Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1974

[p. 65]

Gerrit Dijkstra
Britswerd 3 december 1897 - Lochum 13 mei 1973

Dijkstra werd geboren in het dorpje Britswerd, midden in het wijde Friese land, waar zijn vader hoofd van de openbare lagere school was. Hij zou zijn leven lang een grote belangstelling voor Friesland en zijn taal bewaren; hij heeft eigenlijk uitsluitend in het Fries gepubliceerd. Zijn oudere broer, waaraan hij erg gehecht was, was later werkzaam op het peb in Leeuwarden. Zijn moeder stierf jong; zijn vader hertrouwde en uit dat huwelijk stamde een halfbroer, de later zo bekende chirurg uit Woerden. Gerrit overleefde beide broers.

Na de lagere school in Britswerd, de school van zijn vader, volgde de Rijks-hbs in Leeuwarden. Daar moet hij zich wel erg thuis gevoeld hebben, al zou een gymnasiumopleiding voor iemand van zijn aanleg en belangstelling eigenlijk meer voor de hand gelegen hebben. Uit die hbs-tijd (1916) is bewaard gebleven een geschreven tijdschriftje - De Poolster (in het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaesjesintrum te Leeuwarden), dat Dijkstra aanvankelijk met O. Noordenbos, redigeerde. Opmerkelijk is daarin het opstel, waarin hij voor de middelbare school de keuze van een kleiner aantal vakken verdedigde; deze bescheiden figuur was in meer gevallen zijn tijd vooruit.

Naast de hbs moet de omgang met allerlei persoonlijkheden, vooral in een aantal dorpspastorieën, vormend op hem hebben gewerkt; ik noem van Britswerd de bekende socialist ds. A. van der Heide, van Roordahuizum de even bekende communist ds. B. Boers en van Jorwerd ds. C. Hille Ris Lambers. Daarbij was de invloed van de domineeskinderen waarschijnlijk nog wel zo belangrijk als die van de preekheren; in elk geval zou Dijkstra zich op den duur ontwikkelen tot een overtuigd humanist.

Na de hbs besloot Dijkstra tot een studie voor Duits, eerst langs de toen gebruikelijke weg van middelbare acten. Maar toen aan de Groningse Universiteit de mogelijkheid voor de studie van het Duits ook voor oud-hbs-ers door middel van aanvullende examens geopend werd, stapte hij onmiddellijk daarop over, al moest hij een verzwaring van de financiële lasten op de koop toenemen. Die Groninger studententijd moet een heerlijke tijd voor hem geweest zijn; niet omdat hij intensief aan het studentenleven deelnam - dat zat zo niet in zijn aard en anders beletten de financiën het hem wel - maar omdat hij zo'n brede belangstelling had en de universiteit

[p. 66]

hem zoveel mogelijkheden bood om zijn kennis te verdiepen. Bij de Duitse studie had hij vooral te maken met prof. B. Sijmons, die hij vereerde en waaraan hij ongetwijfeld zijn belangstelling voor het Oud-Noors en voor de Scandinavische talen in het algemeen te danken had. Verder verdiepte hij zich in psychologie en filosofie, waarbij prof. G. Heymans zijn leidsman was. De toevloed naar de universiteit was toen nog niet zo overweldigend als nu en de belangstelling voor psychologie en filosofie ondanks een figuur als Heymans maar matig; er waren colleges, waarbij Dijkstra naast de latere prof. H.J.F.W. Brugmans de enige toehoorder was! De belangstelling voor deze vakken, evenals die voor de Scandinavische talen, zou hem een leven lang bijblijven. Persoonlijk herinner ik me nog het enthousiasme, waarmee hij in zijn studententijd mij belangstelling voor onder meer de Präludien van Windelband en de boeken van Henri Bergson bijbracht.

Er was nog een gebied waarop Groningen hem veel te bieden had: de muziek. Dijkstra, zelf een goed pianist, zou niet licht een concert van het Groninger Orkest verzuimen. Vaak zijn wij, na ons in filosofie verdiept te hebben, naar de Harmonie getogen. Na afloop van het concert kon ik dan op een holletje nog net de laatste trein naar Leeuwarden pakken.

Nog voor hij zijn doctoraal examen Duitse taal- en letterkunde had afgelegd was Dijkstra al leraar in Leeuwarden geworden en was hij getrouwd met een onderwijzeres uit Mantgum, die in zijn studententijd in Groningen voor de klas stond. Zijn economische toestand heeft hem er ongetwijfeld toe gedwongen zo spoedig al leraar te worden. Het hield het gevaar in dat hij kon worden ontslagen, als er een wel-bevoegde naar zijn functie zou solliciteren. De spanning, die met die onzekerheid gepaard gaat, is hem niet bespaard gebleven, vooral toen door de houding van een (naar later bleek overspannen) academische docent zijn doctoraal een paar maal moest worden uitgesteld. Zijn promotie vond plaats in 1946, ook in Groningen.

Dijkstra is leraar geweest, eerst in een combinatie van de Gemeente-hbs en het Gymnasium in Leeuwarden, later door een combinatie aan de gymnasia in Leeuwarden en Sneek. Hij stond bekend als een voortreffelijk leraar, die zijn leerlingen niet alleen onderwees in de Duitse taal- en letterkunde, maar hen ook belangstelling wist bij te brengen voor andere dingen, onder andere voor filosofie. Hij gaf daarin lessen buiten het schoolprogramma om en pleitte ook in een lezing voor collega's en ouders voor de invoering van filosofie als examenvak. Het kan zeker niet los gezien worden van zijn initiatief dat het stedelijk gymnasium in Leeuwarden in 1974 de

[p. 67]

enige school van dat type in Nederland was, waar de leerlingen filosofie als eindexamenvak konden hebben.

Toen de opleiding voor een aantal middelbare acten in Leeuwarden (de latere Noordelijke Leergangen van de Fryske Akademy) van start ging, werd Dijkstra als docent aangetrokken, eerst voor Gotisch, later voor nieuwere filosofie (mo-paedagogiek). Dat werk lag hem en vele jaren heeft hij daarin met grote toewijding onderwijs gegeven. Ook in lezingen gaf hij graag zijn kennis op dit gebied door.

Naast zijn belangstelling voor filosofie bleef die voor de Scandinavische talen bestaan, vooral die voor het Deens. Dat blijkt uit zijn vertalingen: die van de oudijslandse Gunnlaugssaga, maar ook van het bekende boek Fiskerne van de Deense auteur Hans Kirk en het wat het motief betreft daarmee verwante boek Noatun van de Faroyar-auteur William Heinesen, die ook in het Deens schrijft.

Dijkstra was een van de initiatiefnemers van de Scandinavische Contact Club in Leeuwarden, die nu al zoveel jaren met succes de belangstelling voor het Noorden wakker houdt. Toen wij in Groningen na het totstandkomen van een Scandinavisch lectoraat, een soortgelijke club hadden opgericht, lag het wel voor de hand dat ik me tot mijn oude vriend Dijkstra wendde met de aansporing in Leeuwarden iets dergelijks tot stand te brengen. Hij heeft de jaren door deel uitgemaakt van het bestuur van de Leeuwarder Club en is kort voor zijn dood erelid daarvan geworden. Het was ook niet lang voor zijn dood, dat hij daar zijn laatste, als altijd op diepgaande studie gebaseerde lezing hield. Hoe vaak zal hij in de loop der jaren daar niet het woord hebben gevoerd op zijn bescheiden en beminnelijke wijze, zoals hij dat ook bij tijd en wijle deed in de bekende Leeuwarder Debatingclub? Bescheidenheid was een van zijn kenmerkendste eigenschappen. Men kan rustig zeggen dat hij te bescheiden was en daardoor niet altijd op de juiste waarde geschat werd. Hij had zeker een eigen gefundeerde mening over vragen en mensen en schroomde niet die in vertrouwde vriendenkring te uiten. Maar hij hield er allerminst van zich op de voorgrond te plaatsen. Het heeft mij eigenlijk verbaasd, dat hij zich op latere leeftijd nog liet vinden voor het lidmaatschap van de examencommissie voor Duits mo en voor het gecommitteerdeschap van eindexamens, al zal hij ongetwijfeld met de hem eigen nauwgezetheid die taken hebben vervuld en daarbij zijn eigen ervaringen niet uit het oog hebben verloren.

Dijkstra heeft na zijn studietijd altijd in Leeuwarden gewoond, met uitzondering van een tijdje in de tweede wereldoorlog, toen het echtpaar de

[p. 68]

pastorie in Itens bewoonde (hun eigen huis stond dicht bij het Leeuwarder vliegveld). Kinderen waren hen niet beschoren, nadat het eerste bij de geboorte overleden was. Dat was jammer, want beiden hielden van kinderen, zoals zij ook van honden hielden en daarop hun genegenheid overbrachten, toen hun kinderen ontzegd bleven.

Dijkstra was volop een man van studie. Eigenlijk is hij zijn leven lang blijven studeren. Zo las hij in zijn laatste tijd opnieuw Goethe en de complete werken van Thomas Mann. Toch was hij geen boekenwurm, die buiten de lectuur geen belangstelling had: ik noemde al zijn muzikale interesse; ook mocht hij graag schaken en was vele jaren een verwoed tennisser. Hoe genoot hij, toen de leerlingen van een bepaalde gymnasiumklas nog niet zo lang geleden hem naar Grouw nodigden om een avondje met hen door te brengen; al weer een bewijs, hoe goed zijn verhouding tot hen zoveel jaren terug geweest was. Zijn vele vrienden bewaren de herinnering aan iemand, die altijd voor hen klaar stond, waar hij kon helpen, maar die nooit iets voor zichzelf vroeg. Hij was een volstrekt integere figuur met een wijde belangstelling en diepgaande kennis, altijd opgewekt, met gevoel voor humor. Een gesprek met hem betekende een verrijking in velerlei opzicht; daarom missen zij hem.

j.h. brouwer

Voornaamste geschriften

Bydrage te de kennis fan it libben, de persoan en it wurk fan dr. E. Halbertsma. Drachten 1946 (diss. Groningen).

De Gunnlaugssaga. In moderne âldyslânske leafdeshistoarje. Drachten 1958 (vertaling).

Hans Kirk: De fiskers. Ljouwert 1965 (vertaling).

William Heinesen: It nije hiem. Ljouwert 1972 (vertaling).