Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1972

[p. 218]

Lambertus van Lier
Utrecht 10 september 1906 - Groningen 14 februari 1972

In Bertus van Lier, die op 14 februari 1972 overleed, heeft het Nederlandse muziekleven een zeer opmerkelijke en een van zijn meest erudiete figuren verloren. Als componist liet hij een naar de omvang bescheiden, doch uiterst persoonlijk oeuvre na dat stilistisch een eigen plaats verdient in de muzikale produktie van zijn generatiegenoten. Dit oeuvre is echter niet los te denken van de beminnelijke persoonlijkheid, de door rijke kennis verfijnde geest van zijn schepper. Immers een belangrijk deel van zijn muzikale oeuvre hangt ten nauwste samen met zijn belezenheid, zijn geestdrift voor de klassieke Griekse literatuur en voor vele oude en nieuwe auteurs van verschillende herkomst. Als essayist en vertaler heeft hij zijn sporen verdiend. Als dirigent heeft hij velen, met name studenten, de weg geopend naar een grotere intensiteit van muziekbeleving dan zij voor mogelijk hielden. Als docent wist hij zijn grote kennis op geïnspireerde wijze op zijn hoorders over te dragen. Zijn veelzijdig talent heeft het Van Lier misschien wel moeilijk gemaakt een rechtlijnige loopbaan te vinden. Zijn activiteiten moest hij over verschillende levensgebieden verdelen hetgeen hem evenwel niet bezwaard schijnt te hebben.

Op 10 september 1906 werd Van Lier geboren te Utrecht, de stad die hij eens ‘dat oude broednest van muziek’ heeft genoemd. Als gymnasiast gaf hij reeds blijk van grote begaafdheid voor de studie der oude talen. Tegelijkertijd bezocht hij de Toonkunst-muziekschool waar hij theorieles had van S. Schellink en celloles van Eduard Ferree. Zijn muziekstudie zette hij daarna voort aan het Amsterdams conservatorium bij de cellist Max Robio de Castro. Tijdens zijn Utrechtse jaren had hij kennis gemaakt met Willem Pijper, een ontmoeting die voor zijn verdere leven van groot belang is geweest. Pijper had voor een herdenkingsfeest van het Utrechtse gymnasium muziek geschreven voor de Bachanten van Euripides. De achttienjarige Van Lier vervulde bij de opvoering van dit stuk de rol van de bode waarmee hij veler aandacht moet hebben getrokken. De manier waarop Pijper muziek componeerde bij een Grieks drama boeide hem uitermate en hij greep de gelegenheid dan ook dankbaar aan met deze in contact te komen. Hij toonde hem enige composities van eigen hand en Pijper stemde erin toe hem compositieles te geven. Aanvankelijk heeft Pijper, wiens invloed in die jaren op vele jongeren bijzonder groot is ge-

[p. 219]

weest, Van Liers stijl in overwegende mate bepaald, zoals onder meer blijkt uit zijn Tweede Sonatine voor Piano. Pijpers naar een biologisch model ontwikkelde theorie van de kiemcel treedt bijvoorbeeld nog duidelijk naar voren in Van Liers Eerste Symfonie, die in 1930 door Evert Cornelis met het Utrechts Stedelijk Orkest ten doop werd gehouden. Intussen had hij zijn geestdrift voor de Griekse beschaving niet verloren en had hij zich in het bijzonder omtrent de klassiek-Griekse tragedie een diepgaande kennis verworven. Toen in 1932 de rector van het Utrechtse gymnasium ter gelegenheid van een herdenkingsfeest hem verzocht een muzikale bijdrage te leveren, componeerde hij muziek voor Sophocles' Aias, terwijI hij bovendien de régie van de opvoering op zich nam. Bij het componeren van de koren voor Aias bleek hem, dat de bestaande vertaling van Burgersdijk in ritmisch opzicht onbevredigend was: juist dit ritmische element scheen hem in de oorspronkelijke tekst zeer wezenlijk en dus besloot hij zelf een nieuwe vertaling te vervaardigen. Het handhaven van de Griekse metra bracht hem weliswaar soms in conflict met de natuurlijkheid van de vertaling, maar het behoud van de muzische hoedanigheden van de grondtekst leek hem van meer belang voor zover het de compositie gold. Daar de opvoering toevertrouwd zou worden aan gymnasiasten en conservatoriumleerlingen, hield Van Lier de orkestratie tamelijk eenvoudig: twee fluiten, klarinet, hobo, fagot, twee trompetten, hoorn, piano, strijkers en slagwerk. Het resultaat oogstte veel succes en heeft Van Lier geïnspireerd later een ander drama van Sophocles, Antigone, op vergelijkbare wijze te behandelen. Zijn vertaling van Antigone bezorgde hem in 1955 de Nijhoff-prijs.

Reeds uit dit voortgezette streven de antieke eenheid van tekstritme en muzikaal ritme ook in de Nederlandse vertaling te bewaren, blijkt hoezeer het ritme als raakpunt van muziek en poëzie hem bezighield; hij zou er in 1966, in zijn openbare les bij het aanvaarden van het ambt van lector aan de Groningse universiteit, in theoretische zin op terugkomen. Een poging tot het vinden van een andere oplossing van het ritmische en prosodische probleem kan gezien worden in zijn declamatorium De dijk naar een gedicht van Jan Engelman, waarbij poëtische en muzikale elementen een grotere mate van zelfstandigheid behouden.

Sinds 1932 publiceerde hij muziekkritieken, onder andere in de nrc en later in Het Parool. Hoewel hij het recenseren gedurende jaren vrij regelmatig heeft voortgezet, vermocht deze bezigheid hem toch niet te bevredigen; te veel bleef hier stukwerk, onvermijdelijk oppervlakkig. Wel

[p. 220]

vond hij hier een aanleiding aan bepaalde inzichten betreffende de muziek een litteraire vorm te geven. In de oorlogsjaren vond hij de gelegenheid enige van die inzichten op bredere schaal uit te werken hetgeen leidde tot zijn in 1948 verschenen bundel essays Buiten de maatstreep. In deze bundel treft vooral het gedeelte over de Romantiek en de liedkunst van Schubert, waarin Van Lier tracht een musico-litteraire interpretatie te geven van Schubert liedcycli op teksten van Wilhelm Müller, Die schöne Mullerin en Die Winterreise. Zijn liefde voor het lied van Schubert manifesteerde zich reeds in de bezettingsjaren, toen hij herhaaldelijk bij huisconcerten met zijn zelfgeschoolde bariton onder andere Die Winterreise voordroeg en daarmee naar het schijnt op de hoorders veel indruk maakte. Zijn neiging tot symbolische interpretatie van teksten, in het genoemde Schubert-essay duidelijk aanwezig, vond een dankbaar object in de eerste jaren na de oorlog toen hij zich met het Hooglied ging bezighouden.

Nadat hij van 1938 af leraar was geweest aan het Utrechtse conservatorium, had Van Lier in 1945 een soortgelijke betrekking aan het Rotterdamse conservatorium aanvaard. Onder auspiciën van de Rotterdamse volksuniversiteit leidde Bertus van Lier in de na-oorlogse jaren uitvoeringen van Bachs Matthaeus-Passion in de Koninginnekerk, en te Amsterdam in de ronde Lutherse kerk (in 1953 werd hij leraar aan het Amsterdams muzieklyceum) bij welke gelegenheden hij zeer persoonlijke inzichten inzake de plaatsing der uitvoerenden in praktijk bracht: Op grond van de geestelijke en muzikale structuur van het werk plaatste hij hen, die de handeling weergeven, namelijk de evangelist, Christus, de nevenfiguren en de groepen uit het volk met het gezicht naar de toehoorders gekeerd, waarbij de evangelist (zijn vriend Peter Pears) bovendien op de preekstoel stond: De vertolkers van de meditatieve delen zoals de beschouwende koren en de vertolkers van de aria's en de koraalkoren zongen vanuit de toehoordersruimte. Deze historisch nauwelijks verdedigbare uitvoeringswijze, geheel gericht op de symbolische zeggingskracht van het werk, heeft velen in die jaren sterk gefascineerd. Een koortekst aan het begin van het tweede deel van de Matthaeus-Passion maakte op Van Lier veel indruk: ‘Wo ist denn dein Freund hingegangen’, ontleend aan het Hooglied. Hij kwam ertoe dit laatste bijbelboek uitvoerig te bestuderen en een indrukwekkend stuk exegetische literatuur door te werken, en maakte tenslotte een symbolische interpretatie tot de zijne, volgens welke de koning als vertegenwoordiger van de aardse macht, de herder als die van de hemelse macht en de herderin, de Shulamite, als de naar verlossing

[p. 221]

smachtende ziel wordt opgevat. Toen in 1948 de Amsterdamse Kunstkring hem verzocht een werk te componeren voor soli, koor en klein orkest greep hij de gelegenheid aan zijn ideeën omtrent het Hooglied muzikale vorm te geven. Zo ontstond in korte tijd wat men als zijn meest persoonlijke compositie zou kunnen beschouwen, geschreven voor sopraan (Shulamite), tenor (herder), bas (koning), koor (dat de functie van de antieke reizang heeft), en kamerorkest bestaande uit fluit, hobo, klarinet, fagot, hoorn, harp, strijkers en slagwerk. Het valt niet moeilijk verband te ontdekken tussen de opzet van deze deels extatische hymne in dialoogvorm en die van de beschouwende delen van Bachs laatbarokke passiemuziek. Deze overeenkomst is niet alleen uiterlijk; ook in muzikaal opzicht laten zich reminiscenties aan Bachs cantate-stijl gemakkelijk aanwijzen met name in de cadensvorming.

In de jaren dertig, had Van Lier directielessen genomen bij de Zwitserse dirigent Hermann Scherchen. Als dirigent van eigen werk trad hij incidenteel met verschillende orkesten op. Toch streefde hij nooit naar een carrière in het grote concertleven. Liever werkte hij met amateurs en conservatoriumleerlingen, bij wie hij een spontanere betrokkenheid bij de uit te voeren muziek kon vaststellen. Zo bracht hij met Utrechtse conservatoriumleerlingen enige Franse zangspelen tot uitvoering zoals Télémaque en La ceinture de Vénus, naar zeventiende- en achttiende-eeuwse gegevens volgens eigen inspiratie geïmproviseerd. Toen hem in 1960 door het Groningse instituut voor kunstgeschiedenis een medewerkerschap voor muziekgeschiedenis werd aangeboden, greep hij deze kans gaarne aan teneinde eindelijk gelegenheid te vinden zijn onderscheiden behoeften aan theoretische bespiegeling, muzikale creativiteit en muzikale activiteit binnen het kader van één werkkring te kunnen bevredigen. Zijn persoon en werk werden te Groningen zeer gewaardeerd: zijn bemoeiingen met het studentenmuziekgezelschap Bragi leidde tot een verdrievoudiging van het ledental en de Universiteit vereerde hem, die nimmer een academische opleiding genoot, in 1964 met een eredoctoraat. In 1966 werd voor hem zelfs een persoonlijk lectoraat gecreëerd hetgeen hij aanvaardde met het uitspreken van een rede over ritme en metrum, een van de centrale thema's van zijn muzikale bespiegelingen.

Van Liers muzikale oeuvre is gevarieerd van karakter en stijl. Wat het laatste betreft evolueerde hij van een op Pijper en zijn groep geïnspireerd modernisme van de jaren twintig en dertig naar een duidelijk retrospectiever idioom, waarin gezocht wordt naar een synthese van romantische

[p. 222]

en barokke momenten. Reeds in het Hooglied treffen aan Bach ontleende wendingen; in de Cantate voor Kerstmis valt een archaïserende cantus firmus-behandeling op en in de Drie oudperzische kwatrijnen voor sopraan, basfluit, oboe d'amore en piano dringen herhaaldelijk associaties met Mahler zich aan de hoorder op. Muziek was voor Van Lier in de eerste plaats vervoering en, als gevolg, reiniging; een poging door middel van een beperkt materiaal (de atonaliteit is hem vreemd gebleven) het oneindige en ongrijpbare te symboliseren. Het valt niet moeilijk in deze zienswijze een stuk antieke, op Plato en de neo-Pythagoreeërs geïnspireerde muzikale ethos-leer te herkennen. De titel van zijn ballet Katharsis moge dit nog onderstrepen.

Als componist heeft Van Lier er nimmer naar gestreefd voorhoedeposten te verdedigen. Zijn invloed op het componeren in Nederland is beperkt gebleven, al vond hij weerklank bij jongeren zoals Nico Schuijt en Robert Heppener. Als persoon, als dirigent en als docent heeft hij stellig op velen een onuitwisbare indruk gemaakt.

j. van der veen

Voornaamste geschriften

Composities

Eerste Symfonie. 1928.

Tweede Symfonie. 1931.

Aias. 1932 (naar Sofokles; tekst en toneelmuziek).

De dijk. 1937 (tekst van Jan Engelman; declamatorium).

Derde Symfonie. 1939.

Katharsis. 1945 (symfonisch ballet).

Hooglied. 1949 (soli, koor en orkest).

Concert voor Fagot en Orkest. 1950.

Drie oudperzische kwatrijnen. 1958 (liederen).

Antigone. 1952 (naar Sofokles; tekst en toneelmuziek).

Divertimento. 1957 (orkest).

Concertante muziek. 1959 (orkest met viool en hobo).

Cantate voor Kerstmis. 1955.

Psalm 136. 1961-1965 (koor en orkest)

Intrada reale e sinfonia festiva. 1964.

etc.

Overige publicaties

Buiten de maatstreep. Amsterdam 1948.

Rhytme en metrum. Groningen 1967.