Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1975

[p. 70]

John Baptist Knipping
Roermond 13 augustus 1899 - Amsterdam 15 januari 1973

Van dr. John B. Knipping heb ik een soort surimpressie overgehouden. Direct wil ik daarbij aantekenen, dat het wel meer is dan een impressie, gezien wij van meetaf aan vrienden zijn geweest en gebleven. Evenwel ligt er een zeker vacuum tussen de tijd dat ik hem ruim acht jaar lang dagelijks meemaakte, namelijk zowel kwa medestudent als collega in mijn hoedanigheid van leraar, en zijn laatste levensfase waarin wij elkaar geregeld ontmoetten. Wat de eerste periode betreft, zie ik hem voor mij als minderbroeder, in de tweede als iconograaf. De iconograaf bleef echter in wezen minderbroeder, maar de vakman had daarop een duidelijk stempel gedrukt.

Knipping die in zijn geboortestad Roermond aan het Bisschoppelijk College het gymnasisum had gevolgd, leerde ik kennen toen hij na zijn baccalauriaat in de wijsbegeerte en psychologie aan de universiteit van Fribourg (1920-1922) bij de fransciscanen intrad te Alverna (Wijchen). Hij nam de kloosternaam Bonfilius aan, onder welke voornaam hij gedurende vele jaren zou publiceren en spreken, eer hij zich weer John zou noemen. Wij volgden filosofie en theologie, deels in Alverna deels in Weert. Wegens zijn reeds gemaakte studie in Fribourg werd hij een jaar eerder priester gewijd dan ik, en onze wegen scheidden zich voor enige tijd.

Om een korte karakteristiek van hem te geven: hij was even hulpvaardig als onhandig, niet minder verstrooid dan erudiet, vol humor, soms op het malicieuze af, maar daarnaast ontwapenend door zijn naïeviteit. De kloostergemeenschap heeft veel plezier van hem genoten onder andere door de toneelstukjes die hij in elkaar zette, zijn improvisatorische pianobegeleiding bij de destijds nog ‘stomme’ film, zijn geestdrift voor veel initiatieven.

In 1929 begon Knipping zijn studie in de kunstgeschiedenis. Aanvankelijk volgde hij die aan de Rijksuniversiteit te Utrecht onder leiding van zijn medebroeder prof dr. R. Lichtenberg. Deze studie werd echter onderbroken, en aan het begin der dertiger jaren was Knipping mijn collega aan het missiecollege van de paters fransiscanen te Sittard. Het is toen een moeilijke tijd voor hem geweest: nooit heb ik de blijmoedige minderbroeder in zulk een diepe depressie gekend. Gelukkig kwam er na enkele jaren een kentering, toen hij van de provinciaal der orde toestemming kreeg zijn studie voort te zetten aan de rk Universiteit van Nijmegen. Al in 1934 pu-

[p. 71]

bliceerde hij Het grafisch werk van Boëtius à Bolsward, een uitgave van de Nijmeegse universiteit, waar hij in 1939 cum laude promoveerde op de uitgebreide en rijk gedocumenteerde dissertatie De iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden. Zij verscheen in boekvorm, deel i in 1939, deel ii in 1942, bij Paul Brand te Hilversum. Terecht werd hij reeds in 1941 als lid van de Maatschappij gekozen. Bij genoemde uitgever kwam in 1942 ook het fraai opgemaakte Hoe Kerstlegenden kwamen en gingen van de pers, terwijl nog hetzelfde jaar Van schuilkerk tot zuilkerk het licht zag bij Urbi et Orbi te Amsterdam. Knipping stelde het samen met zijn medebroeder, de historicus Dalmatius van Heel. Het boek behandelt zowel de geschiedenis van de Mozes en Aäronkerk aan het Waterloplein in Amsterdam als dat het een balans en bespreking geeft van de daar aanwezige kunstschatten. Gezien inmiddels een deel daarvan is verkocht, heeft het boek grote documentaire waarde.

Tijdens de oorlogsjaren bleef Knipping woonachtig in het studiehuis van zijn orde aan de Vermeerstraat te Nijmegen. Een medebroeder van hem, die in dezelfde tijd daar gehuisvest was, verschafte mij volgende gegevens. Bij alle narigheid was Knipping, in de dagelijkse omgang ‘Bon’ genoemd, vaak degene die vrolijkheid bracht onder andere weer door bij feestelijke gelegenheden voor zelf gemaakte ‘toneelstukken’ en ‘opera's’ te zorgen. Maar heel bijzonder trad toen zijn medemenselijkheid aan de dag zowel ten opzichte van de eenvoudige lekebroeders, voor wie hij graag ter afleiding piano speelde, als jegens de onderdrukten, met name de joden. Veel heeft hij gedaan om van hen te redden wie nog te redden viel. Zo wist hij katholieke ouders die hij kende ertoe te bewegen een verklaring af te geven, dat een jongen of meisje die als joods stonden geregistreerd, een onwettig kind van hen was. School er echter onder die ‘goede’ bekenden een verrader of heeft men, misschien onder dwang, niet over hem kunnen zwijgen? Op zekere avond belde de gestapo aan de Vermeerstraat aan en vroeg naar Knipping. Hij was (nog) niet thuis en de hele communiteit werd bij elkaar gedreven. Rond half twaalf ging de buitendeur open en Johns lot was beslist. Ongeveer negen maanden is hij in Arnhem en daarna in Amersfoort gevangen gehouden. Tijdens deze detinering schreef hij een teer gedicht op een vogel en een sarcastisch vers op ‘de ton’, het toilet in de cel. Waarom en hoe hij is vrijgekomen, weet ik niet.

Knipping heeft in de oorlog veel wetenschappelijk werk verzet. Daargelaten zijn docentschappen vanaf 1941 aan de rk Universiteit van Nijmegen en de Rijksuniversiteit van Utrecht, getuigen hiervan de vele publica-

[p. 72]

ties die gedurende de bezetting of kort daarna van hem verschenen. Ik noem hier Kunst zien en genieten, dat hij met dra. S. Galama schreef (Paul Brand, Hilversum 1942), drie studies in de Palet-serie: Hugo van der Goes in 1942, Pieter Breugel de Oude in 1945, Jan Toorop in 1946, alle drie uitgegeven door Becht in Amsterdam. Uitgebreider werk in twee delen: Het kind in de Nederlandse kunst, resultaat van een samenwerking met Maria P. Gerrits, bracht Zomer & Keuning te Wageningen in 1945-1946. Voor Paneel en Doek verzorgde John Knipping De laatste communie van Sint Franciscus van Assisië van Rubens en De val der opstandige engelen van Pieter Breugel de Oude. Tenslotte publiceerde hij nog vóór 1950 Inleiding tot Engelse kunst en Harp van Erin, uitgaven van Elsevier, Amsterdam. Uit de aard der zaak heeft de auteur veel musea en archieven moeten bezoeken in binnen- en buitenland, en hij deed dit graag. Naast de klassieke talen beheerste hij Frans, Duits en Engels, terwijl hij ook met Spaans en Italiaans, voor zover nodig was, overweg kon.

Zo'n slordige indruk Knippings uiterlijke verschijning vaak maakte en zo weinig scrupuleus hij met talloze geleende boeken omsprong wat de tijdige retournering ervan betrof, zo tot in de puntjes nauwlettend was zijn observatie en weergave van de kunstwerken die hij beschreef, op gevaar af de kunstminnaar soms kopschuw te maken. Maar de iconograaf heeft nu eenmaal zijn eigen opgave, en de gegevens die hij levert zijn dikwijls een conditio sine qua non om vooral kunstwerken uit het verleden te verstaan. Vrijwel geen attribuut, waarvan men in de door hem besproken werken tevergeefs de herkomst en verklaring zoekt. Of de auteur het steeds bij het rechte eind heeft, laat ik aan de vakmensen over. Een levensbericht vraagt trouwens in deze materie van mij niet om kritiek.

Het is een diepe teleurstelling in Knippings leven geweest, dat hij het noch aan de universiteit van Nijmegen noch aan die van Utrecht tot een professoraat heeft kunnen brengen. De reden hiervan zal alleen aan insiders tenvolle bekend zijn. Maar toen het eenmaal voor hem vaststond dat hij gepasseerd was, is hij zich intens gaan bezighouden met de film. In 1948 had hij reeds mede het Nederlands Filminstituut opgericht en in de vijftiger jaren gaf hij aan de onderafdeling Filmacademie scenario en draaiboek. In boekvorm verscheen op dit gebied van hem Film en amusement en Besproken beweging, beiden in de Cinegrafiareeks (C.J. Muusses, Purmerend, resp. 1957, 1960). Het laatstgenoemde is een bewerking van Henri Agel's Esthétique du cinéma. Nog op andere terreinen maakte hij zich verdienstelijk. Een tijd was hij docent aan de Opleiding Tekenleraren te Amsterdam en de

[p. 73]

Kunstnijverheidsschool aldaar (thans de Rietveld-academie), terwijl hij ook zitting had in het curatorium van de Stichting Gaudeamus, welke tot doel heeft hedendaagse muziek te bevorderen. Tijdens de zestiger jaren uit de orde der franciscanen getreden, vond John in zijn vrouw Ans Schuurmans niet alleen een begrijpende en trouwe kameraad, maar ook een kundige hulp en klankbord wat betreft zijn werk. Hij verhuisde naar Amsterdam.

Intussen was de iconograaf allesbehalve in hem ter ziele gegaan. Met dr. P.J. Meertens publiceerde John B. Knipping in 1959 Van Dene tot Luiken (Tjeenk Willink, Zwolle), in 1966 Kunst van alle tijden (Geïllustreerde Pers, Amsterdam), in 1969 Kersttaferelen in de Nederlandse kunst (Hooiberg, Epe); verder twee studies in boekvorm over Alkmaar. Van de vele artikelen die hij nog schreef, worden de voornaamste onder dit levensbericht vermeld. Vaak nam hij méér op zich dan hij kon volbrengen, tot teleurstelling van collega's en uitgevers. Het kwam zelfs voor, dat hij brieven van deze personen of instanties niet langer durfde te openen. Dat is geen zeldzaamheid bij overbezette geleerden of kunstenaars, en bij Knipping speelde daarbij nog zijn karakter en zuidelijke afkomst mee.

Eén brief echter die hij met gretige ogen openmaakte, hield de uitnodiging voor hem in tot ‘visiting professor’ aan de Florida State University te Tallahassee. Van 1967 tot 1969 nam hij deze functie waar. Tijdens zijn tweejarig verblijf in de usa gaf hij daarenboven lezingen aan de Cambridge University te Boston en aan de universiteit van Northampton. Na zijn terugkeer in Amsterdam kwam ik weer geregeld met hem in contact, dat vergemakkelijkt werd omdat wij in dezelfde stad woonden. Niet alleen hebben wij in de volgende jaren met veel genoegen jeugdherinneringen opgehaald, maar ik mocht ook telkens weer genieten van zijn enorme kennis op iconografisch gebied.

Ging de reeks van publicaties door, waarvan ik reeds boven melding maakte, in hoofdzaak besteedde hij toch zijn tijd aan een totale om- en bijwerking van zijn proefschrift, en wel in het Engels met het doel een breder lezerspubliek te bereiken; het Nederlands standaardwerk was trouwens alleen nog maar antiquarisch verkrijgbaar. Door allerlei omstandigheden is de totstandkoming ervan een ware lijdensweg geworden die meer van zijn krachten vroeg dan hij kon opbrengen. Zijn Heaven on Earth, onder welke naam John B. Knipping zijn Iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden had overgedoopt, was dan ook maar net voltooid, toen zijn gezondheid het begaf. Op een morgen voor zijn schrijfbureau gezeten, kreeg hij plotseling een hersenbloeding. Tragisch was dat zijn echtgenote,

[p. 74]

in de keuken bezig zijnde, wel een slag hoorde, maar geenszins aan iets ernstigs dacht. Zo vaak liet John een zwaar boek vallen of liep hij verstrooid iets omver. Helaas is hij zonder ogenschijnlijk tot bewustzijn te komen, nog weken lang in coma gebleven. De dood, die hij in de voorstellingen op panelen en doeken veelvuldig zo kundig en soms niet zonder lichte humor iconografisch had geduid, greep eindelijk toe op 15 januari 1973. De overledene werd bijgezet in het familiegraf te Roermond.

Eerst in oktober 1974 verscheen Iconography of the Counter Reformation in the Netherlands, Heaven on earth, by John B. Knipping, D.A., D. Phil. De aanbieding van dit tweedelig werk aan zijn echtgenote A. Knipping-Schuurmans door de uitgevers B. de Graaf, Nieuwkoop/A.W. Sijthoff, Leiden vond op enigszins officiële wijze plaats.

j. bayer

Voornaamste geschriften

Boeken

Het grafisch werk van Boëtius à Bolsward. Nijmegen, Universiteit, 1934.

De iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden. Hilversum, Paul Brand, 1939-1942 (twee delen).

Hoe Kerstlegenden kwamen en gingen. Hilversum, Paul Brand, 1942.

Van schuilkerk tot zuilkerk. Amsterdam, Urbi et Orbi, 1942 (samen met Dalmatius van Heel o.f.m.).

Hugo van der Goes. Amsterdam, Becht, 1942 (Palet-serie).

Kunst zien en genieten. Hilversum, Paul Brand, 1942. (samen met dra. S. Galama).

Pieter Breugel de Oude. Amsterdam, Becht, 1945. (Palet-serie).

Het kind in de Nederlandse kunst, Wageningen, Zomer en Keuning, 1945-1946 (twee delen; samen met Maria Gerrits).

Jan Toorop. Amsterdam, Becht, 1946. (Palet-serie).

Inleiding tot de Engelse kunst, Amsterdam, Becht, 1947.

Harp van Erin, Amsterdam, Elsevier, 1948.

Rubens: De laatste communie van Sint Franciscus van Assi sië. Leiden, Stafleu, 1949 (Paneel en doek).

Pieter Breugel de Oude: De val der opstandige engelen. Leiden, Stafleu, 1949 (Paneel en doek).

Hooglied in steen, de Kathedraal. Arnhem, Van Loghum Slaterus, 1949.

Film en amusement. Purmerend, C.J. Muusses, 1957 (Cinegrafia-reeks).

Van Dene tot Luiken, Zwolle, Tjeenk Willink, 1959 (samen met Dr. P.J. Meertens).

Besproken beweging. Purmerend, C.J. Muusses, 1960 (Cinegrafia-reeks).

Kunst van alle tijden. Amsterdam, Geïllustreerde Pers, 1966.

Portret van Alkmaar. Purmerend, C.J. Muusses, 1967.

Kersttaferelen in de Nederlandse kunst. Epe, Hooiberg, 1969.

Alkmaar, kroniek van twee buren. Alkmaar, 't Hooge Huys, 1971.

Iconography of the Counter Reformation in the Netherlands, Heaven on earth. Nieuwkoop, B. de Graaf Leiden, A.W. Sijthoff, 1974 (twee delen).

[p. 75]

Artikelen

Iers leven en kunst in Elseviers Weekblad, 1947-1948 (vijf artikelen).

Toegepaste kunst als spiegel der cultuur in Mededelingenblad van de Vrienden van de Nederlandse Ceramiek 15, 1959.

Nederland en de ‘Art Nouveau’ in Museumjournaal 6:4, 1960.

De twee wegen van Hans Richter in Museumjournaal 6:9-10, 1961.

De voorstellingswereld van de Nederlandse wandtegels; 1. Ikonografie van de wandtegels in het Flehite-museum te Amersfoort; 2. Ikonografie van de wandtegels in het museum ‘In 't Houten Huis’ De Rijp; 3. Ikonografie van de tegels der verzameling ‘Van Teijen’ te Monnikendam in Mededelingenblad van de Vrienden van de Nederlandse Ceramiek 18, 1962.

Lof van de ceramiek in Mededelingenblad van de Vrienden van de Nederlandse Ceramiek 18, 1962.

Knipping verzorgde ook de kunstrubriek van de eerste uitgave (1932-1935) van de Katholieke Encyclopedie en verleende ook medewerking aan de onderwerpen kunstgeschiedenis en kunsttopografie van de zevende uitgave van de Grote Winkler Prins. Artikelen van zijn hand zowel op het gebied van beeldende kunst als van film verschenen ook in Engelse en Duitse tijdschriften, onder andere in Burlington Magazine en Sight and Sound.