Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1974

[p. 94]

Willem Lion Marinus Ernest van Leeuwen
Amsterdam 8 september 1895 - Schoorl 21 maart 1974

Wer den Dichter will versteh'n
Muss in Dichters Lande geh'n

Wie gevraagd is zich tot schrijven te zetten van een tekst om de nagedachtenis van de in 1974 overleden schrijver en criticus W.L.M E. van Leeuwen te eren, dient zich in de eerste plaats te houden aan persoonlijke herinneringen. Die van mij gaan terug naar de jaren waarin mijn medescholieren en ik Van Leeuwen beschouwden als de man die ons voor onze uiteenlopende levens het meeste mee had te geven: Aandacht voor de mens, de natuur, kortom de wereld rondom ons. Hij was het, die de Nederlandse les op een maandagmorgen kon beginnen met een praatje over prestaties of mislukkingen van een Enschedese voetbalclub, om gaandeweg over te gaan op het onderwerp waar hij het die ochtend over wilde hebben, de les in Nederlandse literatuur. Niet dat hij zich tot Nederland beperkte; het kwam voor dat hij, tot onze niet geringe verbazing, overging op een Franse sportliefhebber van die dagen: Henri de Montherlant. Hij hield de aandacht gevangen, en wanneer het lesrooster vermeldde dat wij daarna Duitse les hadden, kon de Duitse lerares slechts constateren dat de orde - die zij moeilijk kon bewaren in de niet eens zo grote klas - slechts terugkeerde wanneer zij Goethe of Schiller bij de kop nam om hun prestatie op het gebied der schone letteren op te hemelen: aldra overmande de slaap dan de meesten van ons.

In het begin van de Tweede Wereldoorlog, spertijd of geen spertijd, begaf ik mij op de fiets, nog niet naar Drienerwolde, maar naar de kleine bungalow waar hij en zijn vrouw mij hartelijk ontvingen. En wij discussieerden. Waarover voornamelijk? Over de eerste schreden die een niet daartoe voorbestemde, maar toch wel lichtelijk in de richting van het dichterschap neigende jonge uitgever moest zetten. Het ging over zijn poëzie, die Van Leeuwen uitvoerig en met het grootst mogelijke geduld van commentaar voorzag, of waaraan hij een ander accent gaf. Dan was hij noch leraar noch directeur van de Volksuniversiteit in Enschede. Dan was hij, dan waren zijn vrouw en hij toehoorders met milde commentatoren zo van: ‘Zou je het niet zo doen?’ ‘Komt het, als je de versvorm zo zou laten wel óver op de lezer die ooit een blik zou werpen op de prille poëzie van een jonge man van omstreeks de twintig?’ Het was waar wat ze zeiden.

[p. 95]

De poëzie van mij ligt in een map tezamen met verzen van anderen, onder andere een getekend exemplaar van Achterbergs De schaatsenrijder.

Wie kennis neemt van de talrijke publicaties die Van Leeuwen op zijn naam bracht, ontdekt dat hij nooit gedebuteerd kan hebben met Dichterland. Denk aan zijn omvangrijke Dichterschap en werkelijkheid, aan Schrijvers en schilders. Vele van zijn publicaties liggen bij het schrijven van dit levensbericht om mij heen. Men zou willen citeren en nog eens citeren, om ouders, leerlingen en oud-leerlingen nog eens te doen genieten van wat deze veelzijdige auteur vermocht over te dragen. Drift en bezinning blijft mij bij, omdat het duidelijk maakt hoe dicht emotie en beheersing bij elkaar liggen, hoe duidelijk het verschil is tussen wat de romanticus moest zeggen en wat de beheerste weer meende te moeten relativeren.

Drie vrienden luidt de titel die Van Leeuwen gaf aan een boekje gewijd aan Ter Braak, Du Perron en Marsman. Bekenden, vrienden van hem waren ze alle drie evenzeer. Ze zochten hem op in Drienerwolde, waar hij met hen eindeloze gesprekken voerde tot diep in de nacht. Slauerhoff komt niet voor in Drie vrienden, hoewel ik weet, dat Van Leeuwen deze scheepsarts rekende tot de grootste avontuurlijke dichters.

In Epiek en lyriek (zijn eigen exemplaar) zie ik op het schutblad aantekeningen in zijn duidelijke handschrift: Hij had in het leerboek vergeten John Masefield te noemen en Ter Braak: Hofwijck. Zorgvuldiger leermeester heeft Nederland naar mijn gevoel nauwelijks opgebracht. Hoogst critisch voor zichzelf, critisch voor anderen. Maar nooit de verbitterde, de cynicus. Mild was hij, zachtjes voor zich heen pratend, behoedzaam aan een sigaret trekkend. Fel ineens, wanneer zijn gesprekspartner de wijsheid in pacht meende te hebben. Maar bij het inzien van diens eigengereidheid, trok hij zich terug op zijn zitplaats bij het grote venster in zijn bungalow - ditmaal in Schoorl - en vroeg zijn vrouw of zij thee wilde zetten.

Ook die laatste maanden voor zijn dood werkte Van Leeuwen. Hij bereidde de heruitgave voor van Het synchronistisch overzicht van de wereldletterkunde. Een tabellarisch overzicht over de samenhang van alles wat met kunst en cultuur te maken had. Kolommen naast elkaar! Per definitie onvolledig! Dit overzicht schreef Van Leeuwen, dikwijls met mij naast zich, op gigantische aan elkaar geplakte vellen papier. Minuscule lettertjes en cijfertjes en daarnaast een dubbele kolom commentaar om verdere samenhangen duidelijk te maken. Het zou geen droog tabellarisch register worden. Ik wilde het tot een vrij kostbaar boekwerk maken. Hij zou de tekst schrijven en controleren. Ik zou de illustraties in kleur en in zwart leveren.

[p. 96]

Zo'n veertig gulden, dachten we, met als afzetgebied schoolbibliotheken van havo en mavo; voor de leraar maar vooral voor de leerling, de toekomstige kunstkenner en literatuurkenner.

Terug waar naar wat hijzelf zijn eerste boekje noemde, het boekje om jong en oud poëzie te doen verstaan, Dichterland. Ik sla het open:

Hij sprak en zeide
In 't zaal zich wendend:
Vaarwel, o moeder,
Nooit keer ik weêr...
En door de lanen
Zag zij hem gaan en
Sprak geen vervloeking maar weende zeer...

En dan de commentaren van Van Leeuwen, bijvoorbeeld bij het onderdeel Rondelen. Zijn beschrijvingen. De dichters Charles d'Orléans, Christine de Pisan, François Villon, de Franse Middeleeuwen, de slag bij Azincourt. Alles leeft voor de lezer van dit eenvoudige boekje over poëzie. Ik geloof dat velen door deze uitgave tot het lezen gekomen zijn, ook van poëzie, het stiefkind onzer letteren.

Denkend aan Holland
zie ik brede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan...

Wim van Leeuwen hield van zijn land.

Van Leeuwen, zo vertelde zijn vrouw mij bij een van de laatste bezoeken aan haar, had veel willen reizen. Hij was in Frankrijk. Hij heeft het dal van de dansende Durance gezien. Hij heeft geweten, wat Marsman bedoelde, toen hij dichtte: ‘De zon en de zee springen bliksemend open.’ Wim van Leeuwen was filosoof. Hij bekeek de dingen zoals de filosofie ze laat zien; zoals ze konden zijn om in hun tegendeel te verkeren. Wij spraken over de Voorsocratici, over Thales van Milete, die de wereld zag opgebouwd uit stof, water en vuur.

De mens stond bij dit alles voor hem centraal. Van Leeuwen kon schijnbaar achteloos een klas gadeslaan terwijl een kind een verhaal of gedicht voorlas. Vingers gingen omhoog wanneer hij tenslotte de vraag stelde, wie er had gewonnen. Dat bleek lang niet altijd de op het eerste gehoor beste. Van Leeuwen waardeerde naar het innerlijk en daarbij wist hij ook heel goed dat niet steeds bepaalde kinderen de eersten moesten zijn.

[p. 97]

Het bericht van de dood van deze veelzijdige auteur, denker en pedagoog werd nauwelijks opgemerkt. Enkele trouwe collegae deden in hun krant een berichtje opnemen. Zijn boeken en dagbladartikelen, duizenden in totaal, getuigen van zijn daadkracht. Zij zullen eens worden ondergebracht in het Letterkundig Museum.

W.L.M.E. van Leeuwen verdient ten volle zijn plaats in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Moge deze bijdrage hem de eer geven die hem in velerlei opzicht toekomt, een eer die hij naar de mening van velen te weinig genoten heeft tijdens zijn vruchtbare en rijke leven.

d.w. bloemena