Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1968

[p. 64]

Herman Frederik Wilhelm David Fischer
(Goor, 2 maart 1909-Leiden, 12 augustus 1964)

Het is op de dag waarop dit verlate levensbericht voor de Maatschappij geschreven wordt juist vijf jaar geleden dat Frits Fischer van ons heenging. Het bericht bereikte mij ver van Leiden, in hetzelfde Zuidfranse vakantieoord waar ik nu deze regels schrijf. Onverwacht kwam het niet; reeds meer dan een half jaar had zijn ziekte aan de buitenstaander het ergste doen vrezen en kort te voren kwam de bevestiging dat er inderdaad geen hoop meer was. Diep was echter ons aller verslagenheid toen het fatale ogenblik gekomen was en wij ons in velerlei kring trachtten te realiseren welke leegte hij zou achterlaten. Toen, in augustus 1964, stond vooral zijn grote betekenis voor het dagelijks reilen en zeilen van Universiteit en Faculteit op de voorgrond: hij was een geliefd leermeester van de studenten en een uiterst bekwaam en tactvol bestuurder. Ook bij de turbulente ontwikkelingen aan de universiteit in 1969 zou men er niet aan behoeven te twijfelen dat een figuur als Frits Fischer een centrale plaats zou zijn blijven innemen, maar men kan toch de gedachte niet van zich afzetten dat het moeilijker wordt, aan latere generaties uiteen te zetten waar die bijzondere plaats die hij tot zijn dood aan de Leidse universiteit innam nu precies in bestond. Voor een levensbericht als dit, is dat intussen ook niet de voornaamste opgave: naast een korte schets van zijn levensloop en een summiere poging tot karakterisering van zijn persoon gaat het hier toch vooral om de betekenis van zijn geschriften.

Herman Frederik Wilhelm David Fischer werd op 2 maart 1909 in Goor geboren. Zijn vader was onderwijzer in dit stadje; zijn beide ouders waren uit die streek van ons land afkomstig. Hij bezocht het gymnasium in Hengelo en ging in 1927 naar Amsterdam om daar aan de gemeentelijke Universiteit rechten te studeren. Na zijn doctoraalexamen in 1931 legde hij zich toe op een rechtshistorische promotie onder leiding van L.J. van Apeldoorn; hij had een zeer bescheiden studiebeurs, die hij door het geven van lessen (als repetitor en aan het Instituut voor M.O. boekhouden) aanvulde. Hij promoveerde op 29 juni 1934 cum laude op een proefschrift getiteld De geschiedenis van de reëele executie bij koop.

Na zijn promotie ging Fischer in de advocatuur; van 1934 tot 1946 was hij medewerker op het kantoor van Mrs. Molster en Worst in Amsterdam. Hij voelde zich sterk tot het werk als advocaat aangetrokken en zijn grote menselijke gaven konden er tot volle ontplooiing komen. Naast zijn druk-

[p. 65]

ke dagtaak bleef hem gelukkig ook enige tijd voor werkzaamheid op het terrein van de rechtsgeschiedenis.

Na tijdens een ziekte van Van Apeldoorn in 1941 tijdelijk met de waarneming van diens colleges en tentamens in de rechtsgeschiedenis belast te zijn geweest, werd hij onmiddellijk na de bevrijding naar de Leidse Universiteit geroepen om, eerst met een onderwijsopdracht doch van mei 1946 of als gewoon hoogleraar, het oudvaderlands recht te doceren; in 1946 werd hij eveneens buitengewoon hoogleraar in het oudvaderlands recht aan de Universiteit van Amsterdam. Beide functies vervulde hij tot zijn dood. Zijn hoofdwerkzaamheden lagen in Leiden, waar hij van 1946 af woonde.

Hij was, zoals reeds gezegd, een geliefd leermeester voor de studenten, zowel voor de eerstejaars en degenen die na hun kandidaatsexamen nog verdere belangstelling in zijn vak toonden als voor zijn promovendi, twaalf in totaal, waarvan er vijf uit Zuid-Afrika afkomstig waren. In de Universiteit bekleedde hij tal van functies, waarvan die van prosecretaris van de Senaat (1957-1964) ongetwijfeld de belangrijkste was.

Van zijn functies buiten de Universiteit verdienen vooral de aandacht die van redactie-secretaris van het in 1937 door Zuid-Afrikanen en Nederlanders opgerichte Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg (van 1937 tot 1955), van lid van de Dagelijkse Redactie van het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, waarvan de heroprichting in 1950 grotendeels zijn werk was en dat hij tot zijn dood bleef dienen, van bestuurslid van de Vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsche recht (van 1954 tot zijn dood), en van lid (sinds 1955) en voorzitter (sinds 1957) van het Bestuur van de Universitaire Pers Leiden. Sinds 1947 was hij lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, in de eerste jaren ook een actief lid van de Historische Commissie daarvan; later lieten zijn vele andere activiteiten hem niet meer toe, de vergaderingen geregeld te bezoeken.

Zijn drie voornaamste publikaties zijn zijn proefschrift (1934), de bewerking van A.S. de Blécourt's Kort begrip van het oud-vaderlands burgerlijk recht (1950) en zijn uitgave van de Inleidinge tot de Hollandsche Rechts-Geleerdheid van Hugo de Groot 1952). Over elk van de drie een kort woord.

Het proefschrift draagt de stempel van de promotor Van Apeldoorn, die met name kritiek had op de opvattingen van S.J. Fockema Andreae (senior), die teveel naar ‘het Germaanse rechtssysteem’ gezocht had met verwaarlozing van de ontwikkelingsfactoren in het recht en die in het bij-

[p. 66]

zonder het ‘oude recht’ teveel in keuren, ordonnantiën en costumen had trachten te vinden zonder voldoende rekening te houden met de mogelijkheid van afschaffing daarvan door de gewoonte of door het via de schrijvers binnendringende Romeinse recht. Inderdaad wordt in Fischer's proefschrift de ontwikkeling van de reële executie van het Romeinse recht af tot aan het Nederlandse en Zuid-Afrikaanse recht van de twintigste eeuw op de voorgrond geplaatst, met een volkomen evenredige verdeling van de aandacht over alle perioden. Tussen een dergelijke opzet, die destijds min of meer een novum was, en een wetenschappelijk verantwoorde uitwerking van de details ligt uiteraard een grote afstand. In die uitwerking steekt echter de kracht van Fischer's boek: het gebruik van een rijk bronnenmateriaal, de zelfstandige en onbevooroordeelde interpretatie ervan, de rustige en heldere betoogtrant die steeds de grote lijnen vasthoudt, dit zijn alles bijzondere kwaliteiten waardoor men na 35 jaar nog getroffen wordt.

De bewerking van de Blécourt's Kort Begrip is voor Fischer een ondankbare taak geweest, vooral omdat na een tiental jaren - nadat in 1959 nog een onveranderde herdruk van zijn bewerking verschenen was - de erfgenamen van de oorspronkelijke auteur hem wilden dwingen, zich in een nieuwe druk strikter aan opzet en omvang van de laatste vooroorlogse druk te houden; toen Fischer dit, na een proefneming, voor onmogelijk verklaarde, werd hem de toestemming voor het bewerken van een nieuwe druk - en zelfs voor het onveranderd doen herdrukken van de bewerking van 1950 - onthouden. Eerst enige jaren na zijn dood hebben de erfgenamen in een nieuwe onveranderde herdruk toegestemd. Anderzijds werd kort na het verschijnen door Fischer's Groninger ambtgenoot Immink principiële kritiek op de opzet van het boek geuit; weliswaar was deze opzet niet van Fischer zelf, maar hij trok het zich toch aan dat het boek daarom aan verschillende universiteiten geboycot bleef. Hoezeer over deze opzet discussie mogelijk blijft, men moet toch vaststellen dat Fischer er met veel succes naar gestreefd heeft, niet alleen om het werk geheel up to date te maken doch ook om de bruikbaarheid ervan voor de studenten te verhogen door de omvang iets te beperken tegenover de al te zeer uitgedijde laatste door de Blécourt bewerkte druk, door meer evenwicht te brengen in de aan verschillende bijzondere onderwerpen bestede aandacht en door sommige al te zeer van de communis opinio afwijkende opvattingen van de auteur te vervangen door ‘bewährte Lehre’.

De nieuwe uitgave van De Groots' Inleidinge is ongetwijfeld datgene

[p. 67]

van zijn werken dat van de meest blijvende betekenis voor de wetenschap zal blijken te zijn. Fischer's naam prijkt hier niet alléén op het titelblad en het ligt mij verre, de verdiensten te verkleinen die E.M. Meijers en F. Dovring bij het voorbereiden van deze uitgave hebben gehad. Maar het mag toch wel worden gezegd dat Fischer het leeuwendeel van het werk heeft gedaan, dat de uiteindelijke vorm van inleiding, tekst en noten geheel van zijn hand is, dat de verwijzingen naar plaatsen uit de Inleidinge en naar De Groot's andere geschriften alsmede de keuze en bewerking van de bijlagen alle van hem zijn en dat hij tevens de verzorging van de typografie en de correctie van de drukproeven voor zijn rekening heeft genomen. De uitgave is vooral daardoor een juweel van eruditie geworden; zij zal voor generaties van rechtshistorici en andere geleerden een onmisbaar instrument blijven.

Andere publikaties van Fischer kunnen hier niet worden besproken; zij bestaan vooral nog uit verschillende belangrijke artikelen, met name op het gebied van de geschiedenis van het erfrecht, en uit het mede-uitgeverschap van deel IV van de Observationes tumultuariae van Cornelis van Bynkershoek (1962) en van deel I van de Observationes tumultuariae novae van diens schoonzoon Willem Pauw (1964).

Wij herdenken hier Fischer vooral als de geleerde rechtshistoricus, die aan het nageslacht een belangrijk oeuvre heeft nagelaten. De advocaat, de leermeester der studenten, de bestuurder, deze functies blijven op de achtergrond en men krijgt misschien zelfs de neiging ze slechts te zien als elementen die hem van het verrichten van nog meer wetenschappelijk werk hebben afgehouden. Niets zou minder juist zijn dan het laatste. In vrijwel al zijn geschriften straalt iets door van de vele menselijke eigenschappen die hij juist in de genoemde functies tot ontplooiing kon brengen; de grote evenwichtigheid van zijn persoon, die hem tot het leveren van belangrijke wetenschappelijke prestaties in staat stelde, was zeker sterk bevorderd door het dagelijks in contact blijven met de praktijk, hoezeer ook soms op een bescheiden en weinig opvallende plaats. Eenvoud en bescheidenheid, een nuchtere en constructieve kijk op de dingen, dat zijn eigenschappen, die een ieder die met hem in aanraking kwam al spoedig moesten opvallen en die men ook in zijn wetenschappelijk werk steeds terugvindt; zelfs van het voor hem zo kenmerkende bijzondere gevoel voor humor treft men in zijn geschriften soms de sporen aan. Zo het nodig was, kon hij ook scherp zijn, zowel met de tong als met de pen; hij was het echter slechts zelden. Zijn vrienden denken steeds aan hem

[p. 68]

terug als een man met een buitengewoon warm gevoel voor zijn medemens, een trouw vriend op wie men zich onder alle omstandigheden kon verlaten.

R. FEENSTRA

Het bovenstaande is grotendeels ontleend aan een In Memoriam dat ondergetekende aan Fischer gewijd heeft in het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 33 (1965), p. 503-524. Dit In Memoriam bevat tevens een lijst van publikaties met alle vereiste bibliografische details (p. 516-524). Men vindt er bovendien een zo volledig mogelijke opsomming van andere herdenkingen van Fischer. Ik heb, in overleg met de Commissie voor het Jaarboek van de Maatschappij, gemeend bij dit levensbericht te mogen afzien van alle verdere bronvermeldingen en kortheidshalve te mogen volstaan met een algemene verwijzing naar het genoemde In Memoriam in het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis.