Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1968

[p. 83]

Betty Holtrop-van Gelder
(Amsterdam, 16 december 1866-Haarlem, 20 oktober 1962)

Elisabeth Jacoba Philippine Beatrix van Gelder werd op 16 december 1866 te Amsterdam geboren. Haar vader overleed vroeg en haar moeder moest voor tien onverzorgd achtergebleven kinderen zorgen. Deze - ervan overtuigd dat de vrouw het recht had op een vrije beroepskeuze en een zelfstandige maatschappelijke positie - vond het goed dat Betty de Amsterdamse Toneelschool bezocht.

Dit toen nog jonge instituut gaf in die dagen niet alleen de vereiste vakopleiding, maar ook uitgebreid lager onderwijs - en dat met reden. Betty kreeg er les van Maria Johanna Kleine-Gartman, Christine Stoetz en van Antoine Jean Le Gras, die gedrieën een aan de werkelijkheid getoetste en door de rede gecontroleerde speelstijl voorstonden in tegenstelling tot de oude garde die haar heil zocht in golvende klanken, groot stemvolumen, weidse gebaren, in een boven de natuurlijkheid verheven speelwijze. Háár dagen waren voorbij, temeer daar haar vertegenwoordigers - uitzonderingen zoals Louis Jacques Veltman daargelaten - tot manierisme vervallen waren. Het jonge publiek - gegoede intellectuelen - ergerde zich daar sinds jaar en dag al aan, bovendien aan de gebrekkige ontwikkeling van de acteurs, aan hun door diverse dialectische eigenaardigheden ontsierde uitspraak van het Nederlands. De taal als draagster van het nationaal besef was in het geding, toen bemiddelde en ontwikkelde burgers, de toneelliefhebbers voorop, in 1869 er toe kwamen het Nederlandsch Tooneelverbond op te richten. ‘Beschaving’ was hun strijdkreet en hun eerste daad was het stichten van een school waar volgens moderne principes jongelieden zouden worden opgeleid tot toneelspelers.

Van de haar daar geboden mogelijkheden heeft de jonge Betty van Gelder in ruime mate gebruik gemaakt. Meer nog: ze heeft haar niet geringe bijdrage geleverd tot het verwezenlijken van de idealen van het Tooneelverbond. Ze heeft de eis van de tijd begrepen en ernaar gehandeld.

Nadat zij in 1886 het einddiploma had verkregen, volgden de eerste oefenjaren in de praktijk: 1886-88 in het Grand Théâtre Van Lier, 1888-89 in de Salon des Variétés. In die tijd vielen drie voor haar gewichtige gebeurtenissen. Eén in haar persoonlijke leven: haar huwelijk in 1887 met haar collega Jan Arend Holtrop (1862-1917), die haar critisch-stimu-

[p. 84]

lerend zou blijven begeleiden. Eén in haar artistieke ontwikkeling: haar medewerking aan de eerste opvoering in Nederland van Ibsens Nora door een ad hoc samengesteld gezelschap op 29 maart 1889. Zij creëerde bij deze pioniersdaad van bijna uitsluitend jongeren de tweede vrouwelijke hoofdrol: Kristine Linde. Dit jaar 1889 bracht ook de derde voor haar belangrijke, ja beslissende gebeurtenis in haar leven als toneelkunstenares: haar engagement bij de Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel. Dit gezelschap - opgericht op instigatie van het Tooneelverbond - bespeelde de Stadsschouwburg te Amsterdam en de Koninklijke Schouwburg te 's-Gravenhage en gold jarenlang als het eerste gezelschap des lands. Hier is zij als een van de besten onder de eersten een en dertig jaar werkzaam gebleven. Hier heeft zij meegeholpen aan het totstandbrengen van voorstellingen die de oprichters aanvankelijk niet voor mogelijk hadden gehouden. Onafscheidelijk is haar naam verbonden aan de reeks Shakespeare-opvoeringen van de Koninklijke Vereeniging en ook in het overige klassieke repertoire had zij een werkzaam aandeel: Sofokles, Vondel, Molière, Sheridan, Schiller enz. Haar souplesse stelde haar bovendien in staat om ook het toen moderne werk van Ibsen, Hauptmann en Shaw tegenover het publiek te verdedigen.

Het soort rollen dat haar het meest lag was dat van de zachtmoedige, vrouwelijke vrouw. Zij was geen femme fatale, geen hartstochtelijke tragédienne zoals haar grote confrateres Theo Mann-Bouwmeester. Zij was lief, zij was geestig en guitig, zij was toegewijd en begrijpend, nobel en opofferingsgezind... en dat sloot kracht en heldhaftigheid niet uit. Zo stond zij dus op het toneel als Ismene en Iphis, als Ophelia en Ellida, als Johanna en Portia, als de Vorstin van Gaza en de Hertogin de Réville, als Mevrouw Alving en Mevrouw Flamm.

Haar carrière kende hoogtepunten. Bij de opening van de nieuwe Stadsschouwburg in 1894 viel haar de eer te beurt een hoofdrol te spelen: ze was Jolanthe in een vertaling van König Renés Tochter van Henrik Hertz. Toen het gezelschap in 1901 in de Parijse Comédie Française een gastvoorstelling gaf van de Koopman van Venetië, stond zij als Portia naast de Shylock van Louis Bouwmeester. Bij haar zilveren jubileum in 1912 werd zij hartelijk gehuldigd; ze speelde toen een rol die haar op het lijf geschreven scheen te zijn, hoewel het stuk al zeventig jaar oud was: Griseldis van Friedrich Halm.

In 1920 werd zij benoemd tot lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, een onderscheiding die lang niet elke acteur of actrice

[p. 85]

deelachtig wordt. Waarom juist zij wel? Het antwoord op die vraag legt de kern van haar kunst bloot: zij was de actrice die het mooist Hollands sprak (aldus Eduard Veterman), zij was een der weinige actrices in ons land die verzen konden zeggen (Mr. J. Kalff jr.). Haar uitgangspunt was het woord van de schrijver. ‘Als je de tekst duidelijk houdt,’ heeft zij zelf eens gezegd, ‘komt het spel vanzelf, want dat ligt in je tekst.’ Dit hield in de eerste plaats een intellectuele benadering in en pas in de tweede plaats een streven naar klankschoonheid. Haar voornaamste zorg was de toeschouwer te doen begrijpen wat ze zei. Elk onderdeel kreeg de intonatie die daar volgens rationele overwegingen bij hoorde. Om de functie van de taal op deze wijze over te brengen, had ze zich een volmaakte stemtechniek eigengemaakt. Daardoor klonk haar van nature mooie stem bijzonder welluidend en werd haar dictie helder en duidelijk. Zelfs de Parijse critici kwamen er onder de indruk van.

Bij deze vakkennis - slechts door arbeid verworven - voegde zich pedagogisch talent. Enkele jaren nadat zij de Toneelschool als gediplomeerde leerlinge had verlaten, keerde zij er terug als lerares. Tussen 1890 en 1917 heeft zij er jongelui opgeleid die figuren van betekenis zijn geworden op ons toneel: Ko van Dijk senior, Rika Hopper, Emma Morel, Fie Carelsen en Charlotte Köhler. Ook het Amsterdamse Conservatorium verzekerde zich van haar medewerking: van 1904 tot 1917 was ze er docente voor voordrachtskunst.

Deze kunst van zeggen heeft Mevrouw Holtrop ook buiten het toneel om op eigen avonden aan het publiek gebracht, wanneer zij uit het werk van Multatuli, Van Eeden en Heijermans voordroeg, of - vooral in kerken - uit het Oude Testament en Vondels Lucifer. Het spreekt haast vanzelf dat zij het was die - samen met haar oud-leerlinge Rika Hopper-door de directie van de Koninklijke Vereeniging verzocht werd in de Stadsschouwburg gelegenheidsverzen voor te dragen die de toenmalige secretaris Mr. M.G.L. van Loghem geschreven had ter herdenking van de honderdste sterfdag van Friedrich von Schiller in 1905, en bij de geboorte van Koningin Juliana in 1909.

Nog is hiermee haar veelzijdige werkzaamheid niet geheel en al beschreven. Ook in woord en geschrift kwam zij op voor haar beroep. Bekend werd haar als brochure uitgegeven lezing De Vrouw aan het Tooneel van 1899, waarvan de tekst meer geeft dan de titel belooft. Zij sprak hier over de verhouding tussen toneelspeler en publiek, over de noodzaak van kunstzinnige vorming van de schooljeugd, over de moraliteit aan onze

[p. 86]

theaters, over de dwingende eis van vakopleiding voor de aanstaande toneelspeler, een vorming die niet eindigt als de schooldeuren achter hem dichtvallen. ‘Men legge er zich op toe,’ schreef ze, ‘om langen tijd van zijn leven een ijverig leerling te blijven, dat is de eenige weg om wellicht een meester te worden.’ (t.a.p., blz. 34).

Uit dit geschrift sprak ook sociale bewogenheid. En ze heeft het niet bij woorden gelaten. Toen in 1920 de toneelspelers in staking gingen - het was hun onder meer om een betere pensioenregeling te doen - deed Mevrouw Holtrop mee. Ze had het niet gehoeven, want háár oude dag was verzekerd, maar ze staakte uit solidariteit. Daarna trok zij zich uit het actieve toneelleven terug, in haar vierenvijftigste levensjaar. Wel gaf zij nog voordrachtsavonden, wel speelde zij nog een enkele gastrol, maar haar voorkeur ging toch uit naar een otium cum dignitate. Dat is haar lange tijd en in goede gezondheid beschoren geweest: zij stierf, bijna zesennegentig jaar oud, op 20 oktober 1962 te Haarlem.

Ze heeft eens uit haar beginjaren aan het toneel de volgende kenmerkende anekdote verteld:

‘In een stad in Noord-Brabant waren gedurende de kermis de hôtels bezet, en er werd iemand op uitgezonden om logies bij particulieren te zoeken. De man slaagde en belooft bij 't heengaan aan 't moedertje, dat zij ook eens een vrijbiljet voor de komedie zal krijgen. 't Goeie vrouwtje schrikt zich half dood! ‘Wat?! Tooneelvolk?! zijn 't menschen die op de komedie spelen?!’

‘Ja, Juffrouw van 't gezelschap...’

‘Heer in den Hemel!’ roept ze - en slaat een kruis - ‘dat kan niet! m'n beste man, dat gaat niet! Ik dacht dat het menschen waren van 't paardenspel!’

En flap... daar vloog de deur dicht. Later bleek, dat de pastoor een paar dagen te voren zijn banvloek over ons had uitgesproken.’ (De Vrouw aan het Tooneel, blz. 10-11).

Jammer dat het vrouwtje en de pastoor nooit de foto uit het jaar 1904 hebben gezien die de familie Holtrop voorstelt. Ze zouden niet hebben begrepen dat van dit keurige burgergezin moeder, vader en straks ook de oudste dochter Marie tot de mensen behoorden ‘die op de komedie spelen’. En het zou hun verstand beslist te boven zijn gegaan als ze geweten hadden dat dat jongetje daar op vaders schoot, Marius Wilhelm, amper twee jaar oud, van 1946 tot 1967 president zou zijn van de Nederlandsche Bank.

H.H.J. DE LEEUWE

[p. 87]

Lijst van geschriften

1899	Vrede op Aarde! (een gedicht in 14 coupletten van 8 regels), verschenen in Boon's Geïllustreerd Magazijn en in de Amsterdamsche Courant, december.
1899	De Vrouw aan het Tooneel, Amsterdam, W. Versluys (Brochure van 36 bladzijden).

Lijst van belangrijke rollen

Sofokles:	Ismene (Antigone).
Shakespeare:	Ophelia (Hamlet), Lady Anna (Richard III), Virginia (Coriolanus), Portia (Julius Caesar), Regan (Koning Lear), Portia (De Koopman van Venetië).
Vondel:	Rafael (Gijsbreght van Aemstel), Badeloch (Gijsbreght van Aemstel), Ifis (Jeptha), Vorstin van Gaza (Samson).
Molière:	Elmire (Tartuffe), Mariane (De Vrek), Armande (Geleerde Vrouwen).
Sheridan:	Lady Teazle (Lessen in laster).
Schiller:	Elisabeth (Maria Stuart), Johanna (De Maagd van Orleans).
Ibsen:	Kristine Linde (Nora), Ellida (De Vrouw van de Zee), Mevrouw Elvsted (Hedda Gabler), Ella Rentheim (John Gabriel Borkman), Helene Alving (Spoken), Gina Ekdal (De wilde Eend).
Pailleron:	Hertogin de Réville (De wereld waarin men zich verveelt).
Shaw:	Mrs. Clandon (Men kan nooit weten).
Hauptmann:	Mevrouw Flamm (Rosa Bernd).
Roelvink:	De Grootmoeder (Lentewolken).

Literatuur

Dossier Familie Holtrop in het Toneelmuseum te Amsterdam.

Joh. M. Coffeng, Betty Holtrop-van Gelder, in: Ons Amsterdam VIII 1956, 162-168.