Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 105]

Adrianus Dirkzwager
Schiedam 22 november 1888 - Rotterdam 28 november 1983

De jurist mr. A. Dirkzwager doorliep in zijn geboorteplaats het gymnasium waaraan hij na vele jaren nog met vreugde terugdacht zoals blijkt uit zijn bijdrage aan het gedenkboek bij het honderd-jarig bestaan van de school in 1979. Al in zijn gymnasiumtijd ontstond zijn liefde voor het boek. Toen al spaarde hij totdat hij Quack en de volledige Multatuli kon kopen. Na zijn rechtenstudie in Leiden en een promotie op stellingen in 1913 begon hij zijn loopbaan als advocaat in Rotterdam op het kantoor van mr. W.A.C. van Dam, wiens Levensbericht hij schreef in het Jaarboek 1966-1967. Zoals meer Dirkzwagers die een rol in Nederlands Oost-Indië hadden gespeeld vertrok hij eind 1914 naar Soerabaja, naar een advocatenkantoor en in 1916 naar een kantoor in Semarang, ooit geleid door de befaamde jurist Van Deventer, de auteur van Een eereschuld in De Gids van 1899. Van 1915 tot 1917 was Dirkzwager tweede luitenant auditeur-militair bij de krijgsraad der voormalige schutterij in Soerabaja. In Semarang huwde hij in 1921 Nelly Dirkzwager die hem een zoon en twee dochters zou schenken. Hij maakte in de Oost een financieel voorspoedige carrière dank zij de lust om te procederen van zijn Chinese cliënten en kon eind 1924 repatriëren.

In Schiedam, waar hij zich vestigde, vond hij in de kantonrechter Van Briel Sasse een vriend die hem via het plaatsvervangerschap als kantonrechter de weg opende naar het rechterschap in de arrondissementsrechtbank te Rotterdam. Hij is er werkzaam geweest van 1927 tot 1958. De collegiale rechtspraak echter lag de individualist Dirkzwager niet zo goed waarom hij er de voorkeur aan gaf als rechter-commissaris in strafzaken zijn tijd uit te dienen. Daardoor ontging hem weliswaar het vice-presidentschap en het presidiaat van de rechtbank maar hij vond compensatie in het voorzitterschap van de Raad voor de Scheepvaart, dat hij naast zijn functie als rechter kon uitoefenen en dat hem veel voldoening heeft gegeven. ‘Van alle taken, die ik in mijn lange leven heb mogen vervullen, is die van het voorzitterschap van de Raad voor de Scheepvaart mij het dierbaarst geweest’ schrijft hij in zijn boekje 50 Jaar Raad voor de Scheepvaart, dat in 1959, bij het halve-eeuwfeest verscheen met op de omslag Justitia die geblinddoekt twee schepen weegt. Bij dat vijftig-jarig bestaan gewerd hem De Leeuw. Eén van zijn

[p. 106]

vele bon mots is altijd gebleven: ‘Het verdriet een ridderorde niet te hebben is groter dan de vreugde hem wèl te hebben.’

Dirkzwager moet een even wijs als scherpzinnig en begaafd jurist geweest zijn, een man van karakter die op het standpunt stond dat verdachten in hun waarde gelaten dienden te worden. Hij had een grote actieradius van belangstellingen en een fenomenaal geheugen, was kernachtig in zijn uitspraken, vitaal en actief, een man van grote lijnen en geprononceerde opvattingen, hulpvaardig, meelevend en stimulerend, boeiend, erudiet, origineel en indringend in woord en geschrift. Men kwam zijn naam niet alleen veel tegen in de nrc met bijvoorbeeld boekbesprekingen, reisverhalen en ingezonden stukken, maar ook in de geschriften van De Dageraad, later De Vrije Gedachte. Tussen 1964 en 1983 verschenen er zeven artikelen van hem in het Rotterdamsch Jaarboekje. In het Nederlandsch Juristenblad van 20 april 1940 verscheen zijn belangwekkende artikel Overheidsrechtspraak en Justitiabelen, een bezinning op het ‘ernstige verschijnsel’ ‘dat de taak van de overheidsrechter langzamerhand grotendeels is overgenomen door permanente en andere scheidsgerechten, tuchtcolleges en arbitragecommissies die het bedrijfsleven behulpzaam zijn bij het beëindigen van zijn geschillen.’ Waaraan - zo vraagt de auteur zich af - is dat passeren van de overheidsrechter te wijten? Kunnen de justitiabelen bij de andere rechtsprekende instanties betere hulp vinden?

Ook in 1940 verscheen van zijn hand als antwoord op een door de Vereniging ‘Handelsrecht’ uitgeschreven prijsvraag: Proeve van een ontwerp voor een wetboek van burgerlijke rechtsvordering met een Voorwoord waarin Dirkzwagers zienswijze als volgt werd samengevat: ‘In den huidigen tijd dient een proces in alle instantiën liefst binnen een half jaar te kunnen worden afgewerkt: het is een wantoestand, dat de partijen gedurende jaren achtereen elkander door verschillende instantiën kunnen slepen: het getal dier instantiën dient van drie tot twee te worden teruggebracht: en speciaal bij de procedure in eersten aanleg moet de rechter zijn krachtige medewerking verleenen om de afwikkeling daarvan zooveel doenlijk te bevorderen.’

Er is in de rechtsopvatting van de vrijdenker Dirkzwager een kwestie geweest die hem vele jaren heeft beziggehouden en waartegen hij wenste te getuigen. Mr. dr. J.C. de Meyere heeft de zaak in haar In Memoriam (Protestants Nederland, febr. 1984) bondig samengevat: ‘Als rechter constateerde mr. Dirkzwager, dat r.k. Nederlanders onderwor-

[p. 107]

pen zijn aan twee verschillende rechtsorden: die van de Nederlandse Staat en die van de r.k. Kerk. Bij botsing van die twee moet die van de Kerk voor hen prevaleren.’ Hij publiceerde in 1953 zijn boek De Codex Iuris Canonici getoetst aan de Nederlandse Wetgeving en zond in 1956 een request aan b&w van Rotterdam om bisschop Jansen van de kieslijst te schrappen tenzij de bisschop aan de koningin verlof vroeg in vreemde staatsdienst te treden. Bij zijn gouden doctoraat in 1963 stelde hij aan het Leidse Universiteitsfonds het kapitaal beschikbaar voor een leerstoel in het Canoniek Recht, een aanbod dat echter na lange onderhandelingen in het zand gereden is omdat de faculteit der rechtswetenschappen niet accoord wenste te gaan met Dirkzwagers voorwaarde dat de leerstoel bezet zou worden door een niet-katholiek jurist.

Het Latijn had zijn grote belangstelling en vooral de uitdaging van het vertalen eruit. Samen met A.C. Nielson vertaalde hij van Erasmus de Lof der Zotheid, van Hugo de Groot de Voorrede tot Over het recht van oorlog en vrede en van Sebastiaan Castellio De Kunst van het Twijfelen. Veel genoegen heeft hij dertig jaar lang ondervonden van de Rotterdamse Klassieke Leeskring. Jaarlijks werd te zijnen huize de cursus met een symposium besloten waarbij steeds een hooggeleerde spreker eregast was.

Ondanks het feit dat het niet in zijn aard lag uitgebreid deel te nemen aan het Rotterdamse societyleven ontplooide hij toch enkele belangrijke initiatieven. Zo was hij in 1932 oprichter van de Rotterdamse Golfclub en mede-oprichter van het Kralingse Zwembad.

Dirkzwager was behalve lid van de Maatschappij lid van het Provinciaal Utrechts Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen, lid van de Commissie van Toezicht van het Museum Boymans van Beuningen (waarin hij zondagsmiddags geen concert oversloeg), lid van de Kring van Rotterdamse auteurs en bestuurslid van de Vereniging Het Spinozahuis en van de Stichting Domus Spinozana in Den Haag. Voor zijn werk ten behoeve van het Spinozahuis ontving hij een penning met oorkonde, wat hem op het denkbeeld bracht zelf een penning uit te loven voor leden van de Raad voor de Scheepvaart die zich verdienstelijk hadden gemaakt. Hij richtte er een stichting voor op. De penning draagt als opschrift: Per aegre tribunal maritimum imponit poenas: Met een bloedend hart legt de raad zijn straffen op.

Na de dood van zijn eerste vrouw hertrouwde hij met Jeanne van der Schalk, die hem de laatste vierentwintig jaar van zijn leven tot grote

[p. 108]

steun is geweest, vooral in de laatste zeventien jaar toen hij blind was en een aantal uren per dag kon rekenen op haar toegewijd voorlezen. Van 1960 tot 1982 (het jaar waarin zijn jongste dochter hem ontviel) heeft zij wekelijks trouw zijn zogenaamde Weekbrief getikt die naar verwanten en vrienden over de hele wereld ging en waarin hij allen op boeiende en soms speelse wijze op de hoogte hield van wat er in Nederland en in de familie gebeurde en van wat hij las of vernam. De woning van Janus en Jeanne Dirkzwager aan de Louise de Colignylaan in Rotterdam was gastvrij als die van Philemon en Baucis. Beiden hebben altijd het Bene agere et laetari (Goed doen en blij zijn) van Spinoza tot hun richtsnoer genomen.

Ikzelf heb hen vele jaren lang elke zondag opgebeld. Het waren verkwikkende gesprekken die veel in mijn leven betekend hebben. Precies op de dag dat hij vijfennegentig jaar werd vond ik bij het ordenen van een archief in de Utrechtse Universiteitsbibliotheek een onbekende brief van dominee François HaverSchmidt. Hij verheugde zich met mij over de vondst, want hij zei vaak: ‘Ik beroem mij erop in Schiedam door Piet Paaltjens gedoopt te zijn.’ Ik zond hem een fotokopie die zijn flat helaas een dag na zijn dood (zes dagen na zijn verjaardag) bereikte.

Jan J. van Herpen