Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 109]

Jan Donner
Assen 3 februari 1891 - 's-Gravenhage 2 februari 1981

Het is slechts een betrekkelijk klein deel van de leden onzer Maatschappij bij wier overlijden een levensbericht verschijnt. Dat dit met Jan Donner het geval is, zal ieder als een natuurlijke zaak gevoelen. Dit toont welk een opmerkelijke persoonlijkheid hij was en welk een bijzondere plaats hij in ons openbare leven heeft ingenomen. Tot het domein der Letterkunde behoorde hij zeker niet. Zelfs publikaties van zijn hand op andere terreinen zijn zeldzaam. Het vele waarin men zijn karakteristieke, tegelijk zeer persoonlijke en zakelijke uitdrukkingswijze kan herkennen wordt gevormd door memoires en kamerredevoeringen als minister en - nauwelijks herkenbaar - door een menigte arresten van de Hoge Raad der Nederlanden, voorts door nota's uitgebracht in de meest uiteenlopende hoedanigheden. De ambten die hij bekleed heeft waren aanzienlijke: Minister, lid en vele jaren president van ons hoogste rechtscollege, curator van twee universiteiten, president-curator van de Vrije Universiteit en uiteindelijk het zelden verleende ere-ambt van Minister van Staat. Het ligt niet voor de hand dat iemand met een dergelijke staat van dienst en een dergelijke nationale reputatie juist op deze plaats herdacht wordt. Dat dit wel het geval is met Donner lag aan de wijze waarop hij elk van deze functies en nog verscheidene andere, meer incidentele, vervuld heeft. Dit heeft hem, die van huis uit tot een weinig talrijk volksdeel, het Gereformeerde, behoorde en die zijn behoren daartoe tot het einde van zijn leven allerminst verborg, gemaakt tot een nationale figuur.

Donner kwam voort uit een geslacht van predikanten, die behoorden tot de eerste groep afgescheidenen, die van 1834. Zijn grootvader was behalve predikant anti-revolutionair lid van de Tweede Kamer. Ten tijde van Donners geboorte was zijn vader predikant te Assen; later werd hij beroepen te Amersfoort. Het gymnasium echter bezocht de jonge Donner niet daar, maar, wonende ten huize van zijn grootvader van moederszijde, toen predikant te Zwolle, op het Gereformeerde gymnasium te Kampen. De politieke belangstelling, niet enkel van zijn grootvader maar ook van zijn vader, zou een verklaring kunnen zijn van het feit dat hij niet overeenkomstig de familietraditie de godgeleerdheid als studievak koos, maar de rechtswetenschap; de politieke component in

[p. 110]

deze keuze kan men zien als hierin tot uiting komende dat hij de rechtenstudie die hij te Utrecht had volbracht, onmiddellijk deed volgen door die in het toenmalige vak staatswetenschappen, en wel te Leiden. Ook de keuze van deze laatste stad is reeds voor Donner karakteristiek. Krabbe, die te Leiden staatsrecht doceerde, stond in levensbeschouwelijke, in politieke en in rechtswijsgerige denkwijze zo ver van die van Donner af als maar mogelijk was. Het verlangen naar verbreding van gezichtskring bij het ontbreken van elke neiging om daardoor te worden beïnvloed, speelde hier kennelijk een rol. Aan beide universiteiten promoveerde hij op stellingen, alweer typerend voor zijn geringe drang om zich in publikaties van uitvoerige theoretische beschouwingen te uiten. Hij schijnt plan voor een dissertatie te hebben gehad, maar bij een man van zijn zeldzame werkkracht kunnen andere bezigheden moeilijk de verklaring geven dat het niet tot uitvoering is gekomen. Zijn grote intellectuele gaven bleken desondanks voor zijn leermeesters niet verborgen; met name de Utrechtse hoogleraar voor burgerlijk recht. Suyling, heeft hem in het begin van zzijn loopbaan herhaaldelijk en blijkbaar overtuigend aanbevolen.

Zijn maatschappelijke werkzaamheid begon Donner op de gemeente-secretarie te Deventer, die hij spoedig verwisselde voor die te Rotterdam. Reeds in 1922, dus op eenendertigjarige leeftijd, werd hij door minister Heemskerk aangezocht voor de functie van raad-adviseur op het Ministerie van Justitie, destijds na de secretaris-generaal het hoogste daar bestaande ambt. Bij de belangrijke wetgevende arbeid die daar in die tijd is volbracht - vervanging van grote delen van het Wetboek van Koophandel; invoering van het nieuwe Wetboek van Strafvordering; begin van de later door hem als minister voltooide nieuwe regeling van de naamloze vennootschap - kan het niet anders of zijn invloed achter de schermen moet, gegeven zijn functie, een grote zijn geweest.

Achter de schermen, maar niet onopgemerkt, getuige het feit dat na de val van het eerste ministerie-Colijn in 1925, en de voor die tijd ongewoon lange duur van de kabinetsvorming de nog niet vijfendertigjarige Donner in het toen gevormde extraparlementaire kabinet als minister van justitie optrad. Zeven jaar heeft zijn ministerschap geduurd; toen drie jaar later het ministerie De Geer vervangen werd door een homogeen rechts kabinet onder Ruys de Beerenbrouck, zal het niemand hebben verbaasd dat de formateur er prijs op stelde Donner op zijn post te behouden. Als minister was hij aanstonds een markante figuur. Hij be-

[p. 111]

hoorde tot de zeldzame ministers die ook bij parlementaire tegenwind hun mening vermochten door te zetten. Een van zijn karakteristieke eigenschappen: tegenzin om ook bij feiten die hij afkeurde de schuldige prijs te geven, kwam reeds toen uit. Ik herinner mij nog de formulering waarmee hij de vice-president van een rechtbank, die zich in het uiting geven aan de religieuse consequenties van zijn persoonlijke overtuiging, waar zij juridisch niet te pas kwamen - wel heel erg had laten gaan, in bescherming nam zonder dat iemand daaruit goedkeuring kon afleiden. Een andere eigenschap, die reeds toen opviel, was zijn ongewoon snelle spreken, waarover met name de verslaggevers, in duidelijke mengeling met bewondering, herhaaldelijk klaagden, dezelfde eigenschap is mij later opgevallen gedurende de vele jaren dat ik Donner arresten van de Hoge Raad heb horen uitspreken. Niet minder opvallend was dan echter voor degeen die met het onderwerp vertrouwd was en slechts summiere notities behoefde te maken, zijn gave om de zinsbouw zo duidelijk te doen uitkomen dat de uitspraak ondanks dit hoge tempo juist bijzonder duidelijk werd. De wetgevende arbeid is onder Donners ministerschap bijzonder belangrijk geweest. Ik noem hier slechts naast de voltooiing van het nieuwe recht der naamloze vennootschap, de ambtenarenwet met het haast nog belangrijkere hierop steunende rijksambtenarenreglement, de pachtwet, de wet op de collectieve arbeidsovereenkomst, de regeling van het muziekauteursrecht, de invoering van de later zo belangrijke dwangsom, de regeling van de rechtspositie van handelsagenten en handelsreizigers en tenslotte de door zijn aard begrijpelijkerwijze zwaar omstreden godslasteringswet. Het is alweer typerend voor Donner dat hij de eerste minister was, na verscheidene andere van niet minder positief-christelijke levensbeschouwing, die dit onderwerp aandurfde, nadrukkelijk uiting gevende aan zijn bewustzijn daarmee een eis van die levensbeschouwing te vervullen, maar met grote subtiliteit afbakenend hoever de wetgeving op dit terrein behoorde te gaan.

De economische crisis van de dertiger jaren dwong Donner tot de ondankbare rol van bezuiniger. Een moeilijk onderwerp, de tijdelijke opschorting van een belanrijk deel van de door hemzelf nog enkele jaren tevoren ingevoerde, reeds gereed liggende psychopathenwetten, wist hij door te zetten. Op een veel minder principieel punt, de opheffing van een aantal gerechten weigerde de Kamer hem ten volle te volgen. Dit eerste politieke échec sleepte het aftreden van het gehele kabinet na zich.

[p. 112]

Het lag door en door voor de hand dat bij de eerste openvallende plaats in de Hoge Raad Donner als eerste op aanbeveling van de Raad en voordracht van de Tweede Kamer werd geplaatst. In de eerste jaren is zijn betekenis als lid van dit college reeds uit de aard van die functie niet naar buiten gebleken en heeft ook zijn omvangrijke activiteit op andere gebieden niet zeer de aandacht getrokken.

Dit werd anders onder de bezetting. Het kan niet de voor de bezetters weinig storende houding van de Hoge Raad zijn geweest, waarbij Donners rol niet kenbaar was, maar des te meer zegt het dat de vijand zijn invloed in het kerkelijk verzet zo goed onderkende dat hij reeds in het begin van 1941 van zijn vrijheid werd beroofd. Tot twee keer toe werd hij in Scheveningen gedetineerd, maar telkens weer vrijgelaten om tenslotte als gijzelaar te worden opgesloten in achtereenvolgens Schoorl, Buchenwald, Haaren en St. Michielsgestel, waar hij, ondanks zijn talrijk gezin, dat daarbij gemeenlijk sterk in aanmerking werd genomen, eerst in april 1943 werd ontslagen. Aanvankelijk hervatte hij zijn werk in de Hoge Raad, maar weldra kwam hij tot de overtuiging dat dit met zijn evenzeer hervatte activiteit in het kerkelijke, en andere verzet niet kon samengaan. Echter, aan de bezetter ontslag vragen - wat deze naar zijn overtuiging niet bevoegd was te verlenen - achtte hij onaanvaardbaar. Hij koos de vorm van de mededeling, ‘dat hij gegeven de huidige omstandigheden geen verdere medewerking aan de rechtspraak wenste te geven.’ Een daad van uitzonderlijke moed! Immers, de bezetter zou de strekking daarvan zeker begrijpen en de kans op scherpe sanctie, tot de allerscherpste toe, was allerminst uitgesloten. Merkwaardigerwijze is het gebleven bij intrekking van zijn ministerspensioen.

De bevrijding bracht voor de Hoge Raad grote moeilijkheden mee. De verkeerde leden werden natuurlijk ontslagen, maar ook de overigen deels geschorst, deels ‘gestaakt’, en er was een wijd verbreide mening in die dagen, dat zij wegens hun meegaandheid tegenover de bezetter geen van allen behoorden terug te keren. Deze mening heeft Donner aanstonds bestreden, maar hij heeft tot november 1946 strijd moeten voeren eer het college, aangevuld en met benoeming van Donner tot president, zijn taak kon hervatten. Tegen deze benoeming, met afwijking van de anders gebruikelijke rangorde van ancienniteit, heeft Donner zich verzet totdat al de overige leden uitdrukkelijk de wens te kennen gaven zelf deze oplossing te wensen. Ongetwijfeld heeft dit het aangetaste gezag van ons hoogste rechtscollege helpen herstellen. Zo

[p. 113]

is Donner gedurende het zeldzaam lange tijdvak van 1946 tot 1961 president van de Hoge Raad geweest. Er valt niet aan te twijfelen dat zijn rol ook in deze functie een belangrijke is geweest, maar zij zal door ‘het geheim van de raadkamer’ omsluierd blijven.

Wel vermoed ik dat Donners ongewone prestige gevoegd bij zijn reeds als minister verworven reputatie in de eerste periode van onzekerheid beslissend is geweest voor het herwinnen van het gezag van de Hoge Raad. Ook voor de vorming van de publieke opinie over de Hoge Raad in de naoorlogse jaren was Donners optreden daarin van betekenis. Dat de man, die tijdens de bezetting een zo onversaagde beginselvastheid had getoond, in de beoordeling van anderen begrip en gematigdheid aan de dag legde, zal voor velen bovendien een les zijn geweest. Hij heeft deze eigenschappen ook daarna voortdurend getoond. Zo bij de teraardebestelling van de oud-ministerpresident De Geer, toen hij getuigde dat diens strafrechtelijke veroordeling ‘inadequaat’ was geweest. Van deze mening had hij ook ten tijde van het proces mij, die daarbij als advocaat fiscaal bij de bijzondere raad van cassatie fungeerde, meer dan eens zoeken te doordringen. Overtuigd heeft hij mij toen niet en hij zou mij ook nu nog niet overtuigen, maar mijn bewondering voor de gevoelshouding waaruit deze mening voortkwam is daarom niet minder.

Bijkomstig heeft Donner naast zijn presidiaat en ook lang daarna in tal van commissies en colleges zitting gehad en vermoedelijk ook buiten bepaalde functie telkens invloed uitgeoefend, een invloed die van hem geen vertoon van gezag vergde. Hij heeft mij wel eens gezegd dat het bezoeken van ontvangsten - iets waarvan men een zo tot het uiterste belast man gaarne had verschoond - niet nutteloos was, omdat hij altijd wel gelegenheid vond daar die of gene over iets belangrijks te spreken.

Zelf heb ik maar enkele malen met Donner in een commissie gezeten. Het was vermoeiend maar imponerend. Niet alleen dat hij, als gezegd, bijzonder snel sprak, maar hij had ook de gave gedachtenassociaties naar voren te brengen die men niet zelden moeite had aanstonds te bevatten, maar die uiteindelijk telkens van belang bleken.

Donner moet een uitzonderlijk sterk gestel hebben gehad. Het enorm omvangrijke werk dat hij heeft verzet, kan alleen mogelijk zijn geweest bij een bijzonder geringe behoefte aan rust, en deze wijze van leven heeft hij volgehouden tot diep in de tachtig... Vermindering van zijn krachten was eigenlijk pas in zijn laatste levensjaar merkbaar.

[p. 114]

‘Gemeine Naturen zahlen mit dem was sie tun, edle mit dem was sie sind,’ schreef Schiller. Het laatste deel mag waar zijn van invloed in de engste kring. Verheffende invloed op een gehele samenleving kan slechts hij hebben wiens ‘zijn’ in ‘doen’ zich uit. Van Donner gold dit!

G.E. Langemeijer