Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 100]

Matthijs Bokhorst
Rotterdam 28 augustus 1900 - Kaapstad 8 juli 1982

Matthijs Bokhorst, te Rotterdam geboren, deed daar in 1917 eindexamen gymnasium, studeerde te Leiden onder anderen bij Blok en Huizinga, en promoveerde daar op 14 maart 1930 op een proefschrift over Nederlands-Zwitserse betrekkingen in de zeventiende eeuw. Intussen was hij van 1924 tot 1930 ook geschiedenisleraar aan het Gymnasium Erasmianum te Rotterdam.

In Zuid-Afrika was in die dagen, met ondersteuning van de Nederlandse regering, van het Algemeen Nederlands Verbond, het Herman Costerfonds en andere instanties, aan de Universiteit van Pretoria een leerstoel in Nederlandse cultuurgeschiedenis ingesteld, waarvoor de Nederl. Zuidafrikaanse Vereniging te Amsterdam voor de eerste vijf jaar het salaris garandeerde, dat daarna door de Universiteit zou worden overgenomen. Matthijs Bokhorst werd in 1929 tot eerste hoogleraar en hoofd van dit departement benoemd en aanvaardde die functie op 1 mei 1930. In 1932 werd de leerstoel uitgebreid met een Nederlands Cultuurhistorisch Instituut waarbij vooral veel aandacht besteed werd aan de opbouw van een representatieve bibliotheek. Bij het vertrek van Bokhorst in 1951 bestond die uit 13.000 boeken, prenten, films, kunstvoorwerpen en dergelijke. Bokhorst had in die tijd meer dan honderd tentoonstellingen georganiseerd en meer dan honderdtwintig lezingen gehouden, die door zijn boeiende en vaak humoristische voordracht ook buiten de academische wereld bijzonder in trek waren. Hij was van zijn departement niet alleen het hoofd, maar ook het hart en de ziel.

Hoewel hij in 1935 tot Zuidafrikaans onderdaan genaturaliseerd was, stelde hij zich in 1940, na het uitbreken van de oorlog, met toestemming van generaal Smuts ter beschikking van de Nederlandse regering die hem tot persattaché aan het Nederlandse gezantschap te Pretoria benoemde. In 1941 werd hij overgeplaatst naar Londen als adjunctdirecteur van de regeringsinlichtingsdienst. In die tijd werden zijn voordrachten voor Radio Oranje in het bezette gebied bijzonder gewaardeerd. Van 1943 tot 1944 werd hij persoonlijk adviseur en wanneer nodig plaatsvervanger van de minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen en als zodanig lid van de Permanente Conferentie van geallieerde Ministers van Onderwijs. Ook werkte hij 1943-1945 met prof.

[p. 101]

Keefauver en senator Fulbright samen in de Butler-Commissie voor de oprichting van unesco. Zijn gave voor het inrichten van tentoonstellingen en het houden van lezingen kwam hem ook hier goed van pas. In 1944 nam hij met de rang van majoor deel aan de bevrijding van Nederland; van augustus 1945 tot januari 1946 als luitenant kolonel. In februari 1946 keerde hij naar Zuid-Afrika terug en hervatte zijn oude functie aan de Universiteit van Pretoria. In 1951 legde hij dit professoraat neer.

Bokhorst vestigde zich nu in Kaapstad als hoofdredacteur van de Nederlandse Post, een blad dat in 1947 opgericht was om Nederlandse emigranten, waarvan er toen duizenden naar Zuid-Afrika kwamen, op de hoogte te houden van wat in het oude vaderland gebeurde. Min of meer dezelfde kringen die verantwoording genomen hadden voor de oprichting van het Nederlands Cultuurhistorisch Instituut te Pretoria, hadden ook de Nederlandse Post opgericht en het aanvangskapitaal daarvoor verschaft. Onder Bokhorst bereikte het blad een oplaag van wel over 10.000 exemplaren per maand en (als men het aantal Nederlanders en oud-Nederlanders in Zuid-Afrika op ongeveer 40.000 schat) kwam en komt het blad dus practisch in ieder Nederlands gezin. Ook kwalitatief en typografisch werd de Nederlandse Post uitstekend verzorgd, zodat het al wel eens het beste Nederlandse tijdschrift buiten de Benelux genoemd is.

Het vertrek naar Kaapstad betekende voor Bokhorst ook op ander gebied een grote verandering. Inplaats van geschiedenis en cultuurgeschiedenis gingen kunst en kunstgeschiedenis een steeds grotere rol spelen. Van 1951-1958 was hij president van de Zuidafrikaanse Kunstvereniging en kunstcriticus van de Cape Times en in 1952, 1954, 1956 en 1964 voorzitter van de keuzecommissie voor de Venetiaanse Biennale en vertegenwoordiger van die Biennale in Zuid-Afrika. In 1969 trad hij in een soortgelijke functie op voor de Sao Paulo Biennale.

Een en ander leidde in 1956 tot zijn benoeming tot directeur van het Michaelis Kunstmuseum te Kaapstad, gevestigd in het prachtig gerestaureerde achttiende-eeuwse oude Kaapstadse stadhuis. Dit museum is uitsluitend gewijd aan Nederlandse oude meesters en Nederlandse grafiek en hij was daar dus bijzonder op zijn plaats. Hij bracht nieuw leven in het museum door het houden van tentoonstellingen en lezingen en in zijn tijd vonden er ook uitvoeringen van kamermuziek plaats. Deze werkzaamheden op kunstgebieden vonden in 1962 hun bekroning in

[p. 102]

zijn benoeming tot directeur van het Zuidafrikaanse Nationale Kunstmuseum in Kaapstad. Hij beperkte zich hierbij niet tot Europese- en Westers-geïnspireerde Zuidafrikaanse kunst, doch besteedde ook veel aandacht aan de kunst van zwart Zuid-Afrika die hij voor het museum aankocht en op grote schaal bekendstelde. Hij nam in die tijd ook het professoraat van professor Dirk Bax in Nederlandse cultuurgeschiedenis aan de Universiteit van Kaapstad waar toen die met Europees verlof was en hij heeft die leerstoel ook bezet gehouden na het aftreden van Bax, in 1972, tot er in 1975 een opvolger gevonden was. Daarna trad Bokhorst meer en meer uit het openbare leven en hield alleen het hoofdredacteurschap van de Nederlandse Post over, wat hij tot aan zijn dood volhield.

Van 1931 tot 1982 was hij lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en van het Historisch Genootschap. De Nederlandse regering erkende zijn verdiensten niet alleen door toekenning van verschillende militaire onderscheidingen doch vooral ook door zijn benoeming in 1973 tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. In 1945 ontving hij de erepenning van de stad Alkmaar, in 1967 de Jan van Riebeeck erepenning en in 1970 de gouden erepenning van de Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Hij reisde veel in het buitenland, insluitende Rusland.

Matthijs Bokhorst zal vooral in de herinnering blijven voortleven als een leermeester die niet alleen zelf enthousiast was over het onderwerp dat hij doceerde, maar dit enthousiasme ook op zijn studenten en toehoorders wist over te dragen. Hij had een charisma dat ook toehoorders van buiten de universitaire wereld naar zijn lezingen en voordrachten trok waar de mensen dikwijls als het ware aan zijn lippen hingen. Hoewel dit ook zijn schaduwzijde had, ging er daardoor toch van hem een invloed uit die vandaag nog goed merkbaar is. Velen zouden nooit geschiedenis of kunstgeschiedenis zijn gaan studeren als hun ogen niet eerst geopend waren geworden door Bokhorst's lezingen. Ook zijn radiovoordrachten, waarbij hij dus geen visueel contact met zijn toehoorders had, waren meeslepend. Hij wist zelfs Nederlandse staatkunde interessant te maken. In een vreemd land voorwaar een merkwaardige prestatie! Zijn nadruk op voordrachten leidde er echter toe dat hij op wetenschappelijk gebied niet zo veel schreef als wat hij wel zou hebben gewild. Hij laat geen ‘corpus’ in Zuid-Afrika na.

Bokhorst was een innovator die als het nodig was door sleur en tra-

[p. 103]

dities wist heen te breken. Ik noemde al het voorbeeld van de kunst van zwart-Afrika. Een ander typisch voorbeeld is de ‘Touch Gallery’ die hij in zijn museum inrichtte. Dit leidde op haar beurt weer tot het Kunstdepartement voor Blinden, geopend in 1972. Een jaar later had reeds 63% van de Kaapse blinden hiervan gebruik gemaakt. Hieraan zouden nog heel veel andere voorbeelden kunnen worden toegevoegd.

Bokhorst's taak in Pretoria reikte veel verder dan alleen maar een professoraat in Nederlandse cultuurgeschiedenis. Zij die voor de geboorte ervan verantwoordelijk waren, zagen er veel meer in. Nadat in 1925 Afrikaans als officiële taal het Nederlands had vervangen; nadat het oude plechtanker van de Nederlandse taal, de Statenbijbel, in 1933 door een Afrikaanse bijbel was opgevolgd, en nadat in 1937 ook Afrikaanse psalmberijmingen waren ingevoerd, was de belangstelling voor het Nederlands en de Nederlandse cultuur meer en meer gaan verflauwen - zo die al niet in vijandigheid was omgeslagen, getuige de verbranding van Nederlandse boeken in die dagen. Men wilde tegen dit afglijden van Nederlandse kant iets doen. Dit had tot de leerstoel en het instituut in Pretoria geleid. Behalve hoogleeraar was Bokhorst dus in zekere zin een soort evangelist die tot behoud van de oude cultuurbanden opriep. Al vóór de oorlog was dit in Zuid-Afrika, en vooral in Transvaal, geen gemakkelijke taak. De oorlog zelf, waarin niet alle Afrikaanse sympathieën aan dezelfde kant lagen, waarin men geen contact met Nederland had gehad, en waarna een zekere verbitterde stemming heerste, maakten die taak nog moeilijker. Bokhorst's dienstneming in het geallieerde leger vervreemdde hem in de Afrikaanse sfeer ook van velen die daarin slechts een kiezen voor de Engelse kant konden zien. Er waren ook andere oorzaken die tot verwijdering leidden.

Zijn verhuizing naar Kaapstad bracht Bokhorst ook in dit opzicht in een geheel andere sfeer. Hier hoefde hij de Nederlandse culturele erfenis niet uit boeken aan te tonen. Die was overal in de Kaap nog zicht- en tastbaar aanwezig. Misschien was dit een van de oorzaken dat hij van de geschiedenis en culturele geschiedenis naar de kunst overging.

Voor een historicus was zijn loopbaan bijzonder merkwaardig en ongewoon; iets dat alleen verklaard kan worden door de buitengewone tijd waarin hij leefde en de culturele en politieke ontwikkeling in het deel van de wereld dat hij tot zijn tweede vaderland gemaakt had. In dit verband was het ongewoonste zeker wel zijn hoofdredacteurschap van de Nederlandse Post dat hem geheel buiten de academische sfeer

[p. 104]

tot leidsman en sommige gevallen ook tot biechtvader maakte van een gemeenschap van Nederlanders-in-den-vreemde waarvan enkelen, vooral in de eerste jaren, soms de indruk wekten dat zij de banden met Nederland eerder losser dan vaster wilden maken. Hij was daardoor, voor iedere Nederlander in Zuid-Afrika, een bekende; in zijn laatste jaren, met witte ringbaard, een welhaast patriarchale figuur die een bijzondere en gewaardeerde plaats innam in die gemeenschap. Die plaats stond met zijn wetenschappelijke arbeid echter slechts in ver verwijderd verband.

Naast zijn pal staan voor de Nederlandse cultuur in een snel veranderend Zuid-Afrika en zijn pogingen om aan die cultuur ook thans nog een zinvolle plaats in te ruimen, heeft hij het leven van menig landgenoot merkbaar verrijkt en verlicht door de band met het oude vaderland in stand te houden die iedere immigrant in een nieuwe wereld, bewust of onbewust soms zo hard nodig heeft.

C. Pama