Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1975

[p. 94]

Hendrik Cornelis Touw
Numansdorp 26 april 1903 - Apeldoorn 19 december 1972

Hendrik-Cornelis Touw werd op 26 april 1903 te Numansdorp geboren, als zoon van Cornelis Touw Wzn., Nederlands Hervormd predikant aldaar, en Suzanna Catharina Hogenbirk. Hij was het derde en laatste kind uit dit gezin. Zijn vader stierf in 1909 te Hellevoetsluis, waar hij toen predikant was. Met zijn moeder verhuisde Hendrik Cornelis naar Utrecht, waar hij het christelijk gymnasium doorliep. In 1921 ging hij aldaar letteren studeren, maar in 1922 zwaaide hij om naar theologie. Van 1925 tot 1927 was hij voor halve tijd secretaris der Ned. Chr. Studenten Vereniging. In 1927 werd hij toegelaten tot de Evangeliebediening in de Nederlandse Hervormde Kerk. Op 12 juli 1928 huwde hij met Gerritdina Janna Miskotte. Tien dagen later werd hij tot predikant bevestigd in De Kaag. Een voorgenomen doctoraalstudie bij de door hem hoogvereerde prof. dr. H.T. de Graaf in Leiden kon niet worden voltooid. Op 14 januari 1934 deed hij zijn intrede in Eerbeek, waar hij met de sociale tegenstellingen in aanraking kwam en de pastor werd van Willem de Mérode in diens laatste periode.

Uit deze Eerbeekse tijd stammen twee kleine geschriften die beroering wekten in de vooroorlogse kerkelijke gezapigheid: De burgerlijkheid der Kerk (lezing: 1936) en Verontrustende prediking (1938). In beide hekelde hij de wijze waarop de kerken zich in het bestand van deze wereld hadden genesteld en de mens zelf in plaats van het Woord van God in het middelpunt stelden. De achtergrond van deze kritiek lag in zijn keuze voor de theologie van Karl Barth, versterkt door het nauwe contact met zijn bewonderde zwager K.H. Miskotte (predikant te Kortgene, Meppel, Haarlem en Amsterdam; 1945-1959 hoogleraar vanwege de Ned. Herv. Kerk te Leiden). Dat deze felle kritiek op het kerkelijk bestand juist voortkwam uit diepe eerbied voor het wezen en de roeping van de kerk, bewees zijn meditatiebundel Het Wonder der Kerk, die in 1940 verscheen.

Vlak voor de Duitse invasie werd Touw predikant te Leiden. Vandaaruit speelde hij vanaf het begin een belangrijke rol in die vorm van kerkelijk verzet, die door een reeks jongere theologen in de Hervormde Kerk onder inspiratie van Barth tot stand kwam. Reeds twee weken na de capitulatie vond in zijn huis aan de Houtlaan de oprichting plaats van wat na augustus 1940 de Lunterse Kring zou heten, een groep vanwaaruit in de eerste oorlogsjaren allerlei initiatieven tot geestelijk verzet voortkwamen. Daaraan

[p. 95]

had hij ook persoonlijk rijkelijk zijn deel. Zo werd in 1942 het theologische tijdschrift Onder Eigen Vaandel verboden, wegens de vrijmoedige kritiek van Touw daarin. Nationale bekendheid verwierf hij zich op 3 oktober 1941, toen hij in de Pieterskerk de traditionele herdenking van Leidens beleg en ontzet moest houden, met onder zijn gehoor de collaborerende burgemeester die hem tevoren in dreigende bewoordingen op de mogelijke consequenties van zijn rede had gewezen. Touw tekende in zijn preek met meesterhand de problemen van het beleg op zulk een wijze (de armoede) de uitzichtloosheid, het listige betoog van de ‘glippers’, prins Willem die de strijders alleen ‘uit de verte’ kon aanvuren, enz.), dat er voor de hoorders datgene plaats vond wat de filosoof H.-G. Gadamer veel later zou beschrijven als de noodzakelijke ‘Horizontverschmelzung’ tussen de situatie uit het verleden en die uit het heden. De bemoedigende kracht van deze rede was zo groot, dat de bbc er in de oorlog jaarlijks op 3 oktober stukken uit liet voorlezen, met het gevolg dat het echtpaar Touw dan steeds voor enige tijd uit zijn huis verdween.

Reeds eind 1944 verstrekte de leiding der Hervormde Kerk officieus (officiëel juni 1945) aan Touw de opdracht om de geschiedenis van het kerkelijk verzet te beschrijven. Door zijn combinatie van objectiviteit en engagement, van kennis, ijver en precisie leverde hij reeds in 1946 een standaardwerk, dat ook voor de later op gang gekomen geschiedschrijving van het nederlandse verzet een zeer belangrijke bron van informatie is geworden. Het verzet der Hervormde Kerk bestaat uit twee delen: Deel i beschrijft de Geschiedenis van het kerkelijk verzet in 683 bladzijden; deel ii bevat de Documenten van het kerkelijk verzet in 393 bladzijden. Typerend is echter, dat Touw zijn eigen rol in het verzet verzwijgt en zelfs zijn historische 3-oktoberrede niet vermeldt. Hij dacht steeds te gering van zichzelf, terwijl hij ten opzichte van anderen zo gul was met zijn waardering. Even typerend was zijn weigering om enig honorarium te aanvaarden: hij wilde niet verdienen aan een zaak waarvoor zovelen het leven hadden verloren.

In 1947 werd Touw als studentenpredikant naar Utrecht gehaald. De acht jaren in dat werk zijn de gelukkigste van zijn leven geworden. Hier kwamen nog weer andere gaven van hem tot volle ontplooiing: zijn geduldig luisteren, zijn wijs begeleiden, ook zijn humor. Niemand zocht achter deze man die eerst een zeer bescheiden en haast overvriendelijke indruk maakte, de scherpe observator die bij gelegenheden de vruchten van zijn waarneming brilliant, maar nooit kwetsend, in imitaties en practical jokes omzette. Bij dat alles moet echter zijn gave als prediker vooropgesteld wor-

[p. 96]

den. Zelf beschouwde hij de verkondiging als de hoofdfunctie van de kerk.

Na de Utrechtse tijd werd hij predikant in Nijmegen (1955-1964). Hij had toen weer meer gelegenheid om ook naar buiten werkzaam te zijn. Zijn artikelen in het Nijmeegse kerkblad trokken breder aandacht. Voor de Wereldomroep verzorgde hij enige jaren de kerkelijke berichtgeving. In het tijdschrift Wending schreef hij zijn zorgvuldige en veelgelezen Kerkelijke kroniek, in de jaargangen 1953-1962. Toen zijn zwager Miskotte na zijn afscheid uit Leiden de feestbundel Woord en wereld kreeg aangeboden (1961) schreef Touw daarin de uitvoerige en nauwkeurige biografie (p. 9-75) en verzorgde hij de bibliografie. Beide heeft hij tien jaren later aangevuld in een offset brochure onder de titel Tien jaar verder, die hij aan Miskotte op diens vijfenzeventigste verjaardag aanbood (1969).

Inmiddels had hij zelf, na een ziekteverlof wegens toenemende verlammingsverschijnselen, zijn ambt moeten neerleggen (1 sept. 1964). Ook daarna bleef hij nog op bescheiden wijze werkzaam. Zo verzorgde hij vele jaren (1966-1972) het Bijbelrooster in het weekblad Hervormd Nederland. Ook dit verscholen werk viel op door het niveau waarop het werd gedaan.

In 1971 moest hij Nijmegen verlaten. Het echtpaar ging toen in Apeldoorn wonen. Daar stierf hij op 19 december 1972, zijn vrouw achterlatend met de herinnering aan een uitzonderlijk harmonieus huwelijksleven. Op 22 december 1972 is hij op de begraafplaats Heidehof te Ugchelen-Apeldoorn begraven.

Wanneer de meer persoonlijke herinneringen verbleekt zijn, zal Touws naam bekend blijven onder tweeërlei gezichtspunt: Ten eerste was hij een karakteristieke en karaktervolle representant van de theologische school van Karl Barth en van haar leidinggevende bijdrage eerst in het kerkelijk verzet en daarna in de opbouw en vernieuwing van het leven der Nederlands Hervormde Kerk. Ten tweede was hij, mede door zijn buitengewone geheugen, een belangrijke contemporaine historicus, wiens genoemde hoofdwerk evenals zijn kronieken een blijvende bron van betrouwbare informatie zijn.

h. berkhof

Voornaamste geschriften

Afzonderlijke publicaties

De burgerlijkheid der kerk, Amsterdam, z.j.

Verontrustende prediking. Nijkerk, (1938) (serie Onze Tijd nr.5).

Het wonder der kerk. Amsterdam 1940.

Het verzet der Hervormde kerk. Geschiedenis van het kerkelijk verzet. 's-Gravenhage 1946 (deel i).

[p. 97]

Het verzet der Hervormde kerk. Documenten van het kerkelijk verzet. 's-Gravenhage 1946 (deel ii).

Het Evangelie en de moderne mens. Nijkerk, [1955] (Nieuwe serie Onze Tijd).

Herdenking van Leidens Beleg en Ontzet in de Pieterskerk op 3 oktober 1941, evenals een reeks preken uit de oorlogsjaren, zijn alleen particulier en in gestencilde vorm in omloop gebracht.

Touw vertaalde verder werk van Karel Barth en Walter Lüthi.

Artikelen

Verschuivingen in ons kerklied in Woord en Wereld, 1939, p.351-380.

Diaconie-dienst der barmhartigheid in Woord en Wereld 3:1, februari 1941, p.13-22.

The resistance of the Netherlands Churches in The Annals of the American Academy of Political and Social science 245, May 1946, p. 149-161.

Een grote strijd hervat in Wending, oktober 1950, p.473-479.

Kerkelijke kroniek in Wending, januari 1953, p.647-657; april 1954, p.101-111; februari 1957, p.819-831; januari 1958, p.759-775; januari 1959, p.795-810; januari 1960, p.805-819; februari 1961, p.886-900; januari 1962, p.769-794.

Prof. dr. K.H. Miskotte. Zijn weg in Woord en Wereld in Woord en Wereld, Opgedragen aan prof. dr. K.H. Miskotte naar aanleiding van zijn aftreden als Kerkelijk Hoogleraar te Leiden op 14 December 1959, Amsterdam, 1961, p.9-75.

Bibliografie van prof. Dr. K.H. Miskotte in Woord en Wereld. Amsterdam, 1961, p.318-333.