het superieure gemak op waarmee Roorda schreef. Ondanks zijn voortdurende belangstelling voor de sociale wetenschappen en het feit dat hij soms ook de kwantificatie niet geheel schuwde, bleef hij de nadruk leggen op het ‘beeldend’ karakter van het geschiedverhaal. Daarin toonde hij zich een goed leerling van Geyl.

[p. 131]

Citaten, details en belangstelling voor de menselijke aspecten van de handelende personen bleven zijn publicaties sieren zonder dat de lezer door een overdaad de lijn van het verhaal uit het oog hoefde te verliezen.

Het valt daarom extra te betreuren dat de biografie van Willem iii uiteindelijk niet meer geschreven is. Zijn stilistische gaven, maar ook zijn kennis van de Britse cultuur, zouden hem waarschijnlijk tot een belangrijk beoefenaar van het biografische genre hebben gemaakt. Zeker in een land als het onze waar de biografie niet in hoog aanzien staat, zou Roorda een belangrijke daad hebben kunnen verrichten. Het zou de bekroning van zijn werk hebben betekend.

H. van Dijk

Voornaamste geschriften

De bibliografie van D.J. Roorda is samengesteld door A. van de Kuijl en L. van Poelgeest en is uitgegeven in de bundel Rond Prins en Patriciaat. Verspreide opstellen door D.J. Roorda, Weesp 1984.