Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 120]

Tom Albert Rompelman
Leipzig 12 augustus 1906 - Bilthoven 4 maart 1984

Wat voor vele wetenschapsbeoefenaren geldt, geldt stellig ook voor Tom Rompelman: zijn wetenschappelijke loopbaan is niet te scheiden van zijn persoonlijke leven en omstandigheden. Vreugde en verdriet, hoogte- en dieptepunten, gezondheid en ziekte, ze beïnvloeden zijn productiviteit en drukken hun stempel op zijn hele bestaan.

Hij werd geboren op 12 augustus 1906 te Leipzig uit een Duitse moeder en een Nederlandse vader. In Leipzig bezocht hij de lagere school en van 1917 tot 1926 het Königin Carola Gymnasium. Zijn vader was procuratiehouder van de Algemene Maatschappij van Levensverzekeringen en Lijfrenten, kantoor Leipzig, was tevens secretaris en later voorzitter van de Nederlandsche Vereeniging en gaf op verzoek van de Volkshochschule te Leipzig wintercursussen in de Nederlandse taal. Tom leek niet alleen uiterlijk sprekend op zijn vader, maar ook diens ‘liefde voor de taalwetenschap heeft hij geërfd.’¹ Aan de sfeer op het gymnasium, de romantische vacantiereizen met leraren en klasgenoten, maar vooral aan de lessen van zijn leraar Duits bewaarde hij vele prettige herinneringen. Sommige uitspraken van die leraar met betrekking tot de Duitse literatuur herinnerde hij zich woordelijk. Het lag dan ook voor de hand dat hij, na de terugkeer van zijn ouders naar Nederland en na zijn eindexamen in 1926, Duitse taal- en letterkunde ging studeren en wel aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam. De hoogleraren J.H. Scholte en J. van Dam waren daar zijn leermeesters, over wie hij tot aan zijn dood over het algemeen met veel waardering sprak. Na een jaar, in 1927, slaagde hij voor de acte Duits mo-a, een jaar later cum laude voor het candidaats-examen. In 1929 werd hij assistent bij de hoogleraren Scholte en Van Dam en bleef dat tot aan zijn benoeming tot hoogleraar in Groningen. In 1932 volgde het doctoraal examen, eveneens cum laude. Op 19 december 1939 promoveerde hij cum laude bij prof. J.H. Scholte met de dissertatie Der Wartburgkrieg kritisch herausgegeben. Dit werk bevat alles wat van een critische uitgave verwacht mag worden: Grundlagen und Geschichte des Wartburgkrieges; verder een tekstuitgave van het gedicht die nog steeds tot grondslag van elk Wartburgkrieg-onderzoek kan dienen; en tenslotte Erläuterungen zum Inhalt und zur Textgestaltung.

1 M. van Haaften in een artikel over O. Rompelman in De Verzekeringsbode, 19 nov. 1948.

[p. 121]

Inmiddels had hij zich verloofd met Marie (Rie) Blanken, met wie hij in 1941 trouwde. Om zijn schamele assistentensalaris wat aan te vullen was hij enkele malen tijdelijk werkzaam als leraar te Arnhem en Amsterdam en gaf hij privélessen voor de acten Duits mo-a en mo-b. Daarnaast werd hij in 1942 te Amsterdam privaatdocent in de Duitse taal- en letterkunde van de late middeleeuwen; op 27 oktober van dat jaar hield hij zijn openbare les over Verval en vernieuwing in de Duitse literatuur van de dertiende eeuw.

In 1944 werd hij benoemd tot hoogleraar in de Oudgermaanse filologie en de Duitse taalwetenschap aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Lang heeft hij geaarzeld deze benoeming te aanvaarden. Na vele gesprekken met curatoren en collega's te Groningen en elders nam hij de benoeming aan; een belangrijk argument bij deze beslissing was de overweging, dat er anders een ‘foute Duitser’ zou komen. In zijn op 10 november 1945 gehouden oratie Germanistiek en Germanophilie wijst hij met nadruk op de onaanvaardbaarheid en de fouten van de ‘Oud-Germaanse filologie van het achter ons liggende tijdvak der nationaal-socialistische overheersing’ en tot de ‘Heren Leden van het College van Herstel der Groningse Universiteit’ zegt hij o.a.: ‘Het was ongetwijfeld voor U een even moeilijke beslissing om een in bezettingstijd tot stand gekomen benoeming te sanctionneren, als voor mij om het mij toen geboden ambt te aanvaarden. Dat Uw beslissing positief is uitgevallen, is voor mij uiteraard een reden tot grote voldoening, niet zozeer wat betreft de materiële zijde, als veeleer vanwege de aldus door gezaghebbende mond uitgesproken bevestiging van de juistheid van mijn handelwijze.’

Stellig vormde de Groningse periode (1945-1961) de gelukkigste van zijn leven. Bevrijd van materiële zorgen, zich met vrouw en intussen geboren zoon in Groningen geheel thuis voelend, met de wijze prof. dr. Th. C. van Stockum als collega naast zich, voelt hij zich als een vis in het water, ook al kondigen zich hier reeds spoedig de eerste tekenen van zijn later zo wankele gezondheid aan.

Behalve met de Duitse taal- en letterkunde moet hij zich bezig houden met de Oudgermaanse filologie. Van de breedheid en grondigheid van zijn onderwijs en onderzoek getuigen de in Groningen of in zijn vacantiehuisje te Ommen geschreven artikelen, die een bonte verscheidenheid van onderwerpen behandelen. Zo bijvoorbeeld Walther und Wolfram. Ein Beitrag zur Kenntnis ihres persönlich-künstlerischen Verhältnisses,² dat gedeeltelijk reeds in Amsterdam was ontstaan en dat

2 Neophilologus 27 en 34.

[p. 122]

een thema behandelt dat hem zijn hele leven bleef boeien. Verder enkele artikelen die hun ontstaan te danken hebben aan zijn colleges op het terrein van het Oudnoors, het Oudsaksisch en de vergelijkende Oudgermaanse taalkunde: Een tekstkritisch probleem in de Edda;³ Lambert ten Kate als Germanist;⁴ Form und Funktion des Präteritums im Germanischen;⁵ en als een hommage aan zijn promotor J.H. Scholte, de grote Grimmelshausenkenner: Vierzig Jahre Grimmelshausenforschung.⁶

Naast zijn wetenschappelijke arbeid vond hij tijd en energie voor bestuurlijk werk. Zo was hij onder andere bestuurslid van de Algemene Vereniging voor Taalwetenschap en gedurende vele jaren achtereenvolgens lid, secretaris, ondervoorzitter en algemeen voorzitter van de examencommissies Duits mo-a en mo-b. In 1955 werd hij - glanspunt in zijn leven - rector magnificus van de Groningse universiteit, een functie die hij in september 1956 overdroeg na het uitspreken van een rede over Heliandproblemen.⁷ In zijn Groningse periode kreeg hij ook herhaaldelijk uitnodigingen om zowel in binnen- als in buitenland op congressen en aan universiteiten te komen spreken. Zo hield hij onder andere op het filologencongres te Groningen in 1950 een lezing over Langobardisch en Duits, een onderwerp dat hem na aan het hart lag.

In 1961 volgde hij een ‘Ruf’ naar Utrecht. Wat hem bewoog zijn geliefde Groningen te verlaten is mij nooit geheel duidelijk geworden; misschien miste hij de wijsheid en humor van zijn intussen gepensioneerde collega Van Stockum en trok hem de minder omvangrijke leeropdracht te Utrecht (Duitse taalkunde en Duitse letterkunde van de Middeleeuwen). Ze verhuisden naar Bilthoven en met veel enthousiasme begon Tom zijn colleges, vooral die over de bloeitijd van de middelhoogduitse poëzie, die vele studenten uit die tijd zich ongetwijfeld herinneren. Maar al spoedig bleek dat zijn gezondheidstoestand hem allerlei beperkingen oplegde. In de loop der jaren moest hij steeds vaker, soms op het laatste ogenblik, zijn colleges of afspraken (oppositie bij promoties) afzeggen, wat hem zwaar drukte. In maart 1969 werd hij afgekeurd, waarna hem op zijn verzoek per 1 september 1969 eervol ontslag werd verleend. Het smartte hem zeer dat hij de universiteit zonder officieel afscheid moest verlaten. Sindsdien leefden hij en zijn vrouw tamelijk teruggetrokken in hun Bilthovense woning.

In 1963 waren wij straatgenoten geworden en al spoedig ontwikkelde onze relatie zich tot vriendschap. Vaak hadden wij contact met elkaar en al gauw ontspon zich dan een gesprek over ‘het vak’. Bij een van

3 Festschrift J.H. Scholte, 1950.

4 Koninklijke Academie van Wetenschappen, Amsterdam, 1952.

5 Neophilologus 37.

6 Neophilologus 36.

7 In 1957 in Duitse vertaling uitgegeven als Heft 24 in de Schriftenreihe der Nordwestdeutschen Universitätsgesellschaft.

[p. 123]

onze gesprekken werd afgesproken dat ik zijn onderzoek op het terrein van het Langobardisch als promotieonderzoek zou voortzetten. Dit resulteerde in 1970 in het proefschrift Die germanischen Wörter in den langobardischen Gesetzen (promotor prof. dr. J.A. Huisman). Toen later bleek dat dit onderzoek bij Italiaanse germanisten - het Langobardisch werd immers in Italië gesproken - niet onopgemerkt was gebleven, was dit voor hem een bron van grote vreugde. ‘Die Saat ist aufgegangen,’ constateerde hij dankbaar, daarbij doelende op zijn in 1950 gehouden congreslezing.

Ook andere onderwerpen bleven hem boeien: de Germaanse mythologie, de Nibelungenproblematiek, de middelhoogduitse lyriek, Raabe (zijn interesse voor Wilhelm Raabe dateerde van zijn contacten met Scholte en Van Stockum). Daarnaast bleef hij zich interesseren voor de klassieke en de Nederlandse literatuur en luisterde hij, samen met zijn vrouw, vele uren naar zijn grote verzameling klassieke grammofoonplaten. In gezelschap was hij een onderhoudend gesprekspartner en daarbij trad vaak zijn eruditie aan de dag. Men zou dan niet vermoeden hoe zeer het hem verdroot dat hij niet meer kon deelnemen aan het universitaire leven en dat de publiceerbron, die in Groningen zo rijkelijk had gevloeid, opgedroogd was. Slechts enkele intimi wisten dat dit vaak tot depressiviteit leidde, wat hij practisch altijd met grote zelfbeheersing verborgen wist te houden. Dit verergerde toen zijn vrouw in 1981 overleed.

Wie hem bezocht, trof aan de wand van zijn huiskamer een grote verzameling ansichtkaarten aan, ontvangen van oud-collega's, oud-studenten, vrienden en kennissen. Maar vooral ook van zijn kleindochters! Hoe waardeerde hij in zijn eenzaamheid ieder bewijs van hartelijkheid: bezoekjes, telefoontjes, brieven en kaarten.

Aan het einde van de middag van 27 februari 1984 viel hij in zijn huis van de trap en werd naar het ziekenhuis vervoerd, waar men een hersenbloeding constateerde. In het Academisch Ziekenhuis te Utrecht werd tot een spoedoperatie besloten, overigens met een geringe kans op succes. Uit de narcose is hij niet meer bijgekomen. Vroeg in de morgen van 4 maart 1984 overleed hij. Daarmee kwam een einde aan het leven van een integer, hardwerkend, warm-voelend man, die hoge eisen aan zichzelf stelde. Met ongelofelijke wilskracht en groot doorzettingsvermogen heeft deze zoon uit een ‘tweetalig huwelijk’ vele jaren lang zijn tijd en krachten besteed aan het doorgeven van zijn grote kennis op het

[p. 124]

terrein van de Duitse en Oudgermaanse taal- en letterkunde aan Nederlandse studenten en hij heeft stellig velen gestimuleerd deze kennis weer aan anderen door te geven.

F. van der Rhee