Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1983

[p. 40]

Gustaaf Amandus van Es
Leeuwarden 21 december 1904 - Lage Mierde (NB) 20 januari 1981

De domineeszoon Gustaaf van Es was voorbestemd theoloog te worden en het lag dus voor de hand dat hij een gymnasiale opleiding zou volgen. Leeuwarden, waar zijn vader - een streng man, naar het schijnt-gereformeerd predikant was, bezat echter nog geen christelijk gymnasium en zo werd de twaalfjarige bij een oom in Rotterdam in huis gedaan. Daar bezocht hij van 1917 tot 1921 het Marnix-Gymnasium en nadat zijn oom naar Den Haag verhuisd was, voltooide hij in die stad zijn gymnasiumstudie. Om niet geheel duidelijke redenen (er is sprake van moeilijkheden, strubbelingen, met zijn ouders) begon de jonge Van Es niet aan de theologiestudie. In een zo op het oog vreemde overgang van geest naar lichaam besloot hij medicijnen te gaan studeren, wat meebracht dat hij een aanvullend staatsexamen voor de b-vakken moest doen.

De nieuwe wereld die zich aan de student Van Es openbaarde, was blijkbaar zo overweldigend dat hij geheel in het Amsterdamse studentenleven opging en zijn medische studie verwaarloosde. Daar kwam nog bij dat hij zich, onder regie van Louis Saalborn, op de planken had begeven en ook al ging het om een bijbels drama, het bleef toneel en dat was in die dagen in calvinistische kring, en dus ook in de ogen van zijn vader, taboe. Hij moest zijn universitaire studie opgeven en aan een ‘stoomcursus’ - een in die dagen populair instituut - een éénjarige opleiding tot onderwijzer volgen (1924-1925). Na zijn examen kreeg hij onmiddellijk een aanstelling in Ulrum, maar hij behoefde die betrekking niet te aanvaarden, want thuis waren de gemoederen enigszins bekoeld en de conflicten blijkbaar bijgelegd, want ‘meester’ Van Es mocht nu als spoorstudent Nederlandse letteren gaan studeren aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Hij studeerde bij Kluyver en Gosses en legde in 1928 het kandidaatsexamen af (cum laude). Hierop volgde een jaar officiersopleiding in Kampen, waarna hij zijn studie afsloot met het doctoraal examen (1932, cum laude) bij Overdiep, bij wie hij zes jaar later promoveerde (eveneens cum laude) op een lijvig proefschrift, De attributieve genitief in het middelnederlandsch. In allerlei opzicht heeft zijn promotor aan zijn leven richting en inhoud gegeven. Als assistent van Overdiep (1934) had Van Es intussen aan de Rijksuniversiteit Groningen een fonologisch la-

[p. 41]

boratorium ingericht, bedoeld voor de studie van de intonatie in de streektalen. Van zijn hand is dan ook het hoofdstuk over de intonatie in Overdieps Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch (1937).

Intussen was Van Es in 1933 getrouwd met Trijntje Miedema en nu moest hij voor een groeiend gezin de kost verdienen, wat in die jaren geen eenvoudige zaak was. Hij gaf les aan diverse scholen, doceerde didactiek van het Nederlands aan de rug en nam in het academisch jaar 1939-40 enkele colleges waar voor Overdiep. In 1939 kwam er een betrekking vrij aan het Stedelijk Gymnasium (thans Praedinius-Gymnasium) in Groningen. Dit leek een doorbraak, maar in de zomer van dat jaar moest Van Es als reservekapitein onder de wapenen komen en werd hij naar Haarlem gedirigeerd. Pas na de capitulatie in mei 1940 kon hij zijn betrekking aan het gymnasium aanvaarden, maar dit zou niet van lange duur zijn. De bezettingsmacht was namelijk begonnen officieren op te roepen om die in krijgsgevangenschap weg te voeren en toen Van Es in 1942 een oproep kreeg om zich in Assen bij de militaire autoriteiten te melden, besloot hij onder te duiken. Toen hij niet op school verscheen, werd hij, onder inhouding van salaris, op staande voet ontslagen. Er brak een moeilijke tijd aan voor het gezin, maar mevrouw Van Es denkt met dankbaarheid terug aan de manier waarop het lerarencorps van het gymnasium toen ervoor gezorgd heeft dat zij en de kinderen geen gebrek behoefden te lijden. Driemaal is er in de daarop volgende jaren een inval in de woning gedaan, juist wanneer Van Es even thuis was, en evenzovele malen is hij aan de vrijwel zekere dood ontsnap.

In december 1944 stierf Overdiep. Het was een publiek geheim dat de vrijgekomen leerstoel Nederlands voor Van Es bestemd was, maar deze dacht er natuurlijk niet over, zich te laten benoemen door een minister van onderwijs (of hoe heette die figuur toen ook weer? secretaris-generaal?) die door de bezetters was aangesteld. Zo duurde het nog tot na de bevrijding en werd het maart 1946 voordat de benoeming een feit was en Van Es hoogleraar werd aan de rug, de laatste hoogleraar voor Nederlands - althans in Groningen - wiens opdracht zowel taal- als letterkunde omvatte. In september 1946 aanvaardde hij zijn ambt met een oratie over Barokke lyriek van protestantse dichters in de zeventiende eeuw. Geheel in de geest van zijn leermeester en voorganger zag hij inderdaad de studie van het Nederlands als één vakgebied, wat ook wel blijkt uit zijn publikaties. Zo verschenen van zijn hand bijdragen in

[p. 42]

enkele delen van de breed opgezette Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, alsook tekstedities en analyses van dramatische teksten.

Op het gebied van de taalkunde verdiepte en verfijnde hij Overdieps syntactisch-stilistische methode van taalonderzoek; de principes van deze methode heeft hij uiteengezet in een reeks tijdschriftartikelen en uitgewerkt en toegepast in het vooral voor zijn studenten bedoelde boekje Nederlandse syntaxis in klein bestek (1966). Onder de naam Groningse school is deze methode van taalanalyse onder neerlandici bekend geworden, bekend, maar - en dit heeft Van Es wel teleurgesteld - weinig gewaardeerd. In een werkje uit 1973 dat als titel draagt Nederlandse taalkunde, worden aan de Groningse school vijftien regels gewijd.

Een speciaal onderdeel van de taalkunde, het onderzoek naar de functie van de intonatie in de syntaxis van streektalen, had al vroeger Van Es' belangstelling gehad, zoals blijkt uit enkele artikelen over Syntaxis en dialektstudie uit 1932. In de jaren 1953 en 1954 nam hij zelf mondeling dialektonderzoek ter hand in achtenvijftig plaatsen in Gelderland, Overijssel en Drente, samen met zijn medewerker A. Sassen, die in januari 1953 bij hem was gepromoveerd op een proefschrift over Het Drents van Ruinen. Sassen was niet zijn eerste promovendus. Wanneer we de lijst met namen overzien (H.J. Vieu-Kuik, F. Drost, A. Sassen, G. Stellinga, W.A. Ornée, W.M.H. Hummelen, S. Schmidt, A.J. Persijn, J.E. Loubser), kunnen we vaststellen dat onder Van Es' leiding in een periode van tien jaar (1951-1961) niet minder dan negen proefschriften tot stand zijn gekomen; geen slechte score.

Er waren jaren waarin Van Es veel van zijn werkkracht heeft gegeven aan academische functies op het organisatorische vlak. Van oktober 1956 tot mei 1958 was hij secretaris van de Faculteit en gedurende twee periodes van vier jaar (februari 1961-juni 1969) trad hij op als voorzitter van dat college. In die jaren was hij nauw betrokken bij de organisatie van de dagopleidingen voor mo-examens die door de Letterenfaculteit verzorgd zouden worden naast de traditionele opleiding voor de academische examens. Deze regeling beschouwde hij echter als een overgangsfase. Hij meende - en deze gedachte werd door velen in de Faculteit gedeeld - dat men de lerarenopleiding tenslotte in het universitaire curriculum zou moeten integreren. Onder zijn voorzitterschap kwam Groningen dan ook met een voorstel om in de academische opleiding vóór het doctoraal examen een uitgang in te bouwen, het licentiaat,

[p. 43]

waaraan onderwijsbevoegdheid verbonden zou kunnen worden. Dit plan heeft echter, zoals Ensink schrijft in een herdenkingsartikel in de Groningse Universiteitskrant, landelijk niet de steun gevonden die voor realisering nodig was. Men kan zich afvragen of die gedachte in enigszins gewijzigde vorm eigenlijk niet voortleeft in de huidige zogenaamde twee-fasenstructuur.

Het heeft weinig zin, dunkt me, stil te staan bij de conflictsituatie die zich in 1969 in de afdeling Nederlands ontwikkelde en waarbij het ging om overlegstructuren, medezeggenschap van staf en studenten (‘inspraak’ was het sleutelwoord) en studieprogramma's. Achteraf beschouwd en vooral in het licht van wat er zich nu aan de universiteiten begint af te tekenen, lijkt dat alles niet zo wereldschokkend meer als het toen door menigeen werd ervaren. Voor Van Es, een man, zoals dat heet, uit één stuk (wat voor velen de omgang met hem nu juist vaak bemoeilijkte), was het in elk geval een jaar dat hem teleurstelling en verbittering bracht. Het eindigde ermee dat hij afstand deed van zijn onderwijstaak en zich terugtrok op zijn onderzoek in het nieuw gestichte Archief voor de Nederlandse Syntaxis, daarin bijgestaan door zijn nieuwe medewerker, P.P.J. van Caspel. Het resultaat van hun samenwerking was een reeks cahiers voor de syntaxis van het moderne Nederlands, in vijfenzestig afleveringen verschenen van 1971 tot 1975, die onder neerlandici bekend staan als ‘de blauwe deeltjes’ en die verzonden werden naar honderden adressen in binnen- en buitenland. Ook na 1975 bleven aanvragen voor bepaalde nummers binnenkomen van particulieren zowel als van instituten; nog in het voorjaar van 1983, om maar iets te noemen, verzocht de universiteit van Arizona om toezending van de volledige serie.

Het is eigenlijk verbazingwekkend dat Van Es, naast zijn omvangrijke academische taak, nog tijd en lust had allerlei maatschappelijke functies te vervullen. Een feit is dat hij onder andere jarenlang lid (vaak voorzitter) was van de besturen van diverse christelijke organisaties in Groningen, zoals de Schoolvereniging, het Verpleeghuis, de School- en adviesdienst en het Psychologisch bureau.

Ongetwijfeld nam hij dat alles op zich uit een diepgeworteld gevoel van verantwoordelijkheid, dat trouwens ook tot uiting kwam in de zorg die hij toonde voor elk van zijn medewerkers, of dat nu een wetenschappelijk hoofdambtenaar of een secretaresse was.

Ondanks zijn gestage werklust en bij al zijn rechtlijnigheid in bepaal-

[p. 44]

de opzichten wist Van Es zich op zijn tijd te ontspannen, zoals wanneer hij met zijn vrouw van het buitenleven genoot in hun weekend-huisje in Ezinge of in hun vakantiehuisje op Ameland, dat hij daar op aanraden van Overdiep had laten bouwen; maar ook een beschouwelijk gesprek in de avond bij een goed glas wijn wist hij te waarderen.

Van Es heeft met zijn vrouw in hun landhuis in het Brabantse Lage Mierde nog enkele jaren van zijn emeritaat kunnen genieten, vaak genoeg nog werkend, niet alleen in zijn tuin, maar ook aan tekstedities. Een ziekbed is hem bespaard gebleven. Teruggekeerd van een wandeling, ging hij in een stoel zitten, hij klaagde nog over een hevige, plotseling opkomende hoofdpijn, maar reeds had de dood hem aangeraakt.

P.P.J. van Caspel.

Voornaamste geschriften

Een bibliografiie van Van Es is opgenomen in: Taal- en letterkundig gastenboek, de bundel opstellen hem aangeboden bij zijn afscheid van de Rijksuniversiteit Groningen (1975; redactie G. Kazemier en P.P.J. van Caspel).