Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1982

[p. 41]

Hermannus Josephus Hubertus van Buchem
Delft 30 september 1901 - Beek 17 februari 1977

Op 17 februari 1977 overleed in het verpleeghuis Kalorama te Beek bij Nijmegen dr. H.J.H. van Buchem, na een lange ziekte toch nog onverwacht. Met hem ging een oudheidkundige heen die niet alleen op een langdurige staat van dienst in het Nijmeegse openbare leven kon bogen, maar die bovendien evenzeer bekend stond om de innemende wijze waarop hij mensen tegemoet trad als om de zorgvuldigheid waarmee hij vervulde wat hij als zijn plichten beschouwde, terwijl hij dit alles deed met de onopvallende bescheidenheid van een man die geneigd is zich in de eerste plaats in dienst van anderen te stellen. Zo tonen hem de fotoportretten: rustig gezeten bij zijn klassieke boeken, of in weloverwogen beschouwing verzonken van een archeologisch voorwerp dat zijn belangstelling had. Eenvoud en ernst kenmerkten hem in hoge mate. Jonge archeologen in wie hij wat zag trad hij met collegiale vriendelijkheid tegemoet, altijd bereid tot helpen en tot het geven van adviezen. Niet zozeer grote, imponerende objecten hadden zijn voortdurende aandacht als wel juist de kleine, in schijn onaanzienlijke dingen. Hij zag het belang daarvan in. Deze combinatie van sympathieke en kostbare eigenschappen maakt dat Van Buchem in de grote kring van familie, vrienden en vakgenoten zo diep betreurd is. Men zal zijn rustige, vriendelijke glimlach niet licht vergeten.

Hermanus Josephus Hubertus van Buchem is op 30 september 1901 te Delft geboren, als zoon van Gerard Joannes van Buchem en Louise van Gemert. Zijn vader was aldaar als hoofd van een school werkzaam tot 1903, toen hij namelijk benoemd werd tot directeur van de Rijkskweekschool te Maastricht. In deze laatste stad zou hij in 1925 komen te overlijden, pas in 1944 gevolgd door zijn echtgenote. Zij waren ouders van een grote schaar kinderen, van wie er later twee classicus zouden worden, terwijl een derde medicijnen is gaan studeren en als arts werkzaam is geweest.

Prof. dr. L.J. Rogier heeft in 1966 een kort onderzoek naar Van Buchems voorgeslacht gepubliceerd. Daaruit blijkt dat de grootvader Frans van Buchem te Haarlem een winkel heeft gedreven. Diens vader weer was een makelaar te Amsterdam, en nog een generatie verder terug ko-

[p. 42]

men wij uit bij Franz Stephan van Buchem, in 1769 geboren te Keulen en later naar Nederland geëmigreerd. Het katholieke geslacht stamt dus oorspronkelijk uit West-Duitsland. Dat er ook priesters uit voort zijn gekomen wekt natuurlijk geen verbazing. Zo trad ook de andere classicus Van Buchem - Joannes Stephanus, die twee jaar ouder was dan zijn broer Herman - in de sj in, waarna hij vele jaren als leraar te Nijmegen en Groningen werkzaam is geweest.

Herman van Buchem heeft te Maastricht in 1919 het einddiploma gymnasium alpha behaald. Daarna heeft hij te Leiden klassieke letteren gestudeerd. Reeds van 1921 tot 1922 was hij praeses van de Leidse katholieke studentenvereniging Sanctus Augustinus, terwijl hij daarnaast, zoals in die tijd gebruikelijk, lid was van het klassieke vakdispuut c.n. m.f. In het kwartet Piep en Kras speelde hij cello. Van Buchem vertoonde namelijk die samengesteldheid van talenten die wij bij classici dikwijls tegenkomen: hij verenigde muzikaliteit met literaire begaafdheid en voelde zich als zodanig vooral thuis tussen niet opvallende liefhebbers van letterkunde en oude muziek.

Op 17 december 1926 legde hij te Leiden het doctoraalexamen oude talen af en hiermee kwam een einde aan de onder meer bij Bolland, Hartman en Muller gevolgde colleges. In het daaropvolgende jaar trad hij op 23 april in het huwelijk met de Leidse neerlandica Adriana van Willige, die op dat ogenblik haar candidaatsexamen had afgelegd.

Intussen had Van Buchem door bemiddeling van de inspecteur der gymnasia dr. C.J. Vinkesteyn een benoeming tot leraar aan de katholieke lycea te Roosendaal kunnen aanvaarden, een betrekking die hij tot 1929 zou blijven vervullen. Tijdens het eerste eindexamen van zijn adepten trachtte de gecommitteerde classicus Groeneboom hem er toe te bewegen een proefschrift over de Prometheus en de auteur daarvan te schrijven. Van Buchem is later echter op een archeologisch proefschrift gepromoveerd.

Van 1929 tot 1931 was hij nog leraar aan het Bonifatius Lyceum te Utrecht - destijds de enige gemengde katholieke school in die stad -, maar van 1931 af doceerde hij definitief te Nijmegen. Tot 1938 onderwees hij daar klassieke talen aan het St. Canisius College. Intussen was hij begonnen aan een dissertatie over de fibulae (Romeinse mantelspelden) van Nijmegen. Tengevolge van een ongelukkig rooster kon hij daar toen helaas niet zo gestadig aan blijven voortwerken als hij eigenlijk wel wilde. Van 1938 tot 1949 doceerde hij aan het Stedelijk Gymnasium.

[p. 43]

Deze laatste periode is echter door de oorlogshandelingen en wat daar aan voorafging en op volgde een onrustige tijd vol belemmeringen voor hem geweest. Van Buchem was reserve-luitenant en werd soms voor herhalingsoefeningen opgeroepen. Zo werd hij in 1938 ook enkele weken te Vriezenveen gemobiliseerd, om nog maar te zwijgen van de lange periode van 8 april 1939 tot 10 mei 1940, toen hij in Ootmarsum gelegerd lag. Op die laatste dag, de fatale datum van de Duitse inval, werd hij tot overmaat van ramp onmiddellijk Duits krijgsgevangene. Gelukkig echter kon hij na een maand alweer naar Nederland terugkeren. Het mag een respect afdwingende prestatie genoemd worden dat dit alles niet verhinderde dat Van Buchem op 7 juli 1941 te Nijmegen kon promoveren, met prof. dr. F.J.M. de Waele als promotor, op de dissertatie De Fibulae van Nijmegen: een catalogus van de mantelspelden in de verzamelingen van het Rijksmuseum G.M. Kam.

De vele positieve eigenschappen die uit zijn curriculum vitae tot op dat ogenblik waren gebleken, maakten Van Buchem bij uitstek geschikt om in dit Nijmeegse museum in 1949 als directeur dr. J.H. Holwerda op te volgen.

Van Buchem had intussen een moeilijke tijd achter de rug, zoals vele van zijn landgenoten. Over de oorlogsjaren valt niet veel mee te delen. Hij wist deze sombere periode enige glans te verlenen door zijn oude liefde, de muziek, weer intensief te dienen. Zo musiceerde hij in een kwartet samen met Erna Spoorenberg en met de classicus Schwartz. Na de bevrijding van Nijmegen in september 1944 werd hij echter tot april 1945 Chef Voorlichting, en als zodanig had hij onder meer tot taak het verzamelen van stemmingsgegevens die ongeveer tweemaal per week in rapporten aan de militaire commissarissen werden vastgelegd. Hij werd geacht informatie te verschaffen over de ontwikkelingen op het gebied van politiek en vakbeweging. Dagelijks moest hij zich van zijn huis aan de Groesbeekse weg naar zijn kantoor begeven, een onderneming die door de beschieting van Nijmegen niet bepaald van gevaren ontbloot was. Tot 18 augustus 1945 was hij vervolgens nog te Fontainebleau en te Brussel gestationeerd, in verband met de repatriëring van krijgsgevangenen. Men kan slechts gissen hoe de classicus Van Buchem op dit alles gereageerd heeft. Zeker is echter dat hij zich van deze uiteenlopende taken gekweten heeft met zijn welhaast spreekwoordelijke hulpvaardigheid en geduld. Hij was er de man niet naar zich ooit te beklagen over wat zich als noodzakelijk en onvermijdelijk opdrong. Toch moet het

[p. 44]

hem wel eens moeilijk gevallen zijn.

Zijn benoeming tot directeur - voor halve dagen - van het Museum G.M. Kam maakte het hem niet mogelijk langer aan het Stedelijk Gymnasium van Nijmegen verbonden te blijven, wegens onoplosbare roostermoeilijkheden. Zo keerde hij van 1949 tot 1962 terug tot het Canisius College, in een gedeeltelijke functie die hij kon combineren met zijn halve directoraat, waarna een volledige betrekking tot 1966 zijn carrière als leraar besloot. Zijn taak in het Museum Kam had Van Buchem gedurende die laatste vier jaren reeds neergelegd.

In deze naoorlogse jaren heeft Van Buchem veel voor het op zichzelf ook aantrekkelijke museum gedaan, en men heeft hem zelfs wel ‘de tweede stichter’ willen noemen. Hij heeft, zo schrijft bij voorbeeld Rogier, ‘de collectie niet alleen weten te verrijken met objecten van hoge archeologische en esthetische waarde, maar de inrichting bovendien met een gelukkige hand gereorganiseerd naar moderne museumtechnische begrippen. Daardoor - en door van zijn hand of onder zijn auspiciën verschenen publicaties - heeft hij de kennis van ‘Romeins Nijmegen’ in ruime kring verbreid en de archeologie nader tot het publiek gebracht.’

Van Buchem heeft dit vooral gedaan door in 1950 het initiatief te nemen tot het heroprichten van de Nijmeegse historische vereniging Numaga, die tijdens de bezetting uiteraard zoals zovele verenigingen geen betekenis meer had. In de directeurskamer van het museum werden met in de geschiedenis van de aloude stad belangstellenden die gesprekken gevoerd, die tenslotte op 21 mei 1954 tot de herleving van de kring hebben geleid. Van dat ogenblik af is ook regelmatig het gelijknamige tijdschrift Numaga verschenen, waarin Van Buchem de rubriek ‘Romeins Nijmegen’ leidde. Velen heeft hij weten te bewegen tot het schrijven van speciale artikelen. Talrijk ook zijn echter zijn eigen bijdragen geweest, en uit deze publicaties blijkt vooral dat hij tot aan zijn levenseinde toe zich voor de mantelspelden is blijven interesseren, waarover hij langzamerhand een imponerende kennis had vergaard. Deze studies zullen, evenals andere artikelen, zonder twijfel van blijvend belang blijken te zijn. Van Buchem was in sterke mate de ziel van het tijdschrift. Voor dit alles is hem op 22 december 1966 toen hij 65 jaar werd een zeer verdiende hulde gebracht, in de vorm van een geheel aan hem gewijd nummer met de welsprekende opdracht: ‘Hermano Josepho Huberto van Buchem erudito antiquitatum Noviomagensium indagatori atque impigro Numagae redivivae procreatori xiii lustris pridie kalendas octobres anno do-

[p. 45]

mini mcmlxvi feliciter peractis haec miscellanea archeologica ab amicis collegisque conscripta laetum gratumque dedicavit moderamen Numagae.’ Een tekst die hem met dankbaarheid en voldoening moet hebben vervuld. En dit wel zeer terecht.

Ook bij zijn heengaan in 1977 heeft Numaga hem eerbiedig herdacht. In een der afleveringen van dat jaar (24:1, d.d. maart 1977, p.1-4) heeft dr. J.M.G. Brinkhoff zijn bijzondere verdiensten nogmaals gereleveerd. Naar een aldaar bovendien toegevoegde, voor zover mij bekend complete, bibliografie (p.5-6) moge hier verwezen werden. Van Buchem, die in deze vereniging bovendien het vice-voorzitterschap bekleedde, van 1962 af gecombineerd met het penningmeesterschap, was in 1968 tot erelid benoemd. Ook toen hij niet meer in enige openbare functie werkzaam was, bleef hij zijn belangstelling voor de oudheid in het algemeen en voor de Nijmeegse vondsten en monumenten in het bijzonder behouden, zoals de sindsdien nog verschenen bijdragen van zijn hand aantonen.

In zijn laatste levensperiode heeft Van Buchem te strijden gehad met een verslechterende gezondheidstoestand. Hij leidde toen een teruggetrokken leven. Van zijn overlijden werd door velen met diepe verslagenheid kennis genomen. Dat zich onder de tallozen die hem betreurden ook zovele jongeren bevonden getuigt ervan hoe bemind hij in ruime kring was en op hoeveel respect hij altijd heeft kunnen rekenen, al moge hij daar ook allerminst zelf op uit geweest zijn.

Persoonlijk zal ik mij hem altijd blijven herinneren als de hartelijke, tegemoetkomende collega in het vak die hij was. Van Buchem was 25 jaar ouder dan ik, maar liet daar niets van merken. Na mijn eigen promotie was hij een der eersten die op mijn dissertatie reageerde, met de hartverwarmende en voor hem kenmerkende woorden dat hij er allerlei in gevonden had waar hij voor zijn eigen onderzoek iets aan had. Dit was kenmerkend voor hem, en het is het begin geweest van een altijd inspirerende relatie. Zijn gastvrijheid in het Museum Kam blijft voor mij even onvergetelijk. Van zijn eigen met liefde geschreven, nauwkeurige studies valt veel te leren. Ook voor hem geldt daarom het ‘scripta manent’. Voor dit alles past slechts dankbaarheid. Dit moge zijn vrouw, in wie hij altijd een grote steun gevonden heeft, troosten voor het onherstelbare verlies dat zij heeft moeten dragen.

F.L. Bastet

Voornaamste geschriften

Voor een bibliografie wordt verwezen naar Numaga 24:1, d.d. maart 1977, p.5-6.

[p. 46]

Noten

Geraadpleegde bronnen:

L.J. Rogier, in Numaga 13:4, d.d. december 1966, p.155-160.

J.M.G. Brinkhoff, in Numaga 24:1, d.d. maart 1977, p.1-6.

Voor enige losse aantekeningen, verzameld door A.V.M. Hubrecht, zeg ik deze gaarne mijn dank.