Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1982

[p. 47]

Willem Jan Cornelis Buitendijk
Amsterdam 11 april 1906-Doorn 25 april 1981

Wim Buitendijk kwam uit een gezin van ‘kleine luiden’: eenvoudig - de vader, ambtenaar bij de gemeentelijke waterleiding, doorliep in veertig jaar de rangen van schrijver tot buro-chef - en bewust Gereformeerd. Tot zijn dood toe heeft Wim Buitendijk zich voor deze kenmerken niet geschaamd.

In 1924 deed hij eindexamen aan het Gereformeerd Gymnasium te Amsterdam en in hetzelfde jaar liet hij zich als student Nederlands inschrijven aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zijn literaire belangstelling, op het gymnasium sterk beïnvloed door de classicus dr. J. Lakke, werd nog versterkt door de vriendschap met twee klasgenoten van het Gymnasium: Wim Douwes (1902-1933), auteur van Beschouwingen over Beeldende Kunst, en Henk Mulder, beter bekend onder zijn auteursnaam Willem Hessels (1909-1949). Zijn wetenschappelijke vorming heeft hij vooral te danken aan de hoogleraren Pos, Van Schelven en Wille.

Als student nam hij de studie Nederlands serieus; bovendien trachtte hij - volgens de toen in protestants-Christelijke kring geldende normen - een verband te leggen tussen Calvinisme en literatuurbeschouwing.

In 1932 deed hij cum laude zijn doctoraal-examen en in hetzelfde jaar werd hij voor een aantal uren Nederlands en Geschiedenis benoemd aan het Willem-Lodewijk-Gymnasium te Groningen.

Daar en toen heb ik hem voor het eerst ‘ontmoet’, als men de verhouding leraar-leerling zo zou mogen weergeven. Het was in de tijd dat er een grote afstand bestond tussen leraar en leerling, méér gezag dan nù van de kant van de leraar en méér neiging van een aantal kort gehouden jonge blagen - waarvan ik er één was - om dat gezag te doorbreken. Ik heb vier jaar les gehad van de jonge leraar Buitendijk, en pas later heb ik enige notie gekregen van de wijze waarop hij zich in de klas wist te handhaven: niet door zéér autoritair optreden - hij was daar de figuur niet voor - noch door op de populaire grapjassentoer te gaan - daar was hij nog minder de figuur voor - maar door bijzonder goed en serieus zijn lessen voor te bereiden en te geven. Natuurlijk merkten we als leerlingen niet direct, dat er danig gewerkt was aan de voorbereiding van de lessen, maar ongemerkt of onbewust moeten we toch iets ondergaan hebben bij zijn methode: ik kan me hem in die tijd moeilijk anders voorstellen, dan

[p. 48]

achter de lessenaar, met notities en secundaire literatuur bij het schoolboek. En zo is het gedurende zijn lange leraarsloopbaan gebleven, zoals latere leerlingen getuigden.

Naast zijn werk voor de school en het voorbereiden van zijn dissertatie, vond hij tijd om zich met problemen van Christelijk onderwijs en literatuurbeschouwing bezig te houden in artikelen in het Weekblad van leraren bij het Christelijk vhmo, in De Reformatie, het Pedagogisch tijdschrift voor het Chr. onderwijs, De Werkplaats en elders.

In de dertiger jaren toonde hij zich nadrukkelijk voorstander van de nieuwe spelling, de spelling Marchant; daarin week hij af van de Calvinistische lijn van verzet tegen spellingvereenvoudiging: hij zou later vaker van die Calvinistische lijn afwijken!

In 1936 trouwde hij met Diet Mulder, een dochter van een collega; hij had toen overigens aan het gymnasium nog steeds niet een volledige betrekking; die kwam echter al spoedig, toen hij een aantal uren aan de groeiende Chr. hbs in Groningen kon geven. In de oorlogsjaren kwam hij volledig aan die hbs.

In 1942 promoveerde hij cum laude aan de vu op het proefschrift Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie.

In de donkere oorlogsjaren 1943, 1944 zat ik niet ver van zijn huis ondergedoken in Groningen; ik probeerde iets aan mijn studie te doen, maar zonder enig kontakt met wie dan ook, viel dat niet mee: het was de tijd dat Schönfeld en middelnederlandse tekstverklaring en grammatica nog centraal stonden in het prekandidaatsprogramma. Mijn gastheer en gastvrouw van mijn onderduikadres opperden de mogelijkheid van kontakt met Wim Buitendijk en al spoedig werd éénmaal per week de kamer ontruimd om hem te ontvangen; hij las met mij Van den vos Reinaerde, behandelde verschillende stukken uit Schönfeld, attendeerde mij op wat toen moderne literatuur was: Elsschot, Gilliams, Bordewijk. Toen ik op een donkere avond in 1944 bij Overdiep thuis tentamen mocht doen, wíst ik dat het goed zou gaan na zo'n voorbereiding...

Ik vond het jammer dat hij vrij vlak ná de bevrijding naar Amsterdam verhuisde; hij werd leraar aan de Christelijke hbs aan de Moreelsestraat; misschien voelde hij zich in Amsterdam meer thuis dan in Groningen.

Vanaf die tijd tot 1966 heb ik weinig kontakt met Wim gehad, al las ik vaak zijn naam onder veel publicaties; een van zijn publicaties heeft in 1947 nog al wat stof doen opwaaien: in februari 1947 verscheen in

[p. 49]

het Weekblad van leraren bij het Chr. vhmo van zijn hand een artikel Doorbraak of afbraak. Het was in de tijd dat veel Christelijke schoolbesturen geen leraren benoemden die lid waren van de Partij van de Arbeid en vaak ook weigerden deze leraren een vaste benoeming te geven, als ze al enige tijd aan de school werkzaam waren geweest. Wim Buitendijk zag in deze houding van de schoolbesturen het gevaar van gewetensdwang; bovendien zouden vele goede leraren ongewild het Christelijk onderwijs moeten verlaten: dat zou leiden tot afbraak van het Christelijk onderwijs. Hij was toen zelf (nog) geen lid van de Partij van de Arbeid.

Ook op sommige andere punten bestreed hij de heersende traditionele opvatting ten aanzien van het Christelijk onderwijs. Daar hij zijn standpunten duidelijk beargumenteerde, verwekte hij veel reacties binnen ‘eigen kring’, soms welwillende, maar dikwijls werd hem verweten, dat hij ‘eigen vaandel ontrouw’ geworden was.

Hoe sterk zijn gepreoccupeerd zijn met zaken van kerk en school ook was, zijn wetenschappelijke ambities heeft hij nooit laten varen. Voor dat laatste was echter meer tijd nodig dan hem tot nog toe gegund was; het conrectoraat aan de school eiste veel aandacht. Toen hij een tijd als vervangend rector had gefungeerd, kwam hij tot de overtuiging, dat zijn bestemming níet een leidinggevende functie bij het vhmo zou zijn, omdat die niet viel te combineren met zijn wetenschappelijk werk. Daar hij bovendien liever buiten wilde wonen, vertrok hij in 1954 naar Doorn, waar hij leraar werd aan het in 1950 opgerichte Christelijk Streeklyceum. Op zijn initiatief kreeg de school later de naam Revius-Lyceum; hij heeft er tot zijn pensionering in 1971 les gegeven, gewaardeerd door collega's en door leerlingen, aan wie hij zijn taal- en letterkundige kennis niet onthield, wat zeker op velen inspirerend gewerkt heeft.

Vanaf de tijd dat hij in Doorn woonde, begonnen zijn publicaties geleidelijk aan meer te liggen op het vakgebied van de Nederlandse letterkunde, met het accent op de letterkunde van de Renaissance.

Hij werd een bekend recensent in de vakbladen, verzorgde bijna tachtig lemmata in de Moderne encyclopedie der wereldliteratuur (waaronder een zeer gedegen en uitgebreid artikel over Vondel), hield lezingen en schreef artikelen over literatuuronderwijs, over de Renaissance en over moderne literatuur. Zijn in 1962 in het tijdschrift Wending gepubliceerd opstel Verraad en verlies in het werk van Anna Blaman betekende weer een doorbraak binnen de kring van aanhangers van een calvinistische literatuurbeschouwing.

[p. 50]

In 1966 zocht ik als redacteur van het Klassiek Letterkundig Pantheon na zo veel jaren weer kontakt met Wim Buitendijk, een kontakt dat blijvend zou zijn: hij verzorgde een aantal Pantheon-deeltjes (Revius, Da Costa) en hield mij op de hoogte van zijn literaire beslommeringen; en dat waren er vele, met als omvangrijkste resultaat wel zijn monumentale uitgave van Jan Vos Tooneelwerken (1975), in regeringsopdracht geschreven. Een tweede regeringsopdracht, een biografie van Onno Zwier van Haren, is helaas niet meer uitgevoerd; wèl vonden wij in zijn nalatenschap een deel van het niet-voltooide werk.

Hij heeft acht jaar volop genoten van zijn pensioen en toonde steeds een grote werkkracht, maar in 1978 werd zijn gezondheid minder: het bleek leukemie te zijn, een ziekte die hem de laatste jaren van zijn leven tot steeds minder arbeid bekwaam maakte.

Op 1 mei 1981 werd hij te Doorn begraven onder grote belangstelling van vrienden, vakgenoten en vooral ook van de zijde van het Reviuslyceum, de school waar hij door collega's en leerlingen zeer gewaardeerd was.

Lezend in de knipsels, overdrukken, lezingen, besprekingen, kritieken op zijn werk, die we keurig geordend in zijn buro aantroffen, na de gesprekken, die ik met Diet, zijn vrouw, heb gehad, ga ik hem beter begrijpen: een calvinist, die niet aarzelde om traditionele opvattingen te doorbreken, die ook zijn eigen opvattingen corrigeerde, wijzigde en daar eerlijk voor uitkwam: een vóórbeeldig calvinist.

W.A. Ornée

Voornaamste geschriften

Bij het samenstellen van deze lijst is dankbaar gebruik gemaakt van een door mevrouw T.L. ter Meer aan de vu te Amsterdam gemaakte bibliografie.

Een Calvinistisch liedboek in De Werkplaats 1 (1936), p.73-76.

Het Geuzenlied als volkslied in De Werkplaats 1 (1936), p.131-135.

De dichter van het Wilhelmus in De Nieuwe Taalgids 33 (1939), p.241-50.

Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie. Groningen enz., 1942 (Diss. vu Amsterdam).

Naar een nieuwe Romantiek in Bezinning 1 (1946), p.103-106.

Op de keper beschouwd. Essays. Kampen, 1951.

Het zedelijk en godsdienstig leven van J.J. Starter in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 70 (1952), p.105-146.

Zuidnederlandse cultuurinvloeden in Holland sedert de Hervorming in Streven 6:1 (1952-53), p.520-33.

Een Anti-Geuzenlied in Leuvensen Bijdragen 43 (1953), p.67-83.

Starter en Amsterdam in It Beaken 15 (1953), p.195-210.

[p. 51]

Richard Verstegen als verteller en journalist in De Nieuwe Taalgids 46 (1953), p.21-30.

Richard Verstegens playsante conterfeytsels en concepten in De Nieuwe Taalgids 46 (1953), p.71-79.

Nederlandse strijdzangen uit de 16e en de eerste helft der 17e eeuw. Ingel. en van aant. voorz. door-. Zwolle, 1954 (Klassieken uit de Nederlandse Letterkunde, 2; 2e herz. dr. Culemborg, 1977).

De experimentele dichtkunst in Bezinning 11 (1956), p.121-136.

Jeremias de Decker, Goede Vrijdag ofte Het Lijden Onses Heeren Jesu Christi. Ingel. en van aant. voorz. door-. Zwolle, 1958 (Zwolse Drukken en Herdrukken, 32; 2e dr. Culemborg, 1978).

Verraad en verlies in het werk van Anna Blaman in Wending 17 (1962-63), p.178-196.

Als een goed instrument. Werkelijkheid en mythe ten aanzien van het Oranjehuis. (Studies door) -, J.A. de Jong, e.a. Lochem, 1963.

Is. da Costa, romanticus in de Biedermeiertijd in Handelingen Nederlands Filologen-Congres 29 (1966), p.114-115 (herdr. in Aspecten van het Reveil, Kampen, 1980).

Jacobus Revius, Bloemlezing uit de Over-Ysselsche sangen en dichten. Met inl. en aant. van -. Zutphen, 1968 (Klassiek Letterkundig Pantheon).

Isaäc da Costa, Hagar, De slag bij Nieuwpoort. Met inl. en aant. door-. Zutphen, 1972 (Klassiek Letterkundig Pantheon 142/144).

Jan Vos, Toneelwerken. Uitg., ingel. en van aant. voorz. door -. Assen enz., 1975 (Van Gorcum's Literaire Bibliotheek 28).

Isaäc da Costa, Vijf en twintig jaren. Een lied in 1840. Naar het hs. uitg. en van aant. voorz. door-. Zutphen, 1977 (Klassiek Letterkundig Pantheon 140).