Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1971

[p. 120]

Johannes Melles
Groningen 25 december 1897 - Rotterdam 1 april 1969

Het leven van Johannes Melles is vervuld geweest van veelomvattende activiteiten van ongewoon uiteenlopend karakter. Er lag echter een belangrijk element van eenheid in deze veelvormigheid: in alles blonk hij uit.

Te Groningen geboren in een zakelijk milieu werd hij in Rotterdam een ambtenaar met een uitgesproken sociale inslag. Ver van huis werkzaam wist hij in zijn woonplaats, waar hij een halve eeuw leefde, de cultuur van zijn geboortestreek op een in dit werk vooraanstaande plaats te dienen. Zonder universitaire opleiding schiep hij een omvangrijk wetenschappelijk werk van hoge kwaliteit. In een werveling van veeleisende arbeid bleef hij de rustige figuur die door zijn bezonnenheid overtuigingskracht had.

Zijn practische loopbaan begon al terstond met een eclatant succes dat hoge eisen stelde aan zijn logische geest. Sedert 1919 aan de Rotterdamse politie verbonden, specialiseerde hij zich bij de centrale recherche op loterijzaken en hazardspel. In de woelige jaren na de Eerste Wereldoorlog liet de naar herstel van welvaart hunkerende bevolking zich verblinden door de voorspiegelingen van loterijen waar het vermoeden van zwendel dik boven op lag, zonder dat bedrog aanwijsbaar was. Melles wist ten slotte dit spel te doorgronden. De Minister van Justitie bracht hem daarom de uitzonderlijke hulde van eervolle vermelding in het Algemeen Politieblad. Tegelijk deed hij de eerste schuchtere schreden op het litteraire pad door publicaties in een vakblad der politie, ten dele zelfs in poëzie.

De succesvolle bestrijder van minderwaardige financiële praktijken vond op 36-jarige leeftijd erkenning van zijn verdienste, toen hij werd benoemd tot directeur van de Rotterdamse bank van lening. Het was weder slechts een schijnbare tegenstelling, dat een man die, gelijk hij later als historicus bewees, zulk een grote belangstelling voor het verleden had, zich terstond aangordde om zijn eeuwenoude instelling te doen verdwijnen. Het is trouwens ook een zeldzaam verschijnsel, dat een ambtenaar met hartstocht de tak doorzaagt, waarop hij is gezeten.

Uiteraard was deze inspanning niet negatief gericht. Melles streefde ernaar een verouderde vorm van sociaal crediet door moderne betere werkwijzen te vervangen: een gemeentelijke credietbank voor de kleine man. De warme sociale belangstelling welke hij daarbij toonde, deed hem aldra bij andere werkzaamheden op verwant terrein betrekken. Middenstands-

[p. 121]

crediet, werk voor oorlogsslachtoffers, regeling van het afbetalingsbedrijf waren mede voorwerpen van zijn belangstelling en toewijding. Daarmede verkreeg hij ook aanraking met de economische sfeer. In die jaren begonnen tevens kleine publicaties op dit gebied te verschijnen.

De vernauwing van de bewegingsvrijheid in de oorlogsjaren leidde ertoe, dat hij ook werkruimte kreeg voor groter litterair-historisch werk. En waar zou zijn belangstelling anders heengegaan zijn dan naar zijn werkterrein, de in 1635 geoctrooiëerde bank van lening? Van het in 1950 verschenen, ruim 300 bladzijden tellende werk kan met recht worden getuigd: ‘les hommes de mon pareil ne se font pas connaïtre et pour leurs coups d'essai ils veulent des coups de maître.’ Hij gaat daarbij haar voorgeschiedenis na tot de werkzaamheid der lombarden in de veertiende eeuw. De organisatie van en de ambtelijke functies bij de bank worden uitvoerig beschreven. Er wordt verband gelegd met de sociale omstandigheden. De merkwaardigste beleningen uit gekroonde kringen worden sappig beschreven, met name die van de Engelse kroonjuwelen, ingebracht door de ongelukkige gemalin van de voor het schavot bestemde Karel i. Deze transactie zou vergaande gevolgen hebben. Daardoor is bijvoorbeeld het Departement van Defensie aan het Plein te 's-Gravenhage rijkseigendom geworden.

In de negentiende eeuw financierde de bank achtereenvolgens aanbieding van ruiters aan Napoleon i en aan Willem i. Een afzonderlijk hoofdstuk wordt gewijd aan de achttiende-eeuwse geleerde letterkundige Jacob Kortebrant, die de bank als kassier diende. Een andere merkwaardige figuur was een eeuw later de opperboekhouder Salomon de Monchy, broeder van een lid van de Tweede Kamer, die tevens president was van de Nederlandse Handel Maatschappij. Onze man veraangenaamde zijn ambtelijke leven door te schitteren als paukenist. Eenmaal gaf hij een weinig conventioneel concert op acht van deze instrumenten. Melles heeft geen steen ongekeerd gelaten voor deze geschiedenis van zijn instelling.

Hij kon niet nalaten in dit eerste grote werk ook en passant gewag te maken van Joost van den Vondel, die immers op zijn oude dag de gunst genoot om te worden begiftigd met een plaats van bediende in de Amsterdamse stadsleenbank. Deze figuur zou hem niet loslaten. In 1957 verscheen als tweede grote werk Joost van den Vondel, de geschiedenis van zijn leven. In dit uitvoerige boek heeft hij Vondel niet in de eerste plaats benaderd als literator. Veeleer viel de nadruk op de financieel-economische aspecten van het leven van de koopman-poëet. Veel min of meer schone en vrome

[p. 122]

legenden over aard en omstandigheden van Nederlands bekendste dichter heeft Melles met de scherpe en koele blik van een bekwame administrateur opgeruimd. Deze levensbeschrijving is dan ook bepaald geen hagiografie geworden, tot verdriet van sommigen die de suikerzoete beklagenswaardige martelaar in 's levens harde gang hadden willen zien. Anderzijds plaatst Melles zijn bevindingen in het kader van de zeden dier dagen. Daardoor toch wordt ook weer een zeker tegenwicht geschapen tegenover de ontgoocheling. Met dit werk heeft Melles al met al een nuttige aanvulling gegeven op eerder bekende doch niet altijd begrepen elementen uit Vondels leven.

Van het één komt men op het ander. Vondel's vroomheid (buiten het gewone kader van zijn dagen) heeft Melles verder geleid naar het geestelijke leven van de zeventiende eeuw en brengt hem tevens terug naar Rotterdam. Na Vondel wijdde hij immers zijn belangstelling aan een andere dichter uit die tijd: Joachim Oudaan, tegelbakker te Rotterdam, ‘heraut der verdraagzaamheid’, als Rijnsburger collegiant evenals zijn Amsterdamse collega Joost een buitenbeentje op godsdienstig gebied. Melles haalt als één zijner beste verzen aan: ‘Gij zijt dat zacht en lieff'lijk suizen, waar God in woont; wien geen getier van stormwind, noch geweld van vier behagen kan, om in te huizen’. Het wil mij voorkomen, dat Melles met dit boek het hoogtepunt van zijn scheppend werk heeft bereikt. Los van een rechtstreeks of zelfs indirect verband met zijn vak heeft hij met kennelijke voorkeur het leven beschreven van één dier zeldzame ‘verlichte mannen, die door de eeuwen heen als denkers, getuigers en stuwers der menselijke gerechtigheid nieuwe wegen hebben gewezen.’ Met deze woorden besloot Melles in 1958 dit fijnzinnige boek.

Op zoek naar een volgend onderwerp wendde hij zich tot de geschiedenis van de ambtelijke wereld van Rotterdam in zijn in 1962 verschenen studie over Ministers aan de Maas. Met deze omschrijving bedoelde hij de Rotterdamse pensionarissen aan wier beschrijving hij een inleiding over het stedelijk pensionariaat tussen 1508 en 1795 deed voorafgaan. Dit weer omvangrijke werk werd daardoor duidelijk in tweeën gedeeld. In een goede 25 bladzijden schetste Melles de betekenis van een merkwaardig vrijwel vergeten plaatselijk ambt dat zijn bekleders overigens ook in 's lands vergaderzalen voerde. Twee dezer dignitarissen - Van Oldenbarnevelt en Van Hoornbeek - stapten zelfs over naar de dienst van de souverein als raadpensionarissen van Holland. De rest van het bijzonder doordachte boek is dan gewijd aan de persoonsbeschrijving van de Rotterdam-

[p. 123]

se pensionarissen. Helaas waren deze niet altijd bijzonder indrukwekkend: twee Van Oldenbarnevelts, twee De Groots en Gijsbert Karel Van Hogendorp droegen namen, die nog klank hebben. Doch daartussen schaarden zich vele voor het huidige geslacht nogal kleurloze figuren. Het is ongetwijfeld een geleerd boek, dat specialisten tot nut kan strekken. Toch miste het wel de inspiratie welke de schrijver had geleid bij zijn biografieen van Vondel en vooral van Oudaan.

In het voorgaande zijn opzettelijk de vier omvangrijke boeken van Melles tezamen behandeld. Daarvoor, daartussen en daarna publiceerde hij nog een aantal kortere studies in min of meer nauw verband met het terrein van zijn ambtelijke arbeid. Hieronder bevonden zich verschillende juweeltjes van kennis en toewijding aan de zaak van het credietwezen.

Zijn in 1955 verschenen verhandeling Rondom een oude rentebrief had een merkwaardige voorgeschiedenis. Uit dank voor het goede en kundige werk, dat Melles tijdens de oorlog had verricht voor de goederenvoorziening van oorlogsslachtoffers, bood de Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Rotterdam hem in 1948 een in 1628 te Mechelen afgegeven rentebrief aan. Ongetwijfeld hebben heel wat mensen attenties van deze aard ondervonden, doch het is wel zeldzaam als zij daarin aanleiding vinden om zulk een geschenk, in stede van het in la of boekenlast op te bergen, tot grondslag te maken voor een diepgaande studie. Welaan, Melles behoorde tot dezulken: in 1955 verscheen een boekje van zijn hand, waarin hij over dit perkament de onderste steen bovenkeerde als een bijdrage tot de oprichtingsgeschiedenis van de Zuidnederlandse ‘bergen van barmhartigheid.’ Hierin kwam hij dus opnieuw dicht in de buurt van zijn eigen leenbank.

Vier jaren later leidde hij met bescheiden woorden een studie in over het krediet in de Babylonische oudheid (±2000 v. Chr.). ‘Uit hoofde van mijn dagelijkse werkzaamheden’, zo zei hij in zijn voorwoord ‘moest mijn aandacht [d.i. bij kennisneming van de Jaarberichten van het Vooraziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux] wel in het bijzonder worden getrokken, door hetgeen de aan Eufraat en Tigris gevonden kleitabletten voor het verre nageslacht bewaard hebben aangaande het toenmalige credietverkeer.’ Men kan zich directeuren van volkscredietinstellingen indenken die deze slotsom niet uit verslagen van deze aard zouden trekken. Melles echter legde in dit werkje de sporen bloot van een, omtrent vierduizend jaren geleden reeds wettelijk geregeld, zowel commercieel als enigermate sociaal gericht kredietwezen. In zijn voorwoord gaf

[p. 124]

hij daarbij uiting aan zijn gedachte, dat hij geen of zeer weinig nieuwe gezichtspunten zou kunnen openen voor de archeologisch geschoolde oriëntalist. Dat was bepaald wel te bescheiden.

In 1962 verscheen zijn ambtelijk afscheidsgeschenk in de vorm van een studie: Bisschoppen en bankiers, de eerste lombardiers in de lage landen, ± 1260. Daarin lag een bijlage welke de volgende woorden behelsde: ‘Nu de Rotterdamse Raad mij ontslag heeft verleend als Directeur der Kredietbank verheugt het mij U hierbij mijn pas verschenen studie ‘Bisschoppen en Bankiers’ te kunnen aanbieden. Zij is geschreven ter afsluiting van mijn ambtsperiode, en te zien als een pendant van het moderne kredietwezen, waarbij ik zeer veel jaren werkzaam was.’ Met het oog op dit aanstaand vertrek had hij deze studie verrijkt met zijn portret, bedoeld als een ‘pro memorie’ voor zijn medewerkers en enkele bijzondere relaties. De gewone afscheidsreceptie had hij niet gewenst. Voor deze man van uitzonderlijk formaat had zijn loswikkeling uit het ambtelijke verband de niet geheel ongewone teleurstellingen medegebracht, die zich op het raakvlak tussen deskundigheid en bestuursapparaat kunnen openbaren. Zijn reactie daarop was zijn voorafgaande dienstjaren waardig.

Melles zat na zijn afscheid niet stil. De lange lijst van zijn voorafgaande publicaties is veeleer daarna nog flink verlengd, vooral door wetenschappelijk getinte bijdragen in de Nieuwe Rotterdamse Courant. De aan dit levensbericht toegevoegde lijst van publicatiën legt mede daarvan getuigenis af.

In 1968 zong hij zijn zwanenzang in Spiegel Historiael - een waardige vindplaats voor deze auteur - over Graaf Henric van Vianden, bisschop van Utrecht 1249-1267. Bisschop en bankier ontmoetten elkander hier ten slotte nog eenmaal.

Melles is het lidmaatschap van onze Maatschappij wel zeer waardig geweest. Zijn terrein was te specialistisch om zijn werk bij de brede massa populair te maken, maar voor fijnproevers is het een rijk geschenk van een hoogstaand mensenleven, dat zich uitstrekte tussen twee kenmerkende data: de dag van de geboorte van een nieuw tijdvak in de geestelijke geschiedenis van het mensdom en die welke voor ons volk de ‘primitiae libertatis’ deed ontluiken. Het toeval des levens heeft hier wel voor een merkwaardige symboliek gezorgd.

W.F. Lichtenauer

[p. 125]

Voornaamste geschriften

Germaanse rechtspleging in Inspecteurs-Almanak 1920.

Enkele gedichten in Inspecteurs-Almanak 1921.

Tentoonstelling Groninger schilders te Rotterdam in Maandblad Groningen 1931.

Groninger landdagen in Maandblad Groningen 1936.

De invloed der tijdsomstandigheden op het volkscrediet in Mededeelingen 1940.

De borgstellingsfondsen van de kleine middenstand in Voorlichting 1943.

De banken van lening als oudste volkscredietinstellingen in Voorlichting 1944.

Een afscheid en een begin in Mededelingen 1947.

Sociaal versus commercieel volkscrediet in Mededelingen 1948.

Het streven naar efficiency in het middenstandsbedrijf. Rotterdam 1948.

Een Groninger preek in Schiedam in Dorp en Stad 1949.

Overcreditering in Mededelingen 1950.

Wettelijke regeling van het afbetalingsbedrijf in Mededelingen 1950.

Het huys van leeninge en de lombarden te Rotterdam. 's-Gravenhage 1950.

Taak en toekomst der borgstellingsfondsen. 's-Gravenhage 1951.

Gezinscrediet. Uitgave Nederlandse huishoudraad. 's-Gravenhage 1953, '55

Minderhoudsnota bij Rapport Staatscommissie Lichtenauer. 's-Gravenhage 1954.

Samenwerking met het commerciële volkscredietwezen? in Mededelingen 1955.

Rondom een oude rentebrief. Rotterdam 1955.

Reacties op de minderheidsnota in Volkscredietwezen 1955.

De Rotterdamse leenbank. Rotterdam 1956.

Joost van den Vondel. De geschiedenis van zijn leven. Utrecht 1957.

Joachim Oudaan. Heraut der verdraagzaamheid. Utrecht 1958.

Het krediet in de Babylonische oudheid. Rotterdam 1959.

De banken en het consumentencrediet in Volkscredietwezen 1960.

Van godenoog tot sceptersteen in Nieuwe Rotterdamse Courant van 10 september 1960.

Rotterdams hoger onderwijs in Nieuwe Rotterdamse Courant van 11 februari 1961.

Rotterdamse chirurgen in vroeger eeuwen in Nieuwe Rotterdamse Courant, 18 november 1961.

Ministers aan de Maas. De stadspensionarissen. Rotterdam-'s-Gravenhage 1962.

De slotheren van Capelle 1275-1798 in Nieuwe Rotterdamse Courant, 4 augustus 1962.

Bisschoppen en bankiers. Rotterdam-'s-Gravenhage 1962.

Hugo de Groot, Pensionaris van Rotterdam in Nieuwe Rotterdamse Courant van 8 juni 1963.

Krediet in Kanaän in Nieuwe Rotterdamse Courant, 26 oktober 1963.

Nogeens de leenbank in Volkskredietwezen 1963.

Erasmus' Opera omnia in Nieuwe Rotterdamse Courant, 8 februari 1964.

Het Rotterdamse wijnkopersgilde in Nieuwe Rotterdamse Courant, 19 september 1964.

Een Hollands landstadje op de drempel van het Sticht in Nieuwe Rotterdamse Courant van 18 oktober 1966.

Sibrandus Sixtius 1567-1631 in Ut de Smidte, juni 1967.

Hollands zeeleeuw op de Theems in Nieuwe Rotterdamse Courant, 17 juni 1967.

Graaf Henric van Vianden, bisschop van Utrecht 1249-1267 in Spiegel Historiael, mei 1968.