Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1971

[p. 65]

Raymond Herreman
Menen 21 augustus 1896 - Elsene (Brussel) 6 maart 1971

Raymond Herreman werd geboren te Menen (West-Vlaanderen) op 21 augustus 1896. Zijn vader was kantoorbediende; van zijn moeder, Laetitia Simoens (zij overleed in 1966), die door haar kinderen op de handen werd gedragen, had hij zijn levenslust en zijn vrolijkheid overgeërfd, ofschoon deze karaktertrekken bij hem wel eens door weemoed werden overschaduwd. Hij was het oudste kind van het gezin dat bovendien nog bestond uit een jongen en drie meisjes, waarvan er twee resp. met de schrijvers Daan Boens en Joris Vriamont in het huwelijk zouden treden.

Na zijn geboorte woonde het gezin nog een tiental jaren in Menen; daarna ging het zich in Gent vestigen, waar Herreman de Normaalschool (kweekschool voor onderwijzers) bezocht. Hij maakte er kennis onder meer met Frans de Backer en Achilles Mussche met wie hij zijn leven lang bevriend was. Daar ontmoette hij eveneens zijn boezemvrienden Karel Leroux en Maurice Roelants. Na zijn studie werd hij onderwijzer in Brussel, doch van lesgeven hield hij niet, en hij gaf weldra de voorkeur aan de journalistiek (Het Laatste Nieuws, Le Peuple, Volksgazet, Vooruit). Intussen (1918) had hij Yvonne Ligot gehuwd, die hem twee dochters zou schenken: Paule en Suzanne.

Van kindsbeen af gevoelde Raymond Herreman zich tot de literatuur aangetrokken. Al op de Normaalschool schreef hij verzen: in samenwerking met Maurice Roelants publiceerde hij in 1914 het bundeltje Eros (onder de pseudoniemen Raymond Vere en Maurice Minne). Van zijn hand verschenen ook nog drie eenakters (Ymé, Liefde en De stervende) onder de titel Verwachtingen (1916; eveneens in samenwerking met Maurice Roelants).

Herreman werkte aan talrijke tijdschriften mee en uit afkeer van het naoorlogse expressionisme (na de tweede wereldoorlog zou hij dezelfde afwijzende houding aannemen tegenover de experimentelen, wat niet wegneemt dat hij Hugo Claus bij zijn debuut met raad en daad bijstond) richtte hij samen met Leroux, Roelants en Richard Minne het ‘miniatuurtijdschrift’ 't Fonteintje (1921-1924) op. Opvallend is dat in het eerste nummer geen enkele beginselverklaring stond; alleen in een bijvoegsel, op een los blaadje, preciseerde de redactie: Wij onthouden ons van alle lyrische proclamatie's en beloften. Tegenover het pathos, het kosmische ideaal en

[p. 66]

de ‘hogeborstzetterij’ van het humanitair expressionisme stelde 't Fonteintje zijn zin voor het betrekkelijke, zijn ironie, zijn aardse begrensdheid en zijn bescheidenheid. Dat zijn dan stuk voor stuk wezenstrekken die de vier redacteuren eigen waren, doch de dosering van die ingrediënten verschilde vanzelfsprekend van individu tot individu.

Herreman mag zich dan op alle genres hebben toegelegd (hij heeft onuitgegeven en onvoltooide verhalen nagelaten, hij hield een dagboek bij en schreef een paar toneelstukjes), toch had hij in de eerste plaats aanleg voor poëzie en kritiek. Zijn eerste grote verzenbundel, De roos van Jericho, verscheen in 1931. Hoewel een buitengewoon belezen man, praalde hij nooit met zijn eruditie en in zijn lyriek komt die zelden op rechtstreekse wijze tot uitdrukking. De roos van Jericho bestaat uit drie cyclussen, namelijk ‘Serenade’, ‘Schoon Ongeloof’ en ‘Tusschen Wolken en Aarde’, die aan Herremans voornaamste ervaringsgebieden beantwoorden: zijn privé-leven, dat hij weliswaar steeds in bedekte termen stileert (zijn genegenheid voor zijn moeder, de liefde, jeugdherinneringen); de grote problemen van het bestaan (de eeuwigheid, het geloof, de dood) waarmee hij zich overigens zijn leven lang bezig zou houden; en zijn zoeken naar een levensregel en vooral naar levensaanvaarding:

Ik was uw vader, minnaar, kind,
o Leven: 'k heb u gansch bemind.

Herreman stelt wel belang in de filosofie (hij dweepte in zijn jeugd met Spinoza en hield later van B. Russell), maar Gedankenlyrik schrijft hij niet. Bij hem blijft het denkbeeld steeds nauw verbonden met het beeld, het intellect met de zintuiglijkheid en de zinnelijkheid. Dit evenwicht, of, liever gezegd, deze synthese vindt men ook terug in de toon en de stemming: hier ‘worstelt’ spot met verdriet, extraversie met introversie.

Na De roos van Jericho publiceerde hij nog twee grote dichtbundels, Het helder gelaat (1937; Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie, 1938) en Wie zijn dag niet mint zal ten onder gaan (1940), die zijn talent voorgoed bevestigden. Hoe langer hoe meer evoluteert hij naar het classicisme toe, hetgeen blijkt niet enkel uit zijn verlangen naar eenheid, helderheid en duidelijkheid, maar ook uit zijn streven naar vormvolmaaktheid. Wars als hij geworden is van alle jeugdromantiek, tracht de dichter te berusten in het klein geluk, het huiselijk geluk dat in het dagelijks leven besloten ligt. Voortaan luidt de leus: overgave aan het leven, dat wil zeggen het leven aanvaarden en daarmee ook de dood die het leven aanvult, maar zelfs het leven onvoor-

[p. 67]

waardelijk liefhebben, en geen enkel aspect daarvan - lief of leed, wel of wee - uitschakelen.

Tijdens de oorlog verscheen onder andere de bundel De minnaars gevolgd door Het wit papier en Art poétique (1942). De vier lange jaren tussen mei 1940 en september 1944 kwamen de creativiteit van Herreman ten goede. Hij was journalist en bovendien als ambtenaar aan de Senaat verbonden (uiteindelijk zou hij directeur worden van het Beknopt Verslag). Aan de andere kant had hij als socialist openlijk partij gekozen tegen de dictatuur. Toen de Duitsers België bezetten, weigerde hij zijn beroep verder uit te oefenen en zich aan de censuur te onderwerpen. Hij nam actief deel aan het verzet, maar beschikte nog over veel vrije tijd om te lezen en te schrijven. Gedurende de somberste oorlogsjaren ontstond Vergeet niet te leven (1943), ‘klein handboek voor het geluk’, een hymne aan het leven, waarin hij zijn afkeer van de toenmalige omstandigheden afreageerde. Het werk bestaat uit korte essays waarin gedichten af en toe afwisseling brengen. Een voor een worden alle aspecten van het geluk, zoals Herreman dat opvat, in ogenschouw genomen: de zintuigen, de maag, de arbeid, de geslachtelijke omgang, de vluchtende jaren en de vreugden des tegendeels. Epicurisme in letterlijke zin, waarbij zinnelijkheid en genot met het beoefenen der deugd gepaard gaan, is de grondslag van het boek, dat wel een unicum blijft in de Vlaamse literatuur. Bovendien wisselen de beschouwingen van de auteur met talrijke citaten af. Herreman, die zo graag Lichtenberg, Russell en de Franse moralisten las, was als het ware voor dat genre geknipt. Vergeet niet te leven is een van zijn beste werken.

Na de oorlog zette hij zijn taak als journalist voort. Iedere dag bezorgde hij in het Gentse dagblad Vooruit (onder het pseudoniem Boekuil) een literaire kroniek die hij 's avonds na zijn drukke bezigheden schreef in de stilte van zijn werkkamer. Herreman heeft over alles en nog wat geschreven: over de klassieken van het verleden en van vandaag, over de meeste jongeren (onder meer over Herwig Hensen en Hugo Claus, twee schrijvers die hij lanceerde), maar ook over de gedichten en verhalen die zijn lezers aan zijn oordeel onderwierpen. Hij wou de kritiek dienstbaar maken aan de voorlichting van het grote publiek (Boekuiltjes. Over het letterkundig leven in Vlaanderen van 1944 tot 1948: 1960). Van tijd tot tijd publiceerde hij ook nog gedichten en later fragmenten uit zijn dagboek in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, waarvan hij sedert 1946 redacteur was. De latere verzen werden gedeeltelijk opgenomen in Gedichten (1956) en Wankelbaar evenwicht (1967); zij behoren tot de mooiste die hij ooit schreef. Sedert

[p. 68]

1947 was Herreman lid van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde.

Zijn laatste levensjaren werden versomberd door het afsterven van zijn broer, zijn moeder en zijn vrouw (1966), maar in weerwil van de omstandigheden bleef hij onwankelbaar trouw aan zijn levensleus. Hij overleed na een pijnlijke ziekte die hij met stoïcijnse gelatenheid doorstond.

Zij die hem gekend hebben, zij die het voorrecht hadden hem dagelijks te ontmoeten, zullen zich steeds de mens herinneren. Herreman was door en door ècht: zijn werk was de onvervalste uiting van zijn levenshouding. Hij was verdraagzaam jegens andersdenkenden en stond zelfs na de bevrijding zijn politieke tegenstanders bij; hij trachtte alles en iedereen te begrijpen en had verstand niet alleen van kunst en cultuur, maar ook - een zeldzamer verschijnsel - van het leven. Hij was voor zijn vrienden een steun waar zij steeds op mochten rekenen, tot in de dood...Hij blijft de overlevenden op hun weg vergezellen met zijn stille glimlach, zijn spottende goedheid.

Jean Weisgerber

Over Raymond Herreman schreef vooral François Closset:
Over den dichter Raymond Herreman. Luik-Brussel, 1942.
Raymond Herreman. De dichter en de criticus. Brussel-Rotterdam, 1944.
Die van 't Fonteintje. Brussel, 1948.
Raymond Herreman. Brussel, 1961.
In deze studiën vindt men ook een uitvoerige bibliografie van Herremans werk.