Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1972

[p. 143]

Cornelia Catharina van de Graft
Tolen 4 mei 1874 - Utrecht 3 augustus 1969

Cornelia Catharina van de Graft is op 4 mei 1874 geboren in het stadje Tolen. Haar vader Dirk van de Graft was daar directeur van het telegraafkantoor en stamde uit een bekende Middelburgse familie. Haar moeder Sara Maria Petronella Boom was de dochter van de directeur van het postkantoor ter plaatse en afkomstig uit een bekende Toolse familie. Uit hun huwelijk werden nog een zoon en een dochter geboren. In 1883, kort na haar negende verjaardag, vertrok het gezin naar Weesp, waar haar vader in gelijke functie benoemd was. De dochter, die haar leven lang Kaatje is genoemd, is altijd met vertedering blijven denken aan de kleine, van de rest van de wereld vrijwel afgesloten plaats, die in haar jeugdjaren nauwelijks verschilde van de enkele decenniën nadien door G.F. Haspels getypeerde ‘stad aan het veer’. Ze doorliep het Barlaeusgymnasium van Amsterdam, destijds nog het enige in de stad, en studeerde er vervolgens Nederlandse letteren onder Jan te Winkel, die haar met zijn dorre colleges geen enthousiasme bijbracht voor het vak, maar bij wie ze niettemin in 1904 promoveerde op een proefschrift Middelnederlandsche historieliederen toegelicht en verklaard. De historische belangstelling, die in de keuze van dit onderwerp tot uiting kwam, zou haar levenslang bijblijven. Twee jaar later koos onze Maatschappij haar tot lid.

Haar aandacht voor het oude Nederlandse lied was al eerder gebleken in haar studie over het Antwerps liedboek (1903) en zou nadien nog blijken in enkele kleinere opstellen uit 1905 en 1906. Maar intussen had ze het eigenlijke terrein van haar belangstelling gevonden in de studie van oude volksgebruiken, en in 't bijzonder die van de kalenderfeesten in ruimere zin. Als kind had ze op Palmpasen meegelopen met de stoet van kleine kinderen die met een primitief palmpaasje door Tolen trokken, een simpel vormpje van brooddeeg op een stokje, waarboven een palmtakje stak. Daarbij werd dan het oude palmpaasliedje gezongen: ‘Palm, palmpasen, eikoerei!’ Deze jeugdbelevenis is misschien de directe aanleiding geweest tot haar belangstelling voor oude volksgebruiken, die zich in later jaren in zo velerlei richting zou ontplooien en haar tot een der meest op de voorgrond tredende volkskundigen van haar tijd zou stempelen. Toen dr. A. Beets, de Woordenboekredacteur, die zijn jeugd in Utrecht had doorgebracht, in 1900 in het tijdschrift Volkskunde een oproep plaatste

[p. 144]

om gegevens over de palmpaasviering, herinnerde ze zich dit Toolse gebruik. Ze schreef erover in Volkskunde (1904) en stelde zich met Beets in verbinding, wat er toe leidde dat ze samen in 1906 in Utrecht een tentoonstelling organiseerden van alle Nederlandse palmpaasjes die ze bijeen hadden kunnen brengen, tezamen ruim honderd. Deze tentoonstelling werd een succes, de pers wijdde er veel aandacht aan en het materiaal was zo overvloedig dat er stof voor een afzonderlijke publicatie in zat. Dat werd de bekende studie Palmpaasch (1910). Bijna dertig jaar later heeft ze dit boek omgewerkt en het onderwerp in ruimer verband behandeld in een monografie over Palmzondag (1938). Daarin zijn een tiental tijdschriftartikelen verwerkt die ze eerder gepubliceerd had en die alle op Nederlandse palmpaasgebruiken betrekking hadden.

Naast de palmpaas is er een tweede volkskundig onderwerp waarvan ze in de loop der jaren een diepgaande studie heeft gemaakt, de pemmatologie, het onderzoek van brood- en gebakvormen. Haar oudste pemmatologische bijdrage (over het haaroffer in gebakvorm) is uit 1907. Aangezien palmpasen een van de weinige in Nederland voortlevende gebruiken van volkskundige aard is waarbij het brood een functie heeft, is het begrijpelijk dat ze van dit element een opzettelijk studieobject maakte, waarbij achtereenvolgens de duivekater, brood en koek op kerkelijke feestdagen, het oudgermaanse offerbrood en soortgelijke onderwerpen werden behandeld.

Terstond na haar promotie was dr. van de Graft lerares geworden aan de Utrechtse hbs voor Meisjes. Tot de leraressen uit roeping heeft ze nooit behoord en toen ze in 1923 op wachtgeld kon worden gesteld was dit haar niet onwelkom, vooral ook omdat ze zich daardoor ongestoord aan wetenschappelijk werk zou kunnen wijden. Ze woonde toen al in het grote, ouderwetse huis in de Parkstraat, dat ze tot haar dood zou blijven bewonen, vrij dicht bij de Universiteitsbibliotheek, eerst in de beneden-, later in de ruimere bovenverdieping. In het culturele Utrecht van die tijd was ze toen al lang een bekende en geziene persoonlijkheid geworden, die haar gastvrij huis zo dikwijls daartoe aanleiding was openstelde voor literaire bijeenkomsten. Annie Salomons heeft er in haar Herinneringen uit den ouden tijd (1960) een van beschreven. Ze sloeg geen schilderijententoonstelling over, hield van muziek en in 't bijzonder ook van de natuur in de toen nog prachtige en landelijke omgeving van de stad. Van oudleerlingen kreeg ze veel bezoek; mevrouw Boudier-Bakker, haar leeftijdgenote, was een van haar vele vriendinnen en een van de bijdragen in het

[p. 145]

album amicorum dat de schrijfster bij haar tachtigste verjaardag (1955) werd aangeboden was van haar. Als soromptiste had ze geregeld contact met andere in culturele en sociale zaken geïnteresseerde vrouwen en in de Soefibeweging vond ze een geestelijk tehuis waar ze geestverwanten ontmoette. Van de in 1925 opgerichte vereniging Oud-Utrecht werd ze dadelijk bestuurslid. In het maandblad en het jaarboekje vond ze een steeds weerkerende mogelijkheid tot publicatie, wat haar inspireerde tot allerlei artikelen die op de geschiedenis, maar vooral op het volksleven van de stad betrekking hadden, en die zonder deze mogelijkheid waarschijnlijk ongeschreven zouden zijn gebleven. Kleine vondsten en minder belangrijke mededelingen reserveerde ze voor het maandblad, belangrijker studies, vrijwel altijd de vrucht van archiefonderzoek, nam het jaarboekje op. Daarin heeft ze de oorsprong en de geschiedenis nagespeurd van allerlei specifiek Utrechtse gebruiken uit het verleden, zoals de opvoering van het spel van Herodes in de Domkerk, de brooduitdeling aan de armen van de vier voormalige parochiekerken van de stad, de Palmzondagprocessie met de palmezel, het verstrekken van stadswijn aan de Jeruzalemvaarders, meiboom en meitakken in Utrecht, en de verering van de stadpatroon.

Een grote voldoening voor deze van aard bescheiden vrouw was de uitnodiging, toe te treden tot de staf van medewerkers aan de grote Vondeluitgave van de Wereldbibliotheek, die in 1927 is begonnen te verschijnen. Haar taak bestond in hoofdzaak uit de verzorging van de tekstvarianten en de tekstverklaring, in samenwerking met prof. De Vooys, aan wie ze de uitnodiging te danken had. In 1908 had ze voor het Klassiek Letterkundig Pantheon een geannoteerde uitgave verzorgd, met een gedegen inleiding, van Vondels Maeghden. In 1929 publiceerde ze een bundel Verzen van Vondel, in 1933 een uitgave van de Gebroeders. In de oorlogsjaren zou ze nog een boek schrijven over Agnes Block, Vondels nicht en vriendin (1943), dat op een gedegen archiefonderzoek berustte en waarin ze een helder beeld heeft ontworpen van deze tot dan toe vrijwel onbekende renaissancefiguur, Vondels oomzegster.

Maar één keer heeft ze, in een Gids-artikel over De folklore als wetenschap (1940), een theoretische beschouwing gegeven over de wetenschap waarvan ze toentertijd al tot de meest op de voorgrond tredende beoefenaren was gaan behoren. Theoretische beschouwingen lagen haar minder; aan de beschrijving der verschijnselen heeft ze groter waarde gehecht dan aan hun verklaring. In de zestig jaar van haar publicistische activiteit vallen er geen wijzigingen te constateren in haar opvattingen.

[p. 146]

Kort na de oorlog verschenen, in 1947, gelijktijdig twee publicaties die beide op volksgebruiken betrekking hadden. Nederlandsche volksgebruiken bij hoogtijdagen, dat in de destijds populaire Heemschutserie het licht zag, geeft in een luchtige verteltrant een overzicht van de christelijke volksgebruiken voorzover die nog voortleven, gerangschikt naar de gang van het jaar. In dezelfde trant schreef ze over De dodenbezorging bij de volken van Europa, inzonderheid in Nederland. Wat ze daarin meedeelt over begrafenisen rouwgebruiken in vroeger eeuwen is bijeengezameld uit oudere bronnen, maar de betekenis van deze publicatie ligt in het laatste hoofdstuk, waarin ze op grond van de gegevens van een der vragenlijsten van het Amsterdamse Volkskundebureau een overzicht geeft van de recente gebruiken zoals die destijds nog of tot kort daarvoor bestonden.

Geheel apart in de lijst van haar geschriften, die overigens rondom enkele motieven te groeperen zijn, staan de Lotgevallen van een Amsterdams koopmanshuis 1749-1949 (1959), de geschiedenis van de handelsonderneming Blikman & Sartorius. Toen ze haar tachtigste verjaardag al achter de rug had heeft ze nog voor de reeks Zwolse drukken en herdrukken een uitgave bezorgd van het eerder door Johanna Snellen uitgegeven Boexken gemaket ende bescreven van suster Bertken (1955). Zo betroffen haar eerste en haar laatste publicatie de middeleeuwse literatuur, een terrein waarop ze zich minder heeft bewogen dan men na haar proefschrift had mogen verwachten. Eigenlijk valt hier alleen nog het keurig verzorgde, maar niet zo belangrijke bundeltje Marialegenden (1918, tweede druk 1921) te noemen.

Sinds 1939 was ze lid van de Volkskundecommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie. Toen het bezoeken der vergaderingen haar te zwaar werd, heeft men nog enkele jaren bij haar aan huis vergaderd, totdat ook dit haar krachten te boven ging. Gaandeweg ruimde ze haar bibliotheek op. Een deel van haar boeken en van haar aantekeningen schonk ze aan het Volkskundebureau. Haar lichaam verzwakte, haar geest nauwelijks, en in de bescheiden mate waartoe haar hoge leeftijd haar dwong nam ze, lezend en luisterend, deel aan alles wat er in de wereld omging. Ze wist dat men haar niet vergat, al kon ze nauwelijks nog bezoek ontvangen. Toen in haar laatste levensjaar een uitgever haar vroeg van haar dissertatie een reprint te mogen maken, was ze blij verrast. In de nacht van 2 op 3 augustus 1969 overleed ze in haar slaap. Op vijf jaar na had ze een eeuw onder ons geleefd.

p.j. meertens

[p. 147]

Voornaamste geschriften

Afzonderlijke publicaties

Middelnederlandse historieliederen, toegelicht en verklaard. Epe 1904 (diss. Amsterdam).

J.v. Vondels Maeghden. Uitgegeven en toegelicht. Zutphen 1908.

Palmpaasch. Een folkloristische studie van palmzondaggebruiken in Nederland. Dordrecht 1910.

Marialegenden. Verzameld en met een inleiding voorzien. Amsterdam 1918 (tweede druk: Amsterdam 1921).

Verzen van Vondel. Bloemlezing voor onzen tijd. Verzameld en toegelicht. Rotterdam 1929.

Vondel, Gebroeders. Met inleiding en aanteekeningen. Purmerend 1933.

Waarom en waardoor. Nieuwe natuurlijke historie. Oude volksverhalen geïllustreerd door Nelly Bodenheim. Tekstbewerking. Amsterdam [1936].

Palmzondag. Utrecht 1938.

Agnes Block, Vondels nicht en vriendin. Utrecht 1943.

Nederlandsche volksgebruikten bij hoogtijdagen. Amsterdam 1947 (Heemschutserie 53).

Dodenbezorging en cultuur ii. De dodenbezorging bij de volken van Europa, inzonderheid in Nederland. Amsterdam 1947.

Lotgevallen van een Amsterdams koopmanshuis 1749-1949. Amsterdam [1949].

Een boecxken gemaket ende bescreven van suster Bertken [...]. Naar de eerste uitgave [...] opnieuw uitgegeven met een inleiding en aantekeningen. Zwolle 1955 (Zwolse drukken en herdrukken 9).

Artikelen

Het Antwerpsche liederboek van 1544 met de uitgaaf van Hoffmann von Fallersleben vergeleken in tntl 22, 1903, p.16l-178.

Nog eens Palmpaschen in Volkskunde 16, 1904, p.221-228 en 17, 1905, p.1-6.

Magnificat ghemoralizeert op den tijt van nu in Leuvensche Bijdragen 6, 1905, p.307-314.

Eenige gebruiken op het eiland Schouwen in Volkskunde 17, 1905, p.41-45 en 128-131.

De kattenbeker te Vlaardingen in Volkskunde 17, 1905, p.132-135.

Een geschiedkundig gedicht van 1494 in tntl 25, 1906, p.146-150.

Harlekijn in Volkskunde 18, 1906, p.85-92.

Palmpaschen in Driemaandelijksche Bladen 7, 1907, p.3-19 en 35-46.

Nog eens het haaroffer in gebakvorm in Volkskunde 19, 1907, p.30-33.

De gulden mis in Volkskunde 19, 1907, p.140-151.

Palmpaasch in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 37, 1909, p.234-241.

De kerstnacht-ommegang te Brugge in Volkskunde 20, 1909, p.8-10.

Marialegenden in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 39, 1910, p.86-95 en 162-171.

Over den invloed der middeleeuwsche geestelijke litteratuur op de primitieven der Nederlandsche schilderkunst in Aantekeningen Sectievergadering Provinciaal Utrechts Genootschap, 1911, p.4-19.

Christus is opgestanden in Volkskunde 22, 1911, p.45-52.

Driekoningen in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 45, 1913, p.41-54.

Dr. Anna C. Croiset van der Kop in Het Boek 3, 1914, p.384-390.

Volks- en rechtsgebruiken bij de verloving in Volkskunde 25, 1914, p.145-164.

De stad Tholen in Buiten 11, 1917, p.448-450 en 460-462.

Over het spel van Herodes in den Dom te Utrecht in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1924, p.71-102.

[p. 148]

De duivekater in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 68, 1924, p.377-384.

Het gelegenheidsbrood op de Groote internationale bakkerij- en aanverwante vakken-tentoonstelling te Amsterdam in Nederlandsch Tijdschrift voor Volkskunde 29, 1924, p.93-96.

Brood en koek op kerkelijke feestdagen in Leven en Werken 10, 1925, p.685-695 en 759-767.

De armenpotten van de St.-Nicolaas- en de St.-Geertruidakerk te Utrecht in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1926, p.84-113.

Oudgermaansch offerbrood in Verslag van het verhandelde Provinciaal Utrechts Genootschap, 1926, p.50-55 (ook in Mensch en Maatschappij 2, 1926, p.373-375.

Onze Saksische palmpaschen in Bijdragen en Mededeelingen van het Nederlandsch Openluchtmuseum 8, 1927, p.2-5.

Sinterklaas, goedheilig man... in Haagsch Maandblad 8, 1927, p.626-636.

De Palmzondagprocessie van het Genootschap der twaalf apostelen te Hougaerde in Tijdschrift voor Liturgie 8, 1927, p.85-88.

Het katerbrood (duivekater) van Nieuwendam in Buiten 22, 1928, p.21-23.

Le pain et les gâteaux de Saint Nicolas in Institut International d'Anthropologie, Troisième Session, Paris 1928, p.530-534.

Sinterklaasprenten in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 76, 1928, p.375-381.

Vondel-literatuur in Tijdschrift voor Geschiedenis 43, 1928, p.277-28O.

Eenige Vondel-varianten in tntl 48, 1929, p.241-255.

Het oude-vrouwenoffer in Eigen Volk i, 1929, p.7-11.

Van den meiboom en de meitakken te Utrecht in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1931, p.23-35.

Bijdrage tot de kennis der vertooning van Vondels tooneelstukken in Vondel-Kroniek 2, 1931, p.79-81.

De bronnen van Vondels treurspel Maria Stuart in Vondel-Kroniek 3, 1932, p.23-28, 29.

Een en ander over de middeleeuwsche hostieijzers in Het Gildeboek 17, 1934, p.174-184.

Onze zeventiende-eeuwsche dichters en Oranje in De hechte band tusschen vorstenhuis en vaderland. Amsterdam 1935, p.272-279.

Driekoningen als volksfeest in Op de Hoogte 32, 1935, p.9-13.

Vondel bij het spel van David en Goliath te Utrecht in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1937, p.56-68.

Vondel en onze folklore in Studies over Vondel en zijn tijd. Liber Amicorum van B.H. Molkenboer, Amsterdam 1939, p.157-160.

De folklore als wetenschap in De Gids, 1940, i, p.36-50.

Bibliografie betreffende de Camera Obscura in Opstellen aangeboden aan G.A. Evers, Utrecht 1940, p.74-106.

Beets' portret naar de Camera-uitgaven geschetst in Stemmen des Tijds 29, 1940, p.556-570.

De buitenplaats Vijverhof aan de Vecht in Historia 7, 1941, p.169-174.

Driekoningen in onze volksgebruiken in Historia 7, 1941, p.258-268.

Filips von Zesen (1619-1689) en Utrecht in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1941, p.55-73.

Nederlandsche nieuwjaarskoekenijzers in Volkskunde 44, 1942, p.1-10.

Sint Maarten in Historia 8, 1942, p.257-259 en 277-282.

Stichtsche Sint-Catharinavereering in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1944, p.97-108.

Papieren knipwerk in Historia 11, 1946, p.146-155.

[p. 149]

Geknipte familiewapenen in Historia 11, 1946, p.193-197.

Papieren knip- en snijkunst in Historia 13, 1948, p.145-149.

Verbod van feestgebruiken in Volkskunde 54, 1953, p.6-23.

Balslaan in Volkskunde 54, 1953, p.108-113.

Een kluizenares van de Utrechtse Geertekerk in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1956, p.37-41.

Een Utrechtse bouwmeester van de St. Victorkerk te Xanten in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1957, p.50-57.

Wat ons van de meiboom rest in Volkskunde 58, 1957, p.49-56.

Willem Backerweerd beeldhouwer en bouwmeester in Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, zesde serie, nr.14, 1961, p.17-27.

Agnes Block en haar liefde voor tropische gewassen in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1962, p.117-124.

M.D. de Bruyn 1809-1881 in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1963, p.139-150.

Abraham des Amorie van der Hoeven Jr. in Jaarboekje van ‘Oud-Utrecht’, 1955, p.79-89.

Verder schreef ze een groot aantal kleinere mededelingen in verschillende periodieken, vooral in het Maandblad van ‘Oud-Utrecht’. Aan de uitgave van de Wereldbibliotheek van de Werken van Vondel heeft ze medewerking verleend, in hoofdzaak door de verzorging van de tekstvarianten en de tekstverklaringen. In de vierde (1947-1957) en vijfde (1959-1966) druk van Oosthoek's Encyclopaedie heeft ze de rubriek Volkskunde geredigeerd.