Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1971

[p. 35]

Nicolaas Anthony Donkersloot
Rotterdam 8 september 1902 - Amsterdam 26 december 1965

Nico was de tweede zoon uit het huwelijk van Hendrik Donkersloot en Cornelia Johanna Margaretha de Breij. Hendrik Donkersloot werd geboren in Pernis, waar zijn vader zich als arts had gevestigd. Deze laatste stierf toen Hendrik nog jong was en de middelen van het vaderloze gezin waren niet toereikend om Hendrik een andere opleiding te geven dan die voor onderwijzer. In Rotterdam werd de vader van Nico hoofd van een lagere school en directeur van de Normaalschool voor opleiding tot onderwijzer. Hendrik Donkersloot heeft in een Eigen levensbeschrijving ook een en ander over zijn zoon geschreven. Hij was een man met een veelzijdige belangstelling. In het bijzonder interesseerde hij zich voor paedagogie en filosofie. Met name voelde hij zich aangetrokken tot de filosofie van J.D. Bierens de Haan. Toen in 1921 de Leidse hoogleraar in de filosofie G.J.P.J. Bolland zijn geruchtmakende Teekenen des tijds publiceerde, heeft Hendrik Donkersloot tegen deze publicatie een strijdschrift uitgegeven.

De sfeer waarin Nico opgroeide in het ouderlijk huis, was vrijzinnigchristelijk. Met zijn vader ging hij zondags ter kerke bij de toen in vrijzinnige kringen zeer geziene remonstrantse predikant J.C. Fetter, later een graag gehoorde dagopener.

Nico heeft een jongere en een oudere broer gehad, van wie de oudste op negentienjarige leeftijd is gestorven. De jongere broer overleed elf jaar later. Zo richtten zich alle verwachtingen en genegenheden van de ouders op de enige overgebleven zoon. Het is maar al te zeer te begrijpen waarom de ouders in grote ongerustheid verkeerden, toen Nico tijdens zijn studie wegens een longaandoening moest kuren.

Op het Erasmiaans Gymnasium te Rotterdam was Nico, volgens zijn vader, een der begaafdste leerlingen. Eén van zijn leermeesters, de dichter J.H. Leopold, bemerkte dat Nico als vrijwel de enige leerling belangstelling voor poëzie had. In 1917 debuteerde de laatste in het schoolblaadje Rostra Gymnasiorum als dichter. Het was te verwachten dat hij Nederlands ging studeren.

In juli 1920 ving hij zijn studie aan te Leiden, waar hij zijn kandidaatsexamen in 1923 aflegde. Hij wilde in Utrecht zijn studie voortzetten. Maar tevoren moest hij nog zijn dienstplicht vervullen. Hij koos voor de marine, omdat daar de diensttijd het kortst was. Zo werd hij tot in 1924 ma-

[p. 36]

troos-seiner in Den Helder en Leiden. In 1925 debuteerde hij als Anthonie Donker - zijn schrijversnaam voortaan - in De Vrije Bladen.

Uit de dienst ontslagen, had hij een sterk verlangen naar zijn geboortestad, naar het ouderlijk huis en naar zijn werk in het clubhuis De Arend van het Instituut voor de Rijpere Jeugd. Dit stond destijds onder leiding van dr. W.J. van Wijk, de tijdrekenkundige. Van Wijk is later hoofd geworden van het Collège Neerlandais van de Cité Universitaire te Parijs. Het ontwikkelingswerk appelleerde aan Donkersloots sociaal gevoel. Hij voldeed daarbij ook aan de eis van potige weerbaarheid die soms nodig bleek. Later dacht hij graag terug aan die tijd onder de Rotterdamse ruige jongens en kon er met smaak van vertellen.

Intussen had Donkersloot zijn studie in Utrecht voortgezet. Tijdens zijn studie moest hij zijn eerste kuur ondergaan in Renkum, en het was van daar dat hij in 1926 slaagde voor zijn doctoraalexamen. In hetzelfde jaar werd hij als leraar Nederlands aangesteld aan het Rotterdams Lyceum. Hij kuurde in de jaren 1927-1928 te Davos en vervolgens in 1928-1929 in Arosa. In 1929 rondde hij zijn studie af met het proefschrift De episode van de vernieuwing onzer poëzie, waarop hij met lof promoveerde. Kort daarvoor ontving hij voor zijn dichtbundel Grenzen (1929), een herdruk van de bundels Acheron (1926) en Grenzen (1928), de Van der Hoogt-prijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Op de dag van zijn promotie viel hem nóg een bekroning ten deel. Voor zijn bundel Kruistochten (1929) kreeg hij de Domprijs van De Gemeenschap, een Utrechts cultureel en letterkundig maandblad. Daarna vertrok hij tot in 1930 opnieuw naar Davos voor een kuur.

In het jaar 1930 richtte Donkersloot Critisch Bulletin op, waarvan hij tevens de redactie voerde. Het was een bijblad bij het door Just Havelaar en Dirk Coster in 1921 opgerichte maandblad De Stem, waarvan Donkersloot in de laatste drie jaren voor de Tweede Wereldoorlog met Dirk Coster de redactie zou gaan voeren. Eveneens in 1930 verscheen de bundel kritisch-essayistische opstellen Fausten en faunen, in 1932 gevolgd door Ter zake en De schichtige Pegasus. In het uiterst vruchtbare jaar 1930 verscheen ook de dichtbundel De draad van Ariadne.

Inmiddels was Donkersloot leraar geworden aan het Lyceum Alpinum te Zuoz. Er volgden jaren van grote productiviteit. Behalve de al in 1930 verschenen vertaling: Emil Ludwig's Abraham Lincoln, Lion Feuchtwanger's Erfolg (als Succes) en Irène Nemirovsky's David Golder verscheen in 1931 Wij achter tralies naar Georg Fuchs' Wir Zuchthäusler en in 1933 De

[p. 37]

vos duikt weg naar Mary Webb's Gone to earth. Donkersloot herdichtte het bekende gedicht van Coleridge Rime of the ancient mariner als De ballade van den oud matroos (1931) en waagde zich ook aan de vertaling van Goethe's Faust (1931). Behalve nog enkele dichtbundels als Gebroken licht (1934) en Onvoltooide symphonie (1938) publiceerde Donkersloot in 1935 zijn eerste en enige roman Schaduw der bergen, waarvan een jaar later een herziene druk het licht zag. Hij werkte voorts mee aan een geschiedenis van de Nederlandse letteren van K.H. de Raaf en J.J. Griss, waarvan de tweede druk in 1931 verscheen onder de titel Stroomingen en gestalten. Donkersloot verzorgde de literatuur na 1914. Daarnaast werkte hij ook mee aan het vijfde deel (1880-1931) van de bloemlezing Een nieuwe bundel, door dezelfde auteurs geredigeerd.

Donkersloot was in de jaren 1931-1937 gehuwd met M.P. Magani te Davos. Uit dit huwelijk werd een zoon geboren: Henk Gaudenz.

In 1936 keert Donkersloot naar Nederland terug. Hij was benoemd tot hoogleraar in de Nederlandsche Taal- en Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Dit ambt aanvaardde hij op 6 april van dat jaar met de rede Dichter en gemeenschap.

Dan begint ook zijn bemoeienis met het Nederlandse pen-centrum, waarvan hij al in 1931 lid was geworden en waarvan hij nu wel het werkzaamste bestuurslid wordt. Zo vertegenwoordigde hij in 1936 het Nederlandse pen-centrum op het pen-congres te Buenos Aires. Hierover schreef Donkersloot in zijn Penibel journaal van 1937. Voor de oorlog vertegenwoordigde Donkersloot het Nederlandse pen-centrum ook in Parijs.

Donkersloot hechtte grote betekenis aan de pen-club, omdat zij voor die tijd essentiële doeleinden stelde en eraan meewerkte om voor letteren en kunst onderscheid van nationaliteit, politieke gerichtheid en ras op te heffen. Hij heeft zich ingespannen voor de bevrijding van de in Spaanse gevangenschap verkerende schrijver Arthur Koestler.

Na de oorlog heeft hij, zitting nemend in het Executive Comitee van de pen-club, ons land vertegenwoordigd op congressen te Zürich (1949), Venetië (1949), Nice (1952), Dublin (1953), Amsterdam (1954) en Wenen (1955). Het congres te Amsterdam heeft hij zelf georganiseerd en wel zo, dat blijkbaar geen detail hem ontsnapte. Ook vond hij nog gelegenheid zelf een bijdrage te leveren aan de literaire zittingen met het zeer verzorgd referaat l'Expérience d'Orphee.

Na in 1937 te zijn gescheiden, is Donkersloot in de jaren 1938-1939 gehuwd geweest met een Haagse, N. Visser. Pas na de oorlog trad hij op-

[p. 38]

nieuw in het huwelijk, en wel met Harmina Tjaardina Dadema. Tussen zijn tweede en dit laatste huwelijk liggen de oorlogsjaren en de jaren van bezetting en verzet. Donkersloot heeft in het verzet van schrijvers en kunstenaars een belangrijke rol gespeeld. Toen door de bezetters een Kultuurkamer werd ingesteld, waarvan alle Nederlandse kunstenaars, dus ook de schrijvers, verplicht werden lid te worden, heeft Donkersloot een manifest opgesteld, waarin uitdrukking werd gegeven aan het algemeen gevoelen van deze groep die, ongeacht hun godsdienstige of politieke gezindheid, de roeping heeft, uitdrukking te geven aan het innerlijk leven en het geweten van de natie en deze roeping alleen kan vervullen in vrije schepping. Het manifest verklaart deze roeping trouw te zullen blijven.

Donkersloot werd als een der voornaamste leiders van het culturele verzet gevangen genomen en opgesloten in de strafgevangenis te Scheveningen. Natuurlijk maakte zijn vader zich zeer bezorgd over de gezondheid van zijn zoon in een kleine cel met nagenoeg geen licht en lucht. Hij heeft onafgebroken pogingen in het werk gesteld om de Duitse autoriteiten ertoe te bewegen de gezondheid van zijn zoon te ontzien en dit is hem tenslotte gelukt. Nico werd van de strafgevangenis overgebracht naar het gijzelaarskamp in St. Michielsgestel. Vanuit de strafgevangenis had de zoon zijn vader al trachten gerust te stellen. Hij had hem geschreven de gevangenschap als een kuur op te vatten. Toen hij in het gijzelaarskamp, op zijn gevangenschap terugziende, zijn gevoelens onder woorden wilde brengen, stelde hij vast: ‘het is voor mij een mooie, diep ingrijpende en vruchtbare tijd geweest, die op mijn verdere leven van invloed zal blijven, denk ik.’ In het vierdelige Onderdrukking en verzet; Nederland in oorlogstijd heeft Donkersloot een bijdrage geschreven over Kunst en kunstenaars in oorlogstijd.

In de periode 1937-1940 was Donkersloot - ik heb het hiervoor al genoemd - met Dirk Coster redacteur van De Stem geweest. Na de oorlog zette hij het Critisch Bulletin voort, nu tesamen met R. Blijstra de redactie voerend. Was in De Stem de literatuur overwegend getoetst aan een religieus-humanistische levensbeschouwing, nu zag Donkersloot uit naar een tijdschrift dat in de geest van De Stem zou zijn, maar dat een duidelijk en concreet-sociaal humanisme zou moeten voorstaan: een cultureel, politiek en letterkundig tijdschrift dat stelling zou moeten nemen in vragen van de dag. Dit tijdschrift verwezenlijkte hij samen met de filosoof Pos en de historicus Romein, beide collega's van Donkersloot. Als vierde man van de redactie en als redactiesecretaris trad de schrijver van dit levensbericht toe.

Het eerste nummer van De Nieuwe Stem verscheen eind 1945. Het re-

[p. 39]

dactioneel artikel waarmee het tijdschrift opende was van de hand van Donkersloot. Veel illusies voor de toekomst bevatte het niet:

‘Achter ons ligt een totale oorlog, die is afgesloten met een explosie waarover de wereld nog dagelijks haar verbijstering uit: de atoombom. De vrede is niet als onze vroegere zachtmoedige voorstellingen als een engel op aarde neergedaald, hij is in het Verre Oosten tot stand gebracht met een schok waarvan de mensheid nog niet is bekomen en die doortrilt tot in al onze gedachten over de toekomst. Achter ons ligt de verschrikking van een verdelgingsregime, dat culmineerde in de gaskamer, voor ons ligt een toekomst gespannen door de dreiging van het wantrouwen der wereldmachten, waarvan men zich nu heeft af te vragen hoeveel of hoe weinig tussen hen nog over is van de geest van bondgenootschap waarmede de vijand der mensheid ten val is gebracht. Maar ook dit valt er nog te zeggen: ‘Wij mogen weer hardop denken en onze gedachten uiten, zonder dat een censuur onze mond snoert. Van deze, ondanks de last van een nog te nabij verleden verheugende toestand is het tijdschrift, waarvoor wij Uw aandacht vragen, uitvloeisel en wil het een bevestiging zijn’.’

Donkersloots eerste uitvoerige bijdrage tot het tijdschrift is het ook afzonderlijk uitgegeven essay De vrijheid van de dichter en de dichterlijke vrijheid. Het had als ondertitel: Critiek op de moderne poëzie. Andere werken van literair-historische aard zijn het in 1947 verschenen Karaktertrekken der vaderlandsche letterkunde en Beeld van Tachtig uit 1952.

Donkersloot was na de oorlog lid geworden van de sdap, voordat deze partij zich had herdoopt in Partij van de Arbeid. Hij was voor die partij lid van de Eerste Kamer en lid van de Voorlopige Raad voor de Kunst. Uit protest tegen de tweede politionele actie heeft hij in 1949 voor zijn lidmaatschap van de Eerste Kamer bedankt. In 1951 werd hij vice-voorzitter van de Amsterdamse Kunstraad en ontving hij de essay-prijs van de Stichting Kunstraad. In datzelfde jaar ontving hij ook de Essayprijs der Stichting Kunstenaarsverzet.

Donkersloot was, wat hij zeker ook van huis heeft meegekregen, een pacifist. De uniformdragende hoge officier van het Militair Gezag was in wezen nog dezelfde als de marinier die zijn vader schreef hoezeer het hem tegen de borst stuitte telkens weer te voelen ‘hoe je wordt opgeleid tot weerbaar, d.w.z. tot doden in staat zijnde manschap.’ Het was daarom niet vreemd Donkersloot te vinden onder de oprichters van de Vredesbeweging De Derde Weg, een van die pacifistische bewegingen waar de psp uit is ontstaan, waar hij ook lid van is geworden. In het partij-orgaan van

[p. 40]

die partij, Bevrijding, heeft Donkersloot in december 1957 zijn toetreding toegelicht.

Aan de Universiteit van Amsterdam bekleedde Donkersloot in de jaren 1949-1953 het secretariaat van de faculteit der Letteren en Wijsbegeerte. In de periode 1953-1956 was hij voorzitter. In het jaar 1950-1951 was hij rector van de Universiteit.

Donkersloot vertegenwoordigde zijn land niet alleen op de pen-congressen. Hij heeft ook lezingen-toerneeën gemaakt in gebieden waar het Nederlands gesproken en gelezen wordt. In 1948 hield hij een reeks voordrachten in Zuid-Afrika. Over deze reis heeft hij in De Nieuwe Stem van 1966 geschreven wat later in boekvorm is verschenen onder de titel De bliksem speelt om de doringboom. In de jaren 1955, 1956 en 1964 is Donkersloot voor het houden van lezingen in de Antillen geweest op uitnodiging van het Comité ter Bevordering van de Wetenschap. In 1955 bezocht hij daarbij ook Suriname.

In 1956 werd de leeropdracht van Donkersloot gewijzigd. Als hoogleraar in Algemene en vergelijkende literatuurwetenschap heeft hij in 1958-1960 enige studies geschreven over oudtestamentische onderwerpen.

In 1964 hield hij in Melbourne op het negende aulla-congres een referaat over The challenge of literary history. In het volgende jaar verscheen ingevolge een regeringsopdracht van zijn hand een studie over zijn vereerde Rotterdamse leraar, die tevens een groot dichter was: J.H. Leopold. Lotgevallen van een dichterschap. Wel zijn laatste kleine publicatie is die van een lezing die hij twee maanden voor zijn dood hield in de Rotterdamse Gemeentebibliotheek: Leopold en de legende.

O. Noordenbos

Voor een overzicht van afzonderlijk verschenen werken van Donkersloot zie het aan hem gewijde nummer van De Nieuwe Stem (21, 1966, p. 187). Zie verder voor bioen bibliografische gegevens het kaartsysteem van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum.