Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 155]

Petrus Stephanus du Toit
Richmond (SA) 25 November 1909 - Stellenbosch 25 Julie 1983

‘He who would kindle a fire, must himself first glow.’

Petrus Stephanus du Toit is op 25 November 1909 in Richmond gebore waar sy moeder se familie gewoon het. Sy vader, ds. Jacobus Arnoldus Retief du Toit, was getroud met Nellie Carolina van der Merwe en was predikant op Prieska. Daar het Petrus saam het sy jonger broer Carel en twee susters Engela en Leona opgegroei en die laerskool besoek.

Nadat hy die laerskool deurloop het, stuur sy ouers hom na die Hoër Jongenskool Paarl, waar hy teen die einde van die jaar 1927 gematrikuleer het. Die volgende jaar word hy ingeskryf as student van die Universiteit van Stellenbosch en in 1930 verwerf hy die b.a.-graad met die vakke Geskiedenis, drie jaar, Nederlands-Afrikaans, drie jaar, Geografie, twee jaar, en Engels en Ekonomie een jaar elk. In 1931 behaal hy die Sekondêre Onderwysdiploma en reeds die volgende jaar voltooi hy sy m.a.-graad, nadat sy skripsie deur prof. W. Blommaert goedgekeur is oor die onderwerp: Onderwysaangeleenthede aan die Kaap tydens die bestuur van die Bataafse Republiek (1803-1806): 'n Kultuurhistoriese studie.

Met behulp van 'n Nederlandse Rijksbeurs doen hy in 1933 en 1934 navorsing in die Rijksarchief Den Haag en in die Public Record Office in Engeland. Die proefskrif vir sy doktorsgraad voltooi hy in 1936 onder leiding van prof. H.B. Thom. Dit is vandag 'n erkende standaard-werk oor Onderwys aan die Kaap onder die Kompanjie, 1652-1795: 'n Kultuurhistoriese studie.

Praktiese ervaring as onderwyser het hy ook reeds opgedoen toe hy onder Paul Roos aan die Hoërskool op Stellenbosch begin werk het. In 1943 het ek ‘p.s.’, soos ons hom genoem het, leer ken as onderwyser aan die Hoërskool Jan van Riebeeck. Hy was toe reeds in besit van die m.e.-graad wat hy in 1942 cum laude aan die Universiteit van Stellenbosch verwerf het. Sy onderwerp Onderwys in Kaapland, 1652-1939, is gekies met die oog op die honderdjarige bestaan van die Kaaplandse Onderwysdepartement.

Terwyl ons kollegas was het ek hom leer ken as 'n uitmuntende geskiedenis-onderwyser, iemand wat 'n mens 'n gebore onderwyser sou

[p. 156]

kan noem. Die kinders in sy klas het van hom gehou en hy het hulle lewe maklik gemaak deur sy heldere verteltrant en 'n sistematiese opbou van feite. Sy geestdrif vir geskiedenis was aansteeklik en sy belangstelling vir leerplanne van geskiedenis in ander lande, het dit moontlik gemaak om vergelykende studies te tref. Geskiedenisleerboeke wat hy uit die buiteland bestel het, het ook die kinders se gesigsveld verruim.

Nadat hy drie jaar onderwyser op Jan van Riebeeck was, het p.s. self skoolhoof geword, eers van die Sekondêre Skool op Grabouw en daarna van die Hoër a-skool in Retreat, die uitmuntende skool wat daarna bekend geword het as Zwaanswyk. Sy talent vir administrasie kon hier ten volle ontplooi. Sy organisasie was skynbaar moeiteloos, sy gesag so natuurlik dat onderwysers en kinders dit as vanselfsprekend aanvaar het en daar 'n ontspanne gees in die skole geheers het.

As perfeksionis was dr. Du Toit egter nooit tevrede nie en in 1948 het hy 'n studiereis na die v.s.a., Engeland, Skotland, Nederland en België onderneem. Hy het hom toegespits op onderwys-administrasie en het o.a. die somersessie van die Teacher's College van die Universiteit van Columbia bygewoon. Tydens hierdie besoek aan die v.s.a. het hy ook die Unie verteenwoordig by 'n Seminaar van unesco in Nieu York. In bogenoemde lande het hy 'n groot aantal skole besoek en hom sodoende bekwaam vir die volgende fase van sy lewenstaak.

Teen die einde van 1950 het die Universiteit van Stellenbosch hom 'n aanstelling as professor in die opvoedkunde aangebied. Hy het onderneem om prof. H.P. Cruse se leerstoel in Geskiedenis van Onderwys uit te brei deur ook Onderwysadministrasi en Vergelykende Opvoedkunde te doseer. Dit was 'n nuwe veld wat gedek moes word en prof. Du Toit het hier baanbrekerswerk verrig.

Sy loopbaan aan die Universiteit van Stellenbosch het die volgende 24 jaar in beslag geneem. Bo en behalwe sy werk as professor het hy in die jare 1954-55, 1960-61, 1969-70 en 1972-74 ook as Dekaan van die Fakulteit Opvoedkunde opgetree. Baie studente is besiel deur sy belangstelling vir historiese opvoedkunde en ook vir skooladministrasie, en nie minder as 33 studente het hul m.ed.-graad onder sy leiding voltooi, terwyl hy as professor van tien d.ed.-studente opgetree het.

Sy belangstelling vir die werk van die Suid-Afrikaanse Onderwysunie, die saou, het begin toe hy onderwyser op die Hoër Seunskool van Stellenbosch was. Nadat hy professor geword het, raak hy al hoe meer betrokke by die werk van dié liggaam, eers as lid van die hoofdbestuur

[p. 157]

(1954-1966), daarna as lid van die dagbestuur (1957-1966). In Julie 1957 word hy lid van die Federale Raad van die s.a. Onderwysverenigings en tewens lid van die gesamentlike Raad van die Kaaplandse Onderwysersverenigings. Hierdie funksie beklee hy nege jaar lank. In 1959 het sy rede as voorsitter van die saou groot trefkrag gehad: Ons verdeelde Onderwysbeheer - hoe raak dit ons en waar staan ons?

Die Unie, die amptelike orgaan van die saou, wat in 1905 vir die eerste keer verskyn het, was baie na aan prof. Du Toit se hart. Met die doel van die blad voor oë, dat dit 'n gids vir die leerling en 'n raadsman vir die onderwyser moes wees, het hy sedert 1953 'n rubriek daarin behartig, die eerste drie jaar alleen, maar daarna in samewerking met prof. C.F.G. Gunter en sedert 1972 saam met prof. T.C. Smit. 'n Volledige geskiedenis van die saou en sy blad is in 1971 deur een van sy studente in 'n proefskrif vir 'n doktorstitel behandel.

In die bevordering van die kulturele lewe in breëre sin het prof. Du Toit ook 'n leidende aandeel geneem. As volle lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het hy op die Fakulteitsraad gedien en ook was hy 'n tyd lank ondervoorzitter van die werkgemeenskap van Wes-Kaapland. Verder was hy stigterlid van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir die Bevordering van Opvoedkunde (savbo) en is hy gevra om lid te word van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Na die heengaan van prof. G.G. Cillié het hy in 1958 voorsitter geword van die Bestuur van die Suid-Afrikaanse Taalbond.

Toe die Nasionale Adviserende Onderwysraad (nao) in 1963 tot stand gekom het, is prof. Du Toit aangewys as voorsitter van die ad hoc-komitee wat verslag moes uitbring oor ‘Die Onderwyser’. Vier onderkomitees het aan die verslag gewerk wat in 1968 verskyn het. Prof. Du Toit se verteenwoordiging op die liggaam was ononderbroke, ook toe dit later bekend gestaan het as die Nasionale Onderwysraad of die nor.

Later in 1971 het prof. Du Toit gedien as lid van die advieskomitee op die Raad van Geesteswetenskaplike Navorsing om die Minister van Nasionale opvoeding te adviseer in verband met die opleiding van onderwysers en die finansiering van navorsing in verband met onderwysaangeleenthede.

Deur harde werk en geesdrif het prof. Du Toit baie van sy ideale verwesenlik gesien. So het hy die indiensopleiding van onderwysers, waarvoor hy as kampvegter opgetree het, in 1968 as voorwaarde vir die ver-

[p. 158]

kryging van die b.ed.-graad in Stellenbosch ingestel. Verder is deur die instelling van 'n hoofdvakkursus in Onderwysadministrasie voorsiening gemaak in die behoefte aan 'n opleidingskursus vir skoolhoofde. Die referate wat hy in 1958 en 1959 gelewer het oor die bevordering van onderwysers en die uitskakeling van verdeelde onderwysbeheer het in 1970 vrugte afgewerp toe 'n keurraad naas die Onderwysburo ingestel is wat die verdeelde onderwysbeheer uitgeskakel het.

Na sy aftrede in 1974 het die Suid-Afrikaanse Vereniging vir die bevordering van opvoedkunde hom gehuldig met die toekenning van 'n erepenning. In die huldigingswoord het sy opvolger, prof. W.L. Nell, o.m. gesê: ‘Sy loopbaan is gekenmerk deur 'n besondere werkywer, entoesiasme, deursettingsvermoë ten opsigte van die sake wat hy wou dien, skerp insig en integriteit’.

Na sy aftrede het prof. Du Toit in Stellenbosch bly woon. Hy was tweemaal getroud. Uit sy eerste huwelik met Martha Kolbe van der Merwe is geen kinders gebore nie. Sy is in 1955 oorlede. Hy het daarna in die huwelik getree met Elizabeth Geanetta Leicher. 'n Seun Petrus Stephanus is op 2 April 1957 gebore. Hy het medikus geword. 'n Dogter, Elizabeth Martzi, is op 7 Oktober 1959 gebore en is getrouwd met die kunsskilder, Vernon Swart.

A.J. Böeseken

Voornaamste geschriften

Onderwys aan die Kaap onder die Kompanjie 1652-1795 - 'n Kultuurhistorische studie. Kaapstad, Juta & Kie, 1937.

Onderwys in Kaapland - 'n Historiese oorsig. Pretoria, Van Schaik, 1940; 1951.

Onderwys aan die Kaap onder die Bataafse Republiek - 'n'n Kultuurhistoriese studie. Pretoria, Van Schaik, 1944.

Onderwys in Suid-Arika. Pretoria, Van Schaik, 1958; 1963 (saam met prof. J. Chris Coetzee e.a.).

Onderwys in Drakenstein gedurende 'n anderhalve eeu, 1689-1939 in Kwart-millenium. Gedenkboek Paarl (Drakenstein) Gemeente, 1691-1941. Paarl, Paarl Drukpers Mpy, 1941.

Skoolrapporte - 'n Nuwe Benadering/School Reports - A New Approach. Kaapstad, Maskew Miller, 1955.

Stellenbosch 1866-1966. Honderd jaar hoër onderwys. Kaapstad, Nasionale Boekhandel Bpk., 1966 (hoofstukke 2-12).

Opvoedkundige studies. Stellenbosch en Grahamstad, Uiniversiteits-uitgewers en Boekhandelaars Edms., 1969.

Professor H.B. Thom in Die groei van de Universiteit 1954-1969. Uitgegee deur die Universiteit van Stellenbosch. Elsiesrivier, (Kaap), Nasionale Handelsdrukkery bpk, 1969.

[p. 159]

Onderwys in die Kaapland - 'n Historiese oorsig 1652-1969. Pretoria. J.L. Van Schaik, 1970.

Medewerker

Die Afrikaanse kinderensiklopedie: Die verhaal van die volkere van die wereld: dele 2, 3, 4 en 5.

Suid-Afrikaanse biogfafiese woordeboek: Willem Blommaert; Lambertus Slicher.

Standard Encyclopedia of Southern Africa: Education, History of, Cape, in deel 4, p.225-230.

Artikels

'n Volledige lys artikels verskyn in Die Unie, Desember 1974, p.228-231.