Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1968

[p. 115]

Arnold Heinrich Rakers
(Nordhorn, 4 augustus 1903-Hesepe b. Nordhorn, 21 september 1965)

Het is op het ogenblik, waarop ik mij zet tot het schrijven van dit levensbericht, alweer bijna vier jaar geleden, dat ik in het tijdschrift Driemaandelijkse Bladen, 1965, afscheid nemen moest van Arnold Rakers. Rakers was kort tevoren volkomen onverwacht gestorven. Zijn heengaan liet bij mij een zo pijnlijke leegte achter, dat ik toen eigenlijk alleen maar in sterk persoonlijk gekleurde bewoordingen dat afscheid schrijven kon. De tijd, die inmiddels verstreken is, maakt het mij nu makkelijker wat meer afstand te nemen. Een levensbericht in dit Jaarboek vraagt van de schrijver nu eenmaal een zakelijker instelling, zo dunkt mij althans, dan een woord ter onmiddellijke nagedachtenis van iemand in een tijdschrift, die zich bij dat tijdschrift zo nauw betrokken voelde als Rakers bij de Driemaandelijkse Bladen.

Arnold Rakers stamde af van ‘reformierte’ ouders uit Nordhorn in de Graafschap Bentheim. Zijn vader was daar meubelmaker. Hijzelf leek wel voor het onderwijs voorbestemd te zijn. Hij bezocht de Mittelschule in Nordhorn en vervolgens het Ratsgymnasium in Osnabrück. Aan het Evangelische Lehrerseminar in diezelfde stad legde hij in 1924 met goed gevolg het examen voor onderwijzer af. Maar het zou nog een aantal jaren duren, voordat hij als schoolmeester de school binnenstapte. Voor het aanvangen van een loopbaan bij het onderwijs waren de tijden te ongunstig. Rakers besloot zijn studies uit te breiden en voort te zetten aan de universiteit.

Hij liet zich daartoe eerst inschrijven aan de universiteit te Münster in Westfalen. Na drie semesters vertrok hij naar Zürich, vandaar ging hij naar München, van München tenslotte naar Marburg. Daar sloot hij in 1932 zijn studie af met een promotie op het proefschrift Die Mundarten der alten Grafschaft Bentheim und ihrer reichsdeutschen und niederländischen Umgebung, Oldenburg, 1944. Het hoofdvak van zijn universitaire studie was Duitse taal en letterkunde, de bijvakken waren filosofie en theologie. In de ‘Lebenslauf’, die hij aan het slot van zijn dissertatie moest mededelen, vond hij de volgende woorden als een soort verantwoording van zijn besluit na de opleiding tot onderwijzer toch nog naar de universiteit te gaan.

‘Als ich zur Universität ging, tat ich das nicht, um etwas zu werden (denn ich war schon etwas), sondern um wissenschaftlich arbeiten zu lernen und um Philosophen und Menschen zu suchen. Ich fand nur einen

[p. 116]

Philosophen, bei dem mir philosophisches Wesen und Erkennen ganz verwirklicht schien - das ist Heidegger, und nur einen Menschen, in dem das Menschentum rein und voll und für mich erkennbar in Erscheinung trat - das war Kerschensteiner. Das Wesen und der Geist dieser Männer möge vor allem mein ferneres Leben leiten.’

Deze woorden zijn misschien niet helemaal vrij van enig jeugdige overmoed of overdrijving, maar ik geloof toch, dat zij Rakers ook voor zijn hele verdere leven vrij scherp karakteriseren. Hij is inderdaad de man gebleven, die onder alle levensomstandigheden op zoek was naar wijsheid en menselijkheid. Dat bepaalde ook in sterke mate zijn houding tegenover Nederland voor, tijdens en vooral na de Tweede Wereldoorlog. Hij probeerde toen door het onderhouden van oude vriendschappen en door het sluiten van nieuwe de banden te versterken, waarmee hij zich van jongsaf met ons land verbonden voelde. Door eigen optreden, dat altijd van een grote bescheidenheid getuigde, hoopte hij iets goed te maken van wat anderen aan de verstandhouding tussen zijn land en het onze op zo gewelddadige wijze hadden vernield.

Al in zijn studietijd had hij aan het Germanistische Seminar van de universiteit van Marburg Nederlands gegeven. Toen echter politieke omstandigheden hem leven en werken in Marburg onaangenaam begonnen te maken, trok hij zich in 1933 op de Graafschap Bentheim terug. Hij werd onderwijzer in Wielen, een klein dorpje dicht bij de grens met Nederland, waar zich een vrij sterke Nederlandse invloed deed gelden. Maar na de oorlog kon hij zich al gauw weer aan zijn lessen in de Nederlandse taal en letterkunde wijden. Van 1948 tot 1954 was hij als lector Nederlands verbonden aan de universiteit van Münster. In die tijd was hij ook actief betrokken bij de oprichting van de volkshogeschool te Nordhorn. Daar werd hij niet alleen het middelpunt van een literair-filosofische kring, maar hij organiseerde er tevens het onderwijs in het Nederlands voor de cursisten van de volkshogeschool en later eveneens voor onderwijzers en leraren. Hij ijverde met succes voor het geven van lessen in het Nederlands aan de scholen in de Duitse grensstreek. Dat bleef hij doen ook nadat hij in 1954 de universiteit van Münster verliet en ging werken aan verschillende scholen in Bentheim en tenslotte in Nordhorn. Van 1960 tot 1962 gaf hij naast zijn eigenlijke dagtaak aan de lagere school in Nordhorn les in Oostnederlandse en Nederduitse taal en letterkunde aan de Mgr. Hoogveld Kweekschool te Hengelo (O.).

Zulke lessen, zijn onderwijs in de Nederlandse taal, maar evengoed zijn

[p. 117]

dialectologische studies betekenden voor hem zijn bijdrage aan het bevorderen van een goede verstandhouding tussen de bewoners van de Nederlands-Duitse grensstreek en daardoor tussen Nederland en Duitsland in ruimer verband. Bij de uitgave van zijn dissertatie drukte hij zich daarover zo uit: ‘mag (sie) zu ihrem Teil dazu beitragen, Brücke vom Reich zu den Niederlanden zu sein’. Hoe hij zich Graafschapper voelde en op welke wijze hij daardoor met ons land verbonden was, schreef hij in de Einleitung van zijn proefschrift: ‘Wer die Geschichte der Grafschaft kennt und ihre Mundarten untersucht, kann sich daher nicht wundern, dass dieses Brückenland nach Westen reiche und bunte Mundartzüge aufweist, in deren sich niederdeutsches und niederländisches Sprachgut fast die Waage zu halten scheinen, und dass sich der alteingesessene Bewohner dieses anspruchslosen und stillen Heidelandes dem Niederländer brüderlich verbunden fühlt.’

Zulke woorden mogen typerend heten voor houding en karakter van Arnold Rakers. Hij was een man van diezelfde bescheidenheid en stilte, waarmee hij zijn geboortestreek, dat heideland, karakteriseerde. En hij sprak eigenlijk over zichzelf, toen hij de broederlijke verbondenheid van de Graafschapper met de Nederlander als een vanzelfsprekendheid uit de geschiedenis en de dialecten van de Graafschap Bentheim als ‘Brückenland nach Westen’ afleidde. Voor hem was dat inderdaad een zo natuurlijk gegeven, dat hij er na 1945 moeite genoeg mee had zich Duitser te voelen en zich het liefst omringd zag door vrienden uit Nederland. Het heeft hem toen oprechte strijd gekost zichzelf terug te vinden in die uiterste verwarring, die er, na alles, wat er gebeurd was, tussen de mensen achterbleef en hij was er de man niet naar daar lichtvaardig en snel overheen te stappen.

Het heeft er een poosje op geleken, dat Rakers als dialectoloog gemakkelijk zijn weg naar een veelbelovende toekomst vinden zou. Zijn studie en zijn praktische wetenschappelijke werk aan het instituut van de Deutsche Sprachatlas droeg meteen al rijke vrucht in de vorm van zijn dissertatie over de dialecten van de Graafschap Bentheim en de Nederlandse en Duitse omgeving. Hij gaf er met die dissertatie blijk van tot de beste leerlingen uit de Marburgse school van dialectologen te behoren. Hij dacht in termen van taallandschappen en taalbewegingen, die hij met behulp van zijn historische gegevens wist te reconstrueren en te interpreteren. Hij werkte de gevolgen van de Hollandse expansie, zoals Kloeke die geformuleerd had, verder uit door in zijn eigen meer oostelijke Bent-

[p. 118]

heimse materiaal ook reflecties van die uit het westen komende taalbeweging aan te wijzen. Maar hij ging nog verder. Hij stelde tegenover de Hollandse expansie een oudere naar het westen gerichte uitbreiding, ook over grote delen van Oostnederland, van een oorspronkelijk Westfaals taallandschap. Hij had begrepen, dat de taalgeschiedenis van Oostnederland, meer in het bijzonder de taalgeschiedenis van Overijsel, niet alleen maar door die ene beweging van west naar oost bepaald werd, maar even sterk door een beweging van oost naar west. Later zou Heeroma mede op grond van het materiaal en het daarop steunende betoog van Rakers zijn theorie van de Westfaalse expansie ontwikkelen. Bovendien zag Rakers al een uit het zuiden naar het noorden gerichte taalbeweging, waarvan hij de gevolgen niet verder uitwerkte, omdat zij buiten zijn eigenlijke onderwerp lagen en hem ook het nodige materiaal voor een nadere interpretatie voorlopig nog ontbrak.

Maar het waren niet alleen deze ideeën, die van een krachtige originaliteit getuigden, ook de opzet van zijn studie gaven daar duidelijk blijk van. Rakers groepeerde zijn gehele materiaal om een uitgebreid onderzoek naar de klankvormen der telwoorden en toetste vervolgens zijn dialectgeografische conclusies aan de vormen der verkleinwoorden. De resultaten van zijn taalkundige onderzoekingen bracht hij voorts onmiddellijk in verband met de historische feiten, die als het ware de menselijke realiteit moesten aanvaardbaar maken, waarin de taalkundige zich eenmaal hadden kunnen voltrekken. Naar de gevolgde methode en naar de bereikte resultaten is het proefschrift van Rakers altijd nog een van de beste werken over de dialecten van Oostnederland en het aangrenzende Duitse gebied.

Toch zocht Arnold Rakers blijkbaar al aan het begin van zijn wetenschappelijke werk iets anders of zelfs meer dan alleen maar de voldoening van het bereikte resultaat. Twee jaar voor zijn promotie liet hij de Grafschafter Volksreime und Sprichwörter, Nordhorn, 1930, verschijnen. Hij had deze volksrijmen en spreekwoorden tegelijk met het materiaal voor zijn dissertatie verzameld. Het was voor hem zoveel als het aanschouwingsmateriaal, dat de dialecten in hun totaliteit liet zien, terwijl hij vond, dat de wetenschappelijke taalbeschrijving zich teveel verloor in het detail. Hij komt daar in zijn dissertatie dan ook enige malen op terug. Maar hij was toen blijkbaar toch nog wel zo vol goede moed, dat hij plannen maakte en op allerlei punten nadere onderzoekingen in het vooruitzicht stelde. Daar is het jammer genoeg nooit werkelijk meer van gekomen.

[p. 119]

In de winter van 1953 hield hij daarentegen een toespraak voor Oostnederlandse en Nederduitse streektaalschrijvers en dialectologen op Het Everlo in de buurt van Oldenzaal. In die voordracht nam hij in nogal krasse termen afstand van het wetenschappelijke dialectonderzoek van anderen en van hemzelf. Hij verweet de geleerden, de taalonderzoekers, tekort aan inzicht in het wezen van de taal en gemis aan werkelijke belangstelling daarvoor. Hij rekende het tot de eerste taken van het dialectonderzoek te achterhalen, waardoor de taal tot onderkomen van de taalgebruikers worden kan en de dialectsprekers de weg te wijzen, waarlangs dat onderkomen bereikt kan worden. In zijn hele betoog stond de vraag naar het wezen van de taal en de taalverzorging centraal. Het was een in vele opzichten gewaagd geformuleerde visie op een modern georiënteerd regionalisme, dat weliswaar tegenspraak oproepen moest, maar dat tegelijkertijd iets op gang bracht. Er ontstond in Oostnederland al korte tijd later zoiets als wat met een te groot woord wel de ‘Nedersaksische Beweging’ genoemd werd. Van die ‘Beweging’ kon men Arnold Rakers als de ‘theoreticus’ beschouwen, ook al stond hijzelf al gauw niet meer in alle opzichten achter zijn voordracht op Het Everlo. Wel riep hij in 1955 op een bijeenkomst in Markelo nog eens op tot de strijd voor de ‘moederspraak’ en nam hij als lid van de redactie en als medewerker korte tijd ijverig deel aan het werk van het regionalistische tijdschrift 't Swieniegeltje. Maar hij hoopte waarschijnlijk meer op een intensieve herbeleving van de ‘moederspraak’ dan dat hij er ook werkelijk in geloofde. Hij wendde zich tenslotte teleurgesteld door medestanders en gebeurtenissen af van alles wat op een ‘beweging’ leek en trok zich toen maar het liefst, zoveel dat mogelijk was, op zichzelf terug.

In de laatste jaren van zijn leven vond Arnold Rakers weer de weg naar zijn twee andere oude liefdes. Hij gaf zich over aan de studie van de filosofie en vooral van de theologie. Het waren de geschriften van Martin Buber, de werken van Karl Barth, en de boeken van het Oude Testament die hem geheel in beslag gingen nemen. Hij meende op deze gebieden nog veel te moeten doen. Daarin had hij ongetwijfeld gelijk. Hij hoopte bovendien, dat hem voor dat vele ook nog een lange tijd gegund zou zijn. Die hoop is voor Arnold Rakers een ijdele gebleken. Helaas.

H. Entjes

Voor een uitvoerige bibliografie van het werk van Arnold Rakers, samengesteld door Arno Pichorowski, gen. Kreggemeyer, verwijs ik naar de Driemaandelijkse Bladen, 17, 1965, blz. 129-133.