Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1973

[p. 202]

Evert Willem Schallenberg
Rotterdam 15 november 1893 - Amersfoort 23 juni 1972

Op 23 juni 1972 overleed op acht en zeventig-jarige leeftijd de emeritushoogleraar in de muziekgeschiedenis prof. dr. E.W. Schallenberg. De velen, die tussen 1932 en 1964 van de gelegenheid gebruik maakten zijn colleges aan de Leidse universiteit te volgen, zullen aan zijn persoon en aan zijn opvattingen blijvende herinneringen bewaren.

De weg, die voerde naar de beoefening van de muziekgeschiedenis, leidde hem allereerst naar de studie der Nederlandse letteren, en vooral naar de cultuurgeschiedenis zoals Huizinga die opvatte. Deze omstandigheden zijn voor Schallenbergs benadering van de muziekwetenschap van groot gewicht geweest. Geboren te Rotterdam genoot hij het voorrecht de dichter Leopold onder zijn leraren aan het Erasmiaans gymnasium te mogen tellen. Tijdens zijn Leidse studentenjaren was het vooral de grote persoonlijkheid van Johan Huizinga die hem fascineerde, en wiens esthetiserende cultuurbeschouwing - naar het voorbeeld van Jacob Burckhardt - zijn denken over het muzikale verleden bepaalde. Het was dan ook tot Huizinga dat Schallenberg zich wendde met het verzoek als promotor te willen optreden. Toen Huizinga echter hoorde dat het proefschrift zou bestaan uit een tweetal uitgebreide studies over persoon en werk van Frédéric Chopin, aarzelde hij; op muzikale vakkennis kon de zeer veelzijdige historicus niet bogen, reden waarom hij in zijn geschriften dan ook bijna altijd heeft vermeden uitspraken met betrekking tot muziek te doen. Daar de muziekgeschiedenis evenwel aan de Leidse universiteit niet werd onderwezen, moest naar een noodoplossing gezocht worden, welke tenslotte hierin bestond dat Johan Wagenaar en dr. D.F. Scheurleer als adviseurs de promotor terzijde zouden staan. Teneinde de slavische bronnen te kunnen bestuderen deed Schallenberg ook een beroep op de bekende Leidse slavist Van Wijk bij de studie van het Pools.

Het in 1929 verdedigde proefschrift Studiën over Frédéric Chopin houdt zich voornamelijk bezig met Chopins verhouding tot Polen en tot de Romantiek, waarbij het de schrijver er in het bijzonder om te doen is de stijlkenmerken van het oeuvre te verstaan tegen de achtergrond van Poolse en Franse karaktereigenschappen en van de ten aanzien van de muziek zo significante attitudes van vele Europese kunstenaars uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Eigenlijk vindt men in deze studies Schallen-

[p. 203]

bergs cultuurhistorische methode tot een paradigma voor later werk ontwikkeld: niet een tot in alle bijzonderheden uitgewerkte kritiek op de bestaande Chopin-uitgaven aangevuld met de nog niet uitgegeven werken (aan een kritische uitgave bestond toen stellig wèl behoefte), evenmin een poging om langs analytische weg een adequate beschrijving van Chopins stijlcategorieën te ondernemen, maar een psychologische en cultuurhistorische doorlichting van het werk van de vereerde meester. Zijn voorbeelden vond Schallenberg vooral bij sommige Franse musicografen, met name bij Romain Rolland, wiens Beethoven-studie hij uitermate bewonderde. Hetgeen achter de noten stond boeide hem bijna nog meer dan hetgeen erin stond. Zo drukte hij zichzelf min of meer uit in een essay gewijd aan het Luther-koraal Ein feste Burg, verschenen in de bundel Muziekhistorische perspectieven (1939), een merendeels altijd nog lezenswaardig boek dat overigens in zijn titel enige verwantschap verraadt met Huizinga's Cultuurhistorische verkenningen.

Intussen was Schallenberg in 1932 te Leiden privaatdocent geworden, welke functie hij aanvaardde met het uitspreken van een openbare les over Bach en Schweitzer, waarin hij Schweitzers al te retrospectieve Bach-interpretatie aan zijn kritiek onderwierp. Overigens voelde hij zeer grote verwantschap met Schweitzers wat poëtiserende benaderingswijze welke - maar dat kon Schallenberg uiteraard niet voorzien - in het licht van de moderne Bach-wetenschap nauwelijks meer te handhaven valt. De bezoekers van Schallenbergs colleges - onder wie zich al vóór de tweede wereldoorlog enkele toegewijden bevonden, die de muziekwetenschap tot het hoofddoel van hun studie wilden maken - raakten met zijn zienswijze vertrouwd aan de hand van een reeks onderwerpen, waarvan de keuze de docent evenzeer typeerde als de soms retorisch getinte voordracht: de geschiedenis van de Passio Domini, Schütz, Händels oratoria, de jonge Mozart, Beethovens Fidelio, Schuberts liederen, Chopin, Mendelssohn, Tsjaikofski, Moessorgski, Mahler, Debussy. Toen hij eindelijk in 1950 de na enig geharrewar ingestelde bijzondere leerstoel voor muziekgeschiedenis te Leiden ging bezetten, handelde zijn oratie over Debussy's Pelléas et Mélisande, door de nieuwe hoogleraar ‘een muzikaal evangelie’ genoemd. Al bleef zijn hart verpand aan de Romantiek, toch trachtte hij, zij het met veel voorbehoud, ook het modernisme te waarderen, hetgeen resulteerde in beschouwingen over Strawinsky en Willem Pijper. Over de laatstgenoemde publiceerde hij in 1954 een essay Spel van emotie en intellect in Varia historica, verzamelbundel voor prof. Bijvanck. Behalve een aantal mono-

[p. 204]

grafieën over de achttiende en negentiende-eeuwse meesters, deels in het buitenland verschenen, zag een boekje Uit de geschiedenis van het oratorium het licht (1951). Voorts voerde hij met prof. dr. Jos Smits van Waesberghe de redactie van Elseviers Muziekencyclopedie.

Dat hij zoveel tijd en energie besteedde aan zijn muziekhistorische arbeid mag bewonderenswaardig heten gezien het feit, dat hij gedurende bijna de gehele periode van zijn universitaire docentschap als leraar Nederlands bij het middelbare onderwijs te Voorschoten en later te Leiden werkzaam is geweest. De volharding waarmee Schallenberg voor erkenning van de muziekwetenschap te Leiden streed, heeft eigenlijk pas haar beloning gevonden na zijn aftreden in 1964, toen de bijzondere door een buitengewone leerstoel werd vervangen, die allereerst door dr. F.R. Noske werd bezet. Hoe ongunstig de situatie was, waarin Schallenberg zijn visie op de muziekgeschiedenis moest verdedigen, kan blijken uit de afwezigheid (tot aan de laatste jaren van zijn professoraat toe) van de meest vanzelfsprekende hulpmiddelen: velen zullen zich herinneren hoe de pathetiek van Schütz' Mattheus-passie moest worden gedemonstreerd door de heer Lüske sr., trombonist in het Residentie Orkest. De komst van een gehuurde piano in de gewelfkamer van de Leidse Academie, was daarna al een hele vooruitgang! Redelijke materiële voorzieningen kwamen echter eerst na Schallenbergs aftreden.

Schallenberg was ervan overtuigd dat het muzikale erfdeel van de westerse beschaving in wezen het werk is geweest van een beperkt aantal geniale scheppers, een gedachte die hij ondermeer ontleende aan de negentiende-eeuwse Schotse filosoof Thomas Carlyle en diens ‘heroe worship’. Mozart had in zijn ogen het hoogste bereikt binnen de menselijke mogelijkheden, en al ging Schallenbergs sympathie nog zo sterk uit naar de romantici, hij meende in hun streven naar overschrijding van het klassieke evenwicht ten gunste van het karakteristieke en expressieve de dreigende afgrond van de menselijke hybris te bespeuren. Het feit dat hij in tegenstelling tot veler mening in Chopin een duidelijke anti-romantische, op de klassieke schoonheid gerichte neiging meende te kunnen aantonen is kenschetsend voor de tweespalt die zijn muzikale ervaringswereld beheerste: heimwee naar de klassieke harmonie en een onweerstaanbare drang, deze ten gunste van de zelfexpressie te doorbreken.

De figuren die deze tweespalt in zijn gevoelswereld belichaamden, waren Mendelssohn en Chopin: de eerste werd teveel gefixeerd door zijn jeugdbinding aan de oude Goethe, de laatste werd bedreigd door de pa-

[p. 205]

thologische zál (is melancholie), erfenis van zijn Poolse afstamming. Nog in zijn afscheidscollege in 1964 trachtte Schallenberg een oplossing te vinden voor de door hem als een tekort ervaren gespletenheid in Mahler, wiens streven naar het oneindig verhevene hij niet wist te rijmen met diens voorliefde voor het schokkende en banale. Zijn probleemstelling was in wezen eerder ethisch dan esthetisch. Dat hij dit zelf wellicht onvoldoende doorzag, kan worden toegeschreven aan zijn afkeer van abstract wijsgerige bezinning, een afkeer die hij trouwens met de vereerde Huizinga gemeen had.

Schallenbergs geschiedbeschouwing moge thans een anachronisme lijken, en dat in feite ook zijn, zijn overtuiging dat ons cultuurbewustzijn het niet kan stellen zonder reflexie inzake de betekenis, die de muziek in onze samenleving bezit, blijft een verdienste. De vaderlijke genegenheid die hij zijn leerlingen bewees, zullen deze niet vergeten.

j. van der veen

Voornaamste geschriften

Studiën over Frédéric Chopin. 's-Gravenhage 1929.

Schweitzer en Bach in De Gids, 1932 (openbare les).

Muziektheoretische perspectieven. Amsterdam-Antwerpen 1939.

J.S. Bach. Amsterdam 1941 (Engelse vertaling in 1946).

F. Chopin. 1947 (Engels).

P.I. Tchaikovsky. 1950 (Engels).

Een muzikaal evangelie. 1950 (oratie).

Uit de geschiedenis van het oratorium. 's-Gravenhage 1951.

Over Willem Pijper in Varia Historica. 1954.

Giacomo Puccini's ‘Suor angelica’ in Gregoriusblad, juni en okt. 1964.