Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1973

[p. 169]

Petrus Balthasar Albertus (Pieter) van der Meer de Walcheren
Utrecht 10 september 1880 - Breda 16 december 1970

Wie het levensverhaal wil schrijven van een auteur die zelf in een zesdelig dagboek en in een aantal autobiografisch getinte romans de loop van zijn leven heeft opgetekend, wie zich daarbij door twee biografen weet voorafgegaan, hij krijgt het moedeloze gevoel met een kruikje water naar de zee te dragen. Als het leven van zijn auteur bovendien bijna een eeuw heeft volgemaakt, en van hem kan worden gezegd wat Homerus in de derde versregel van zijn vredesepos van Odysseus zei: ‘Veler mensen steden hij zag en verkende hun landaard,’ dan verkeert die moedeloosheid bijna in machteloosheid. Daarbij was Pieter van der Meer de Walcheren, - want zijn leven mogen wij hier pogen te schetsen - een teken van tegenspraak èn van harmonie; hij was huisvader èn monnik; socialist èn erudiet uit de school van Diepenbrock; decennia lang een vurig strijder op de barricaden van de katholieke emancipatie èn in velerlei twisten vredestichter. Zijn levensdevies luidde: Alles is Liefde.

Jhr. Petrus Balthasar Albertus van der Meer de Walcheren werd op 10 september 1880 in Utrecht geboren als zoon van de gelijkgenaamde jhr. Petrus Balthasar Albertus van der Meer de Walcheren en Maria Gijsberta de Jong, in 1854 in Arnhem geboren. Zijn vader, die in 1849 in Zutphen het levenslicht zag, was toen als koopman bij de wijnhandel Laatsman en Co. in dienst. In 1876 was hij getrouwd. Zijn moeder was een Française, Elisabeth Johanna Oswaldina Maria d'Aumerie. Pieter van der Meers vader overleed in 1915; zijn moeder was zes jaar daarvoor heengegaan.

Behalve hun zoon Pieter werden uit het huwelijk van Pieter van der Meer Sr en Maria de Jong nog drie dochters geboren: Maria, die met de schilder Dirk Nijland trouwde, Bennie, die de levensgezellin werd van de befaamde Duitse beeldhouwer Georg Kolbe, terwijl Els, buiten het artistieke leven met een electro-technisch ingenieur, Henk Hidde Nijland in het huwelijk trad.

Enkele jaren na de geboorte van Pieter verhuisde de familie naar Den Haag, waar Pieter door zijn moeder, die belangstelling had voor spiritisme en theosofie, op een vooruitstrevende Fröbelschool werd gedaan. In 1891 naar Maastricht verhuisd, kreeg hij zijn eerste schilderlessen op het atelier van Alfons Olterdissen. In Maastricht ook kwam hij in aanra-

[p. 170]

king met de romaanse kunst en architectuur die hem zijn leven lang om haar zinvolle eenvoud dierbaar zouden blijven. Vanaf 1894 op het gymnasium aan de Weteringschans in Amsterdam, deed hij in 1896 met succes staatsexamen; hij zat toen pas in de vijfde klas maar de schoolse tred viel hem te traag. Daarna ging hij aan de Universiteit van Amsterdam klassieke talen studeren. Op 2 november 1900 slaagde hij voor zijn kandidaats-examen, in niet geringe mate bij zijn studie gestimuleerd door de inspirerende componist en classicus Alphons Diepenbrock, die met Elisabeth de Jong van Beek en Donk, een nicht van de Van der Meer de Walcherens, gehuwd was.

In deze jaren had Pieter van der Meer vele relaties aangeknoopt in het socialistische kamp, met Frank van der Goes, Frederik van Eeden, Domela Nieuwenhuis, Herman Heijermans; hij streefde ‘het reine leven’ na, was vegetariër en geheelonthouder en stichtte met David Wijnkoop in Amsterdam zelfs een marxistische studentenvereniging.

Na zijn kandidaats-examen trok Van der Meer, niet van plan zich verder voor een burgerlijk leraarsbestaan te bekwamen, naar het centrum van de socialistische beweging, naar Brussel, waar hij aan de Université Nouvelle onder andere colleges maatschappijleer volgde. Van deze veelbewogen levensperiode heeft hij in zijn roman Jong leven (1903) verslag uitgebracht.

Hij reisde in deze jaren naar München en Bayreuth en ontmoette in februari 1901 in Brugge Christine Verbrugghe, met wie hij op 18 juni van het volgende jaar in Brussel in het huwelijk trad. Christine Wilhelmina Françoise Josephine Verbrugghe was op 10 augustus 1876 te Vlissingen geboren als dochter van Theobald Verbrugghe en Maria Wilhelmina Josephina, marquise de Villeneuve.

In het jaar dat aan zijn huwelijk voorafging, vertoefde Van der Meer onder de havenarbeiders in Rotterdam, beschreven in Job, de bootwerker, een omvangrijk boek dat echter om zijn realistische milieuschildering door de uitgever werd geweigerd.

Pieter en Christine gingen in St.-Agathe-Berchem wonen; in 1903 verhuisden ze naar Vorst waar in datzelfde jaar hun zoon Pieterke geboren werd.

Er had zich intussen in de levensbeschouwing van Van der Meer een ingrijpende verbreding voltrokken. Niet alleen vroeg hij zich nog altijd af hoe de mens als sociaal wezen een zinvolle plaats in de samenleving kon innemen; maar blijkens zijn romans van die jaren, Het geheim (1906) en

[p. 171]

vooral De jacht naar geluk (1907), waren de grote vragen rondom God, dood en eeuwigheid hem gaan bezighouden; alleen een antwoord daarop zou een oplossing van de maatschappelijke problematiek dichterbij kunnen brengen. Hij bezocht de trappisten in hun klooster in Achel, las de vurige geschriften van Leon Bloy, wiens absolutisme hem hevig boeide. Door deze Franse auteur, die ook de jonge Heinrich Böll aanvankelijk zo fascineerde, kwam Van der Meer in aanraking met de kring rond de wijsgeer Jacques Maritain, wiens Art et Scholastique door de katholieke jongeren een tiental jaren later bijna als een brevier zou worden gehanteerd. In 1911 ging Pieter over naar het katholicisme: hij werd op 24 februari 1911 in de kerk van St.-Medard in Parijs gedoopt.

In 1912 werd hun dochter jkvr. Anne-Marie Veronique Martine geboren, drie jaar later, in 1915 hun zoontje jhr. Jean-François, dat zij al in 1917 aan God moesten teruggeven.

Gedurende de eerste wereldoorlog verbleven de Van der Meers in Parijs, waar Pieter voor het katholieke dagblad De Maasbode als oorlogscorrespondent werkzaam was. In 1918 keerden zij terug naar Nederland, waar zij zich korte tijd in Oosterhout, daarna in Helmond vestigden.

Op voorstel van de invloedrijke en zeer begaafde Maria Viola werd Pieter hier in 1921 benoemd als redacteur Kunst en Letteren van het weekblad De Nieuwe Eeuw. In deze functie hield hij een opzienbarende beeldenstorm onder de devote prullaria die voor kerkelijke kunst waren en werden aangezien. Hij wees daarbij op de uitspraak van Alberdingk Thijm dat kunst er niet was om lessen uit te delen, maar om op bewogen, artistieke wijze uiting te geven aan het katholieke levensgevoel. Dat hierbij de intentie door Van der Meer wel eens hoger werd gewaardeerd dan de realisatie, bewees zijn hartstocht.

In 1924 verliet hij de redactie van De Nieuwe Eeuw; het professorale toezicht dat vanuit Nijmegen dreigde, lustte hij niet. Hij nam de leiding op zich van het tijdschrift Opgang, dat bij Van Munster in Amsterdam verscheen. Daarin was zijn activiteit veel minder polemisch dan instructief. Hij beschreef in grote, fraai geïllustreerde artikelen de hoogtepunten van de christelijke cultuur en hun betekenis voor de gemeenschap der gelovigen. Een aantal, vooral Noordnederlandse katholieke jongeren, kopschuw geworden door het religieuze voluntarisme van dr. H. Moller en diens ‘tijdschrift voor Schoonheid’, Roeping, herkenden in Van der Meer hun eigen aandrift. Voor hen werd hij, zoals een hunner schreef, de mens ‘die het zuiverste voorbeeld is der harts-beschaving welke het christen-

[p. 172]

dom aan het Westen heeft geschonken.’ Zij zochten hem op in zijn huis aan het Daniel Willinkplein in Amsterdam en gingen lezen wat hij in Frankrijk had leren kennen. Toen in 1925 in Utrecht door Jan Engelman het tijdschrift De Gemeenschap werd gesticht, was in de Verantwoording, in de poging de overgeërfde traditie met de nieuwe vormentaal te verzoenen, duidelijk de inspiratie van Van der Meer te onderkennen.

In 1929 werd Pieter van der Meer de Walcheren benoemd tot directeur général de la maison Desclée de Brouwer in Parijs, de internationaal georiënteerde uitgeverij, een taak die hij tot aan de oorlog in 1939 met veel ambitie en groot succes vervulde.

In 1933 overleed zijn oudste zoon Pieterke, die in Oosterhout bij de Benedictijnen was ingetreden. Hun dochter was daar intussen als Benedictines geprofest. Pieter en zijn vrouw besloten hun huwelijk met pauselijke goedkeuring te beëindigen: hij wilde in de Sint-Paulusabdij de plaats van zijn gestorven zoon innemen, Christine ging naar de Benedictinessen in de Franse abdij van Solesmes. Zij aardde echter niet in het monastieke leven en voegde zich, zestien maanden later, weer bij haar man, die zijn werk in Parijs weer opnam.

Kort na het uitbreken van de oorlog woonden de Van der Meers in Bilthoven, vanaf 1942 in een prachtig tegenover het Mastbos gelegen landhuis in Breda. Onder de oorlog had Van der Meer aandeel in het ondergronds verzet, na de bevrijding werd zijn huis een toevluchtsoord en trefpunt voor mensen van allerlei leeftijd, opleiding, volksaard en stand. Zijn zeventigste verjaardag in 1950, in het Bredase stadhuis gevierd, werd een internationaal gekleurde manifestatie van bewonderende vriendschap.

Op tweede kerstdag van 1953 overleed zijn vrouw Christine. Op 6 januari 1954 keerde Pieter terug naar de St.-Paulusabdij in Oosterhout waar hij in 1956 tot priester werd gewijd. Vanaf 1961 verminderde zijn gezichtsvermogen zodanig dat lezen hem nog nauwelijks mogelijk was. Zijn dochter Anne-Marie en zijn vriend en biograaf Jan de Ridder lazen hem brieven en boeken voor. Maar de ogen van zijn geest waren helder gebleven: hij speelde met de gedachte een roman te schrijven die de parabel van de goede moordenaar tot onderwerp zou hebben. Het is bij een plan gebleven.

Toen hij in september 1970 negentig jaar werd, getuigden een aantal van zijn vrienden in een Vriendenboek voor Pieter van der Meer de Walcheren (1970) van hun onverminderde amicaliteit. Nauwelijks drie maanden later overleed hij, geplaagd door een niet meer helende armbreuk, in het St.-

[p. 173]

Ignatiusziekenhuis te Breda. Over zijn laatste ogenblik schreef de Vlaamse priester-dichter Anton van Wildenrode in een Brief aan Pieter:

gij ziet op de weg terug
tot het ogenblik dat gij alleen waart.
een vrouw wacht op u in de verte,
de liefde die levenslang wààr was.
gij komt niet alleen bij de poort.

Pieter van der Meer de Walcherens faam berust, naast waardering voor zijn zuivere verslag van zijn verblijf in het Karthuizerklooster van La Valsainte, Het witte Paradijs (1929), vooral op zijn levensverhaal, dat uit een zestal delen bestaat: Mijn dagboek (1913), Mensen en God i (1940), Mensen en God ii (1946), Dagboek 4 (1963), Dagboek 5 (1963) en Dagboek 6 (1965); naar de conceptie en de stijl sluit de bundel Maak alles nieuw (1969) zich bij de laatste dagboekdelen aan.

Vooral de drie eerstgenoemde dagboeken hebben een enorme populariteit verworven en een uitgebreide lezerskring gevonden. Naar stijl en opzet onderscheiden ze zich in positieve zin van de latere delen. Ze vertonen duidelijk het karakter van de zogenaamde ‘dagboekroman’; zonder achteraf geredigeerde memoires te zijn, verraden ze toch een compositie ‘achteraf’. Er is bovendien een sterke neiging naar dramatische voordracht in aan te wijzen; dat blijkt uit de ik-vertelsituatie in Mijn dagboek, die in Mensen en God i en ii vervangen is door de personele situatie. Om een breuk in het totale werk te voorkomen is later, halverwege Mensen en God ii, de ik-vorm weer opgenomen. Van die dramatische enscenering zijn ook veelvuldig voorkomende stijlfiguren als de antithese, de hyperbool, de retorische vraag en de repetitio evenzovele bewijzen, alsmede Van der Meers neiging zielestemmingen als natuurwaarnemingen weer te geven.

In de latere dagboeken overweegt de korte notitie; de vormgeving vertoont daar veel minder continuïteit en compositorische eenheid. Deze latere geschriften uit de jaren zestig werden, naar Van der Meers eigen getuigenis ook meer bedoeld ‘als levensboeken en geen literatuur’.

Merkwaardig is tenslotte de wijziging van Benedictijnse naar Franciscaanse spiritualiteit die zich in het denken van Pieter van der Meer de Walcheren voltrok: nog minder dan tevoren was hij uiteindelijk bedacht op traditie en hiërarchie en meer nog wilde hij zich inzetten voor de verwerkelijking van de evangelische naasteliefde.

jan cartens

[p. 174]

Voornaamste geschriften

Voor uitvoeriger bio- en bibliografische gegevens raadplege men Gerard Knuvelder, Pieter van der Meer de Walcheren. Leven en werken. Utrecht-Brussel, 1950, 2e druk.

Jan de Ridder, Pieter van der Meer de Walcheren. Utrecht-Brugge 1970 (= Ontmoetingen nr. 86). In deze monografie vindt men een uitvoerige bibliografie, waaraan alleen de Leuvense licentiaatsverhandeling van F. Planchon, Pieter van der Meer de Walcheren, jeugdwerk en bekering (1954) ontbreekt.

De Ridder heeft zijn bibliografie uitgebreid in Vriendenboek voor Pieter van der Meer de Walcheren. Brugge-Utrecht 1970, p. 85-87.

Nadien verschenen nog van Pieter van der Meer de Walcheren: La vérité vous rendra libres. Paris 1971.

Alles is liefde. Brugge 1972, 5e druk.

Maak alles nieuw. Brugge 1972, 3e druk.

Over de auteur voorts:

Jan de Ridder, Pieter van der Meer de Walcheren, de oudste Nederlandse schrijver (in Elsevier, 22 augustus 1970, p.69).

Jan de Ridder, Pieter van der Meer de Walcheren 1880-1970 (in: Ons Erfdeel, 14, 1970-1971(2), p.131-133).