Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1983

[p. 63]

Simon Hart
Zaandam 24 maart 1911 - Amsterdam 27 september 1981

Het is wellicht typerend voor ons als archivarissen, dat wij in het algemeen niet zo gemakkelijk van standplaats veranderen. Wie zich eenmaal in zijn archief heeft ingewerkt, voelt zich ermee verbonden en laat het niet gauw los om ergens anders opnieuw te beginnen. Velen van ons hebben dan ook hun gehele loopbaan aan een en hetzelfde archief doorgebracht, enkelen zelfs met meer dan de voor pensioen tellende veertig dienstjaren. Maar het record zal wel op naam moeten staan van de collega, die wij hier herdenken en die zevenenveertig jaar onafgebroken aan het Amsterdamse archief heeft gewerkt.

Ook in ander opzicht was zijn loopbaan een unicum in ons wereldje: van de allerlaagste ambtelijke rang is hij tot de hoogste opgeklommen, en dan nog zonder dat hij de voor die topfunctie vereiste diploma's bezat. Zoiets is onder ons alleen maar weggelegd voor iemand van bijzondere kwaliteiten: zo iemand was Simon Hart.

Zaandam was zijn geboorteplaats. Daar groeide hij op en ging hij naar de christelijke muloschool, waar hij bij het eindexamen een negen voor geschiedenis behaalde. Een duidelijke beroepskeuze stond hem toen nog niet voor ogen en aan goede voorlichting heeft het hem kennelijk ontbroken. Het is opvallend, dat hij zich naast zijn lievelingsvak geschiedenis aangetrokken voelde tot laboratoriumonderzoek: een speurder in de dop, met een aangeboren hang naar het ontraadselen van onbekende dingen. Maar van scheikunde had hij op school niets gehad en dit in combinatie met een uitgesproken tegenzin om nog langer op de schoolbanken te zitten deden hem daarvan afzien - anders had er nog een knap chemicus uit hem kunnen groeien.

Vooreerst zag hij echter in zijn jeugdige onervarenheid ook geen uitweg voor zijn belangstelling voor geschiedenis en zo wist hij niets beters te beginnen dan een kantoorbaantje. Dat was bij de firma Peck & Co., een sanitair-technische groothandel op de Nieuwendijk in Amsterdam. Merkwaardig toeval: daar werd indertijd de bekende topografisch-historische collectie-Leonhardt (afkomstig van een van de oprichters van de firma) bewaard. Het prikkelt de verbeelding, dat een jongeman met zijn aanleg en toekomst zijn dagen moest vullen met geestdodend cijferwerk onder één dak met een unieke historische verzameling, waaraan hij zijn

[p. 64]

hart zou hebben opgehaald.

Lang heeft het niet geduurd. Beu van het saaie kantoorwerk en zoekende naar iets wat met zijn ambitie strookte werd hij bij toeval op het goede spoor gezet door een kennis, die hem de ogen opende voor mogelijkheden in het archiefwezen en hem naar het rijksarchief in Haarlem verwees. Daar gaf men hem echter de raad het liever dichter bij huis te proberen, in Amsterdam. Zo kwam hij als achttienjarige met meer geluk dan wijsheid toch op zijn bestemming.

Een aanbevelingsbrief van zijn vroegere schoolhoofd aan de gemeentearchivaris (mr. A. le Cosquino de Bussy) eindigde met de profetische woorden: ‘U zult er geen spijt van hebben.’ In april 1929 werd hij toegelaten als volontair ter volbrenging van de stage voor het examen voor wetenschappelijk archiefambtenaar der tweede klasse, zoals het onder de oude archiefwet heette. Een opleiding daarvoor bestond niet, de rijksarchiefschool was wegens bezuiniging opgeheven en wie zich tot de studie geroepen voelde moest zichzelf maar zien te redden, in het gunstigste geval voortgeholpen op het archief waar men stage liep. Dat gebeurde in Amsterdam dan ook wel en daarvan heeft Hart ook stellig profijt getrokken. Daarbij nam hij geschiedenislessen bij Jan Romein, die hem zijn eerste wetenschappelijke vorming bijbracht. Zijn autodidactische aanleg deed het overige en reeds in januari 1930 slaagde hij voor het examen.

Een aanstelling bij het archief was de eerste jaren niet in zicht. De crisis greep om zich heen, bezuiniging was troef en ook het archief werd danig besnoeid. In afwachting van betere tijden bleef Hart onverdroten zijn eenmaal gekozen weg vervolgen als onbezoldigd volontair en ontwikkelde hij zich op eigen kracht tot het wetenschappelijk niveau, dat uit zijn latere werk spreekt. Tot gerichte studie voor hogere bevoegdheden kwam het niet: zijn vooropleiding en financiële omstandigheden waren er niet naar. Maar erkenning viel hem al gauw ten deel. In 1935 richtte Marie Simon Thomas in de voorrede van haar dissertatie over de IJslandvaarders haar dank in de eerste plaats tot hem wegens de ‘grote speurzin en onvermoeide ijver,’ waarmee hij haar aan het nodige archiefmateriaal had geholpen. Dat materiaal had hij opgediept uit de notariële archieven, waarmee hij zich dus toen al vertrouwd had gemaakt en waarop zijn activiteit met voorliefde gericht zou blijven.

Niet minder belangrijk voor de toekomst was zijn benoeming tot archivaris van de Evangelisch-Lutherse kerk in 1934. Dat gebeurde ver-

[p. 65]

moedelijk op voorspraak van De Bussy, die al gauw had gezien wat deze volontair waard was en hem dan ook eindelijk in 1937 een aanstelling aan het archief bezorgde in de nederige rang van schrijver - de enige vacature die open kwam sedert Hart in 1930 zijn diploma had behaald. In het volgende jaar trad hij in het huwelijk met Sibrandina Geertruid Runeman en gingen zij in Amsterdam wonen.

In de opwaartse ontwikkeling van het Amsterdamse archief tot wat het thans is heeft Hart een groot aandeel gehad, maar vooreerst kreeg hij daartoe de gelegenheid niet. De crisistijd had aan de Amsteldijk diepe sporen nagelaten: het personeel was ingekrompen, de behuizing schoot te kort, de binderij was aan de bezuiniging opgeofferd en de dienstverlening aan het publiek liet veel te wensen over. Deze laatste misstand werd mede veroorzaakt door het gebrek aan ingangen op zulke belangrijke bestanddelen als de retroacta van de burgerlijke stand en de omvangrijke notariële archieven. In de bezettingsjaren werd dit alles er uiteraard niet beter op en na de bevrijding kwam het archief maar moeizaam weer op gang. Intussen zat Hart niet stil, zette zich voor het eerst tot schrijven en leverde in de jaren 1948-1951 een reeks van bijdragen aan het historisch tijdschrift De Zaende, waarvan hij redactielid was. Het waren zijn eerste verkenningen op de gebieden, die hij tot de zijne zou maken: geschiedenis van handel en bedrijfsleven en historische demografie, in dit verband die van zijn geboortestreek.

In deze jaren werkte hij ook samen met zijn vrouw aan de bronnenpublikatie over de geschiedenis van de Lutherse kerk in de Verenigde Staten, die in 1958 zou verschijnen als Protocol of the Lutheran Church in New York City 1702-1750. De Amerikaanse kerkhistoricus Harry Kreider had in Hart de aangewezen man gevonden om de in Amerika aanwezige Nederlandse archiefstukken in fotokopie te transcriberen, in het Engels te vertalen en te annoteren. De grote waardering voor zijn medewerking kwam tot uiting in het eredoctoraat, dat hem in 1952 op initiatief van Kreider werd verleend door het Wagner Memorial Lutheran College te New York. De voortgezette samenwerking met Kreider zou later tot verdere bronnenuitgaven leiden.

Men het optreden in 1950 van mr. W.F.H. Oldewelt als gemeentearchivaris ging het archief onder diens doelbewuste leiding betere tijden tegemoet en kreeg Hart (inmiddels bevorderd tot hoofdarchivist) de gelegenheid zijn organisatorische gaven te ontplooien. Reeds lang had hij de noodzakelijkheid ingezien om de grote massa's ontoegankelijke ar-

[p. 66]

chieven te ontsluiten door een systematische aanpak van het indiceren op grote schaal. Hiertoe kreeg hij nu de kans en Oldewelt liet hem daarbij gaarne de vrije hand. Voor het ficheren van de doop-, trouw- en begrafenisregisters van vóór 1811 werden tientallen medewerkers van de sociale werkvoorziening aangetrokken en onder zijn leiding geïnstrueerd. De voltooiing van dit project, dat vele jaren in beslag heeft genomen, maakte voor het eerst efficiënt genealogisch onderzoek mogelijk. Tegelijk verschafte dit hem het statistische materiaal voor de historisch-demografische studies, die van zijn hand zijn verschenen.

De bewerking van de notariële protocollen werd op soortgelijke wijze aangevat. Hiervoor recruteerde hij werkstudenten in groeienden getale, die onder zijn leiding in de loop der jaren ettelijke honderden delen op fiches hebben gebracht. Zelf bleef hij er steeds actief aan meewerken en zo vormde zich een omvangrijk fichesapparaat, waaraan onder de naam ‘collectie-Simon Hart’ nog steeds wordt voortgewerkt en waarvan reeds vele onderzoekers konden profiteren.

Met het organiseren van al deze ficheerarbeid heeft Hart baanbrekend werk gedaan. Op wetenschappelijke inventarisatie heeft hij zich niet toegelegd, maar wel werden onder zijn direct toezicht vele voorlopige inventarissen gemaakt van de talrijke particuliere archieven, die aldus op doeltreffende wijze voor raadpleging bruikbaar werden gemaakt. De vruchten van de sterk verbeterde toegankelijkheid bleven niet uit: het Amsterdamse archief, ten tijde van crisis en bezetting achterop geraakt, kreeg nu de reputatie van een van de best georganiseerde in den lande en de bezoekcijfers stegen tot ongekende hoogte.

Dit was mede te danken aan vernieuwingen op technisch gebied, waarvoor Hart evenzeer een open oog had. Voor de opkomende documentreproductie had hij grote belangstelling, hij had er ook verstand van en nam dus ook de zorg voor de modernisering en uitbreiding van de fotografische apparatuur op zich. Het was volgens zijn ideeën, dat de veel geraadpleegde retroacta van de burgerlijke stand werden gereproduceerd op microfiches om deze met behulp van leesapparaten ter beschikking van het publiek te stellen. Twee voordelen: bezoekers kunnen zichzelf helpen en de originele registers zijn niet langer blootgesteld aan slijtage door het veelvuldig gebruik. Ook dit laatste punt hield hem steeds bezig en hij was het al weer, die ervoor zorgde dat het restauratiewerk weer op gang kwam en een betere outillage verkreeg.

Hart was een veelzijdig man, rijk aan ideeën en met een scherpe kijk

[p. 67]

op alle facetten van het archiefbedrijf. Reeds voordat hij in 1961 tot adjunct-gemeentearchivaris werd bevorderd was hij uitgegroeid tot een steunpilaar van het archief, algemeen gewaardeerd om zijn persoon en taakopvatting. Naar buiten toe stond hij bekend om zijn onbegrensde hulpvaardigheid voor wetenschappelijke onderzoekers: ze kwamen uit alle delen van de wereld om door hem in de notariële archieven wegwijs te worden gemaakt en van zijn grote kennis op economisch-historisch gebied te profiteren; vaak genoten zij dan gastvrijheid bij hem thuis. Een andere vorm van gastvrijheid, maar dan op het archief, was het verschaffen van onderdak en faciliteiten aan werkgroepen, zoals die van prof. mr. J. Th. de Smidt voor de bewerking van de sententies van de Grote Raad van Mechelen (die daartoe uit Brussel naar Amsterdam werden uitgeleend) en die van prof. dr. Th. van Tijn voor zijn demografisch onderzoek in de bevolkingsregisters: ook hier zat Hart achter. Overigens bleef hij steeds actief in het publiceren van zijn onderzoeksresultaten: de lijst van zijn geschriften telt ruim honderd titels. Ook in het verenigingsleven was hij een geziene figuur en had hij in de jaren 1951-1956 zitting in het bestuur van onze vereniging, sedert 1953 als vice-voorzitter.

Toen per 1 januari 1974 de functie van gemeentearchivaris vrij kwam, werd hij door de gemeenteraad tot dit ambt geroepen, hoewel hij de wettelijk vereiste academische graad niet bezat en voor de benoeming dus de dispensatie van de minister van crm moest worden verkregen. Die dispensatie werd zonder bezwaar verleend en was dan ook geen gunstbewijs, maar een daad van eenvoudige rechtvaardigheid: Hart was op dat tijdstip de aangewezen man en het was de kroon op zijn lange, succesvolle loopbaan.

Bij zijn afscheid op 1 april 1976 vielen hem een welverdiende huldiging en een koninklijke onderscheiding ten deel. In zijn dankwoord sprak hij de hoop uit nog vaak te mogen oogsten van wat hij had gezaaid. Helaas is hem dat niet lang gegeven geweest. De gevreesde ziekte, die zich bij hem openbaarde, sloopte binnen weinige jaren zijn krachten en maakte op 27 september 1981 een einde aan het werkzame leven van deze bijzondere man, aan wie het Amsterdamse archief en de geschiedwetenschap, met name haar economische tak, zoveel verschuldigd zijn.

W.J. van Hoboken

[p. 68]

Noot

Dit levensbericht is eerder verschenen in Nederlands Archievenblad 85, 1981, p.297-301.

Voornaamste geschriften

Een lijst van de geschriften van Hart is toegevoegd aan de onder zijn naam verschenen bundel Geschrift en getal, die hem bij zijn afscheid in 1976 is aangeboden. Hieraan kunnen worden toegevoegd:

Artikelen

Scheepsbouw en Rederij in Maritieme geschiedenis der Nederlanden onder red. van G. Asaert, Ph. M. Bosscher, J.R. Bruyn en W.J. van Hoboken, Bussum, 1977, deel 2, resp. p.72-77 en p.106-125.

De Italiëvaart in Amstelodamum, Jaarboek 70, 1978, p.42-60.

Oostzaners en hun betrekkingen met het buitenland in De polder Oostzaan onder red. van J.J. Schilstra, Oostzaan, 1979, p.83-96.

The Rate of Exchange on Amsterdam in London 1590-1660 in Journal of European Economic History 8:3, winter 1979, p.689-705 (with J.J. Mc Cusker).

Bespreking van

Amsterdamse bevrachtingscontracten van notaris Jan Franssen Bruyning, 1593-1600, uitg. door P.H. Winkelman (rgp 161) in: Tijdschrift voor Geschiedenis 93, 1980, p.111-112.