Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1968

[p. 112]

Jan Tjittes Piebenga
(Franeker, 4 april 1910-Leeuwarden, 3 december 1965)

Toen Jan Piebenga in de ochtenduren van 3 december 1965 plotseling overleed, ging er door vrijwel heel Friesland een schok. Hij genoot als hoofdredakteur van de ‘Leeuwarder Courant’, als lid van Provinciale Staten, als Fries strijder, als radiomedewerker, als spreker en debater op talloze vergaderingen in dorp en stad, als schrijver van een reeks werken en werkjes, die behalve documentatie en oriëntering vooral de volks-ontwikkeling en de stimulering van het besef van eigenwaarde bij de Friezen beoogden, een meer dan gewone bekendheid. Populair, zoals een sportheld of een figuur uit de amusementssector kan zijn, was hij zeker niet. Als man van de publiciteit ontbrak hem elke neiging tot demagogie. Wel riep zijn optreden door een zekere beschouwelijkheid, die oppervlakkig partij-kiezen uitsloot, bij sommigen - vooral jongeren - tegenspraak op. Toch wist hij, de autodidact, door zijn soms hartstochtelijk beleden geloof en een brede historische kennis een belangrijk deel van zijn gewestgenoten te imponeren en te boeien. Zijn aandacht en liefde voor Friesland speelden daarbij geen geringe rol.

Aartswandelaar die hij was, werd hij op een novemberzondag in 1965 met zijn (tweede) vrouw op een besneeuwde weg nabij Sneek door een auto aangereden, waarbij de laatste een lichte hersenschudding opliep en hijzelf een enkelbreuk. Veertien dagen later, bij het wegnemen van het gipsverband in het ziekenhuis, trad een complicatie op. Een longembolie maakte in weinige minuten een eind aan zijn 55-jarig leven. Nadat in de Goede Herderkerk te Leeuwarden een oecumenische uitvaartdienst was gehouden, geleid door een hervormd predikant en een pater franciscaan, werd Jan Piebenga op het unieke kerkhofje van Idzega, midden in het Friese waterland, begraven naast zijn eerste vrouw die hem enkele jaren tevoren ontvallen was. Een muziekkapel van het Leger des Heils ging aan de stoet vooraf.

Jan Tjittes Piebenga stamde uit een Franeker bakkersgezin; hij was de tweede uit een rij van twaalf kinderen. Na de lagere school kwam hij op de Mulo en moest als kantoorbediende al jong mee gaan verdienen. Zijn studielust en bibliofiele aanleg brachten hem op de Chr. Normaallessen in zijn woonplaats. In 1929 behaalde hij de akte en werd onderwijzer in Nijemirdum (Gaasterland), een standplaats die hij na enkele jaren verwisselde met Oudega (Wijmbritseradeel), waar hij, na te zijn getrouwd

[p. 113]

met Maaike Wassenaar, al spoedig het hoofd van de Hervormde Lagere School als zodanig opvolgde.

De jaren vóór de oorlog en voor een deel ook de bezettingstijd waren voor hem een periode van intense studie en geestelijke oriëntering. Het Fries als literair medium en in verband daarmee de Friese geschiedenis hadden hem van kindsbeen af gefascineerd. Uit 1926 - hij is dan zestien jaar - dateert zijn eerste bijdrage, een beschouwing over de literatuur, in het tijdschrift ‘Yn ús eigen tael’. Hij behaalt in deze zelfde tijd een Friese taalakte. Iets later schrijft hij gedichten en enig verhalend proza, maar zijn kracht als schrijver bleek meer en meer te liggen in het literairen cultuurhistorische vertoog. Zo verscheen van hem in 1939 een beknopte geschiedenis van de Friese letterkunde, waarbij het accent voornamelijk viel op de 19e eeuw.

Een zekere romantisch-idealiserende inslag was de jonge schrijver niet geheel vreemd. Maar tevens was hij strijdvaardig. Hiervan getuigt b.v. de in 1938 op verzoek geschreven brochure ‘Het goed recht van de Friese beweging’. Van deze beweging was en bleef hij een overtuigd aanhanger. Hij pleitte, ook door het samenstellen van leermiddelen, metterdaad voor het Fries op de scholen in Friesland, verdiepte zich in de geschiedenis van de eigen streek, maar tevens in de wereld van de IJslandse saga's. In deze tijd was hij medewerker en redakteur van verschillende Friese periodieken, waarvan zijn leidende functie aan het maandblad ‘It Heitelân’ (1938-'42; 1946-'47) met name dient te worden genoemd.

De bezettingstijd voerde hem, na het débacle van ‘De Nederlandse Unie’, waarin hij op provinciaal niveau een rol speelde, diep in de illegaliteit. Zijn redakteurschap van het ondergronds streekblad ‘De Wachter’ mag hier met ere vermeld, alsmede het feit dat zijn leven in verband met wapendroppings enkele malen aan een zijden draad heeft gehangen.

Door de oud-verzetsgroep ‘Je Maintiendrai’ daartoe uitgenodigd werd Jan Piebenga vlak na de bevrijding aangesteld als redakteur van het dagblad dat aanvankelijk nog ‘Leeuwarder Koerier’ heette en later de oude naam ‘Leeuwarder Courant’ herkreeg. Hij verhuisde daartoe naar Frieslands hoofdstad.

Met name deze na-oorlogse jaren geven vruchten te zien van zijn enorme werkkracht. Een periode die samenvalt met zijn politieke doorbraak naar de P.v.d.A. Een tijd van voortdurende journalistieke, politieke en culturele werkzaamheid. Als publicist en als spreker neemt hij een vooraan-

[p. 114]

staande plaats in temidden van het Fries-culturele leven, op velerlei fronten ijverend voor een cultureel bewoonbaarder Friesland. Behalve dit alles was Jan Piebenga een verwoed reiziger. Hij bezocht noordelijke streken als Noorwegen, IJsland en de Faeröer, maar maakte tevens reizen naar de U.S.A., Suriname en de Antillen, Noord-Afrika en Turkije. En niet te vergeten Israël, het land dat zijn grote interesse had.

De hieronder afgedrukte lijst van zijn belangrijkste publicaties weerspiegelt naast zijn aandacht voor het kleine en nabije - hij bezorgde b.v. bloemlezingen uit het werk van Friese ‘minor poets’ als S. Meinesz en T.E. Holtrop -, niet minder zijn reislust. Van zijn cultuurhistorische verkenningen, waarbij een zekere voorkeur voor typische randfiguren naar voren komt, getuigt een aantal opstellen over Ernst Bloch, Georg Lukacs, Bertold Brecht, Ilja Ehrenburg e.a. in de jaargangen '62 en '63 van ‘Socialisme en Democratie’. Hij was een man, nauw verweven met zijn geboortegrond, maar openstaand voor wat zich achter de horizon afspeelde en vooral hàd afgespeeld.

Door Jan Piebenga's te vroege dood is aan Frieslands strijd voor een eigen cultureel imago een kernfiguur ontvallen. Hij liet een leemte achter die moeilijk kan worden opgevuld.

D.A. TAMMINGA

Lijst van geschriften

1935	It wrede libben (korte verhalen).
1937	Fryske tragyk (essay).
1938	Waerglês (gedichten).
1938	Het goed recht van de Friese beweging (brochure).
1938	Frysk lêsboek I en II (schoolbloemlezing: ^21957).
1938	De útsetter (met H. Twerda; taalboek L.O.; ^21947).
1939	Hrafnkel, prester fen Frey (vert. IJslandse saga).
1939	Koarte skiednis fen de Fryske skriftekennisse (Friese literatuurgeschiedenis; ^21957).
1952	Twee eeuwen Leeuwarder Courant (gedenkschrift; met Jhr. J.W.J. Witsen Elias).
1953	It eigen aerd fan de Súdwesthoeke (sociografische studie).
1956	Wir Friesen (redevoering).
1956	De havens van de Waddenkust (sociografische studie).
1958	Bergtoppen in de oceaan (studie over Faeröer).
1959	Kent u Friesland ook zo? (sociografische studie).
1959	Omgong en trochtocht (verspreide opstellen).
1966	Aarden vaten (posthume bundel dagbladartikelen).