Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1966

[p. 118]

Combertus Willem van der Pot
(Zevenbergen, 25 januari 1880-Den Haag, 26 juni 1960)

Combertus Willem van der Pot is geboren te Zevenbergen op 25 januari 1880, het geboortejaar ook van Kranenburg, van Meijers, van De Monchy. Sinds zijn tweede jaar echter is hij opgegroeid op de kleine buitenplaats ‘Overenk’, een half uur gaans van de stad Zwolle. In die jaren - en nog veel later - betekende een dergelijke afstand, dat men volkomen ‘buiten’ woonde.

Hij heeft de H.B.S. doorlopen en na twee jaar privaatles (1896-'98) het eindexamen gymnasium behaald in Kampen. De kans dat men bij een zo snel tempo grote liefde krijgt voor de klassieke talen en cultuur is niet groot. In ieder geval bemerkt men niet dat ‘de klassieken’ in Van der Pots geest een belangrijke plaats innamen. Zijn belangstelling was meer gericht op onze eigen historie, vooral op de rechtshistorie. Met name heeft hij later telkens weer doen blijken van zijn verbondenheid met de streek om Zwolle, waar hij was opgegroeid.

Van der Pot studeerde van 1898 tot 1903 te Utrecht in de rechten. De studie verliep vlot, hij besloot haar met een promotie op stellingen, was een korte tijd advocaat te Dordrecht en werd in 1904 ambtenaar ter provinciale griffie van Overijssel, eerst op de afdeling Waterstaatszaken, later op de afdeling Gemeentezaken en Kabinet. De Staten van Overijssel kwamen juist in deze jaren op weinig eervolle wijze ‘in het nieuws’ doordat tweemaal een groep van omstreeks de helft der leden door geen stem uit te brengen het nemen van een besluit verijdelde. De laatste keer, in 1907, stond Van der Pot - nog geen dertig jaar oud - als nummer één op de voordracht voor een griffiersbenoeming. Gedeputeerde Staten kozen de weg van de minste weerstand, vroegen hun voordracht terug en wijzigden die, waarop een ander is benoemd.

Daarop is Zwolle Van der Pot kwijtgeraakt en heeft Leiden hem gewonnen: in 1910 werd hij secretaris van het hoogheemraadschap van Rijnland. Dit ambt liet hem, toen hij zich had ingewerkt, nogal wat tijd ter beschikking en hij heeft die tijd onder andere besteed aan de voorbereiding van zijn promotie in de staatswetenschap, aan het lidmaatschap van de Leidse gemeenteraad en aan het secretariaat van de Kamer van Koophandel (sinds 1917). De promotie geschiedde te Utrecht in 1916, cum laude, nog bij zijn vroegere leermeester De Louter, ofschoon deze reeds sedert enige jaren geen staatsrecht meer onderwees. Het onderwerp

[p. 119]

was: Wet en Algemene Maatregel van Bestuur in het Nederlandsche Staatsrecht. Met dit lijvige, stevig gefundeerde en doorwrochte werk heeft de schrijver als met één slag zijn plaats in de wereld van het publieke recht in ons land ingenomen.

In de gemeenteraad heeft hij zitting gehad als vrijzinnig democraat. In 1918 werd hij tot wethouder gekozen en gedurende drie jaar heeft hij de portefeuille van financiën en van openbare werken beheerd. Publicaties later uit de jaren twintig spreken nog van zijn belangstelling voor de gemeentefinanciën; van die voor de volkshuisvesting en de ruimtelijke ordening is hij tot in zijn laatste levensjaren in annotaties en artikelen blijk blijven geven.

In 1921 deed de Groningse universiteit, vanwaar Ph. Kleintjes naar Amsterdam was vertrokken, een beroep op Van der Pot. Zich los te maken uit een samenleving, waar hij zich zeer thuis gevoelde, zal hem niet licht zijn gevallen, maar anderzijds boden de wetenschappelijke mogelijkheden, vooral in een juridische faculteit van bescheiden omvang gelijk de Groningse lang is geweest, zeker een aantrekkelijk perspectief. In de inaugurele oratie, ‘De verdeeling der Staatstaak’, ziet men de wijze van schrijven, en vooral van beschrijven, die hij zijn ganse leven behouden heeft. De formuleringen zijn doordacht, de stijl is beheerst en verzorgd, humor en (milde) ironie komen als kinderen nu en dan even buiten hun speelterrein en geven dan een ontspanning die deugd doet.

Tijdens de eerste Groningse jaren heeft de voorbereiding van de colleges - in staatsrecht, administratief recht, staatkundige geschiedenis en volkenrecht! - zijn krachten hoofdzakelijk opgeëist. Doch spoedig komen er geschriften, over het parlementarisme als staatsvorm, maar ook over de wettelijke regeling van het vernietigingsrecht (praeadvies Nederlandse Juristenvereniging 1925, naast F.G. Scheltema), een onderwerp dat ook tot na 1945 Van der Pots aandacht heeft behouden. In 1927 slaat hij een aanzoek van de Leidse juridische faculteit om zich beschikbaar te stellen voor de opvolging van Krabbe af. A.M. Donner heeft als één van de redenen genoemd dat Van der Pot het moeilijk vond in de gemeente Leiden ambteloos burger te zijn en langs het stadhuis te lopen met de gedachte dat hij dáár niets meer te zoeken had. Het lijkt mij waarschijnlijk dat hij bovendien opzag tegen het meer omvattende werk in de grotere faculteit. Van der Pot heeft in Leiden aan de Witte Singel gewoond, op het tegenwoordige nummer 82, twee huizen

[p. 120]

verwijderd van Krabbe, met wie hij veel contact heeft gehad. Toen hij later, na Huarts dood in 1935, niet ongeneigd bleek een professoraat te aanvaarden aan de stedelijke universiteit van Amsterdam, heeft de gemeenteraad aldaar anders beslist.

In 1928 voltooit hij een nieuwe uitgaaf van Oppenheims Gemeenterecht, dat sinds 1913 niet herdrukt was. Met grote zorgvuldigheid doet hij in zijn ‘keurige bewerking’ - de verdiende lof is van Van Vollenhoven - van het kunstwerk van de meester uitkomen, wáár zijn opvatting een andere was. De herziening van de Gemeentewet in 1931 maakte een supplement nodig, dat in 1932 is verschenen. Het raadplegen van het werk werd er omslachtiger door, maar het is op deze wijze toch nog een aantal jaren goed bruikbaar gebleven, zonder zijn markante trekken te verliezen.

Onder het vele dat Van der Pot tijdens zijn Groningse professoraat heeft geschreven is vooral zijn bijdrage over ‘De vormen van het besturen’ aan de jubileumbundel 1932 van Samsom te Alphen aan de Rijn van duurzame betekenis geweest. Het spreekt wel vanzelf dat op deze knappe eerste aanloop naar een systematiek van een te onzent vrijwel niet systematisch behandeld onderwerp later correcties en aanvullingen van anderen zijn gekomen. Dit doet evenwel niets af aan de verdienste van het bondige en baanbrekende artikel, dat onze studie van het bestuur in volgende decenniën is blijven beheersen.

In 1935 was hij ten tweeden male praeadviseur voor de Juristenvereniging, ditmaal naast F.J.A. Huart, over delegatie door de gemeenteraad aan burgemeester en wethouders. Van der Pot had grote waardering voor de vereniging als ontmoetingspunt voor juristen van allerlei slag en het verdroot hem dat publiekrechtelijk georiënteerde juristen er zijns inziens te vaak verstek lieten gaan.

Ook de rechtshistorie krijgt in deze jaren haar deel: het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis bevat de beide mooie studies over onze gemeentelijke bestuursorganisatie onder koning Willem I, resp. bestrijkende de jaren 1815-'19 en 1822-'25. Van der Pot wordt opgenomen in de redactie van Themis en heeft sinds 1930 aan dit tijdschrift in hoofdzaak zijn talrijke boekbesprekingen bijgedragen gelijk hij in vroeger jaren vooral aan het Rechtsgeleerd Magazijn had gedaan. Sedert 1939 behoefde hij in dit opzicht geen keus meer te doen. Trouwens, nadat hij, als hoogleraar rude donatus, in October 1951 deel was gaan uitmaken van de redactie van het Nederlands Juristenblad, heeft hij vooral daarin

[p. 121]

zowel vele boekaankondigingen als zijn welkome commentaren op staatsrechtelijk belangrijke gebeurtenissen - grondwetsherzieningen met name - laten verschijnen.

In 1937 gewerd hem, geheel buiten eigen verwachting doch niet buiten die van vele anderen, de benoeming tot lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen. In 1939 deed hij er in de afdeling Letterkunde de befaamde mededeling over ‘De plaats van het koningschap in ons hedendaagsche staatsrecht’, waarin hij, wel niet als eerste maar met de krachtigste staving en de grootste overtuigingskracht, in het licht stelde dat de beweerdelijk ‘monistische’ verhouding van regering en volksvertegenwoordiging te onzent in werkelijkheid een ‘dualistische’ was. Van der Pots verhandeling heeft ook hierin verhelderend gewerkt, dat men de vraag van monisme of dualisme is gaan stellen zowel ten aanzien van de verhouding regering-parlement als bij de relatie koning-minister, dus binnen ‘de Kroon’.

Zijn voornaamste en grootste werk is het Handboek van het Nederlandsche Staatsrecht, vlak vóór de Duitse inval in 1940 verschenen. Collegestof zal wel de grondslag hebben uitgemaakt, doch daartoe is de inhoud bij lange na niet beperkt gebleven. De opzet is steeds geweest, zoals de schrijver in 1953 nog eens vaststelde, die van een systematisch ingedeelde commentaar op onze Grondwet met de hoofdzaken van de organieke wetten. Altijd ook is het staatsrecht van het koninkrijk zoveel mogelijk, overeenkomstig het door Van Vollenhoven nagestreefde ideaal, afzonderlijk behandeld van dat van het rijk in Europa. Heel bevredigend heeft deze indeling naar mijn mening in de praktijk nimmer gewerkt en de staatsrechtelijke ontwikkeling van 1954 heeft daar ook geen goed aan gedaan, gelijk de schrijver in 1957 erkende. Door studenten kan het werk niet gemakkelijk als leerboek worden gebruikt, maar dit schijnt mij slechts een défaut de ses qualités te zijn, want wat staat daar niet tegenover! Van den beginne af heeft het boek enorm groot gezag gehad en het heeft dit behouden, ook al wordt tegenwoordig door velen een aanvulling van de behandeling der materie naar de kant van de politieke wetenschap verlangd. Bewogenheid van de schrijver komt zelden tot uiting. Een klein voorbeeld hiervan zie ik echter in de passage over de bevoegdheid der politie in § 81.

Tijdens de Duitse bezetting heeft Van der Pot nagenoeg niets gepubliceerd. Zijn benoeming tot rector magnificus in 1940 is terstond weer ingetrokken. De secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken,

[p. 122]

Mr Frederiks, vormde uit enige ambtenaren van Rijk en provincie een kleine commissie ter bestudering van vraagstukken van administratief recht. Deze commissie, die alleen ‘binnenskamers’ heeft bestaan en gewerkt, had Mr J.P. Fockema Andreae tot voorzitter, Van der Pot was ondervoorzitter en zijn mening had er, zoals te verwachten was, groot gezag.

In deze jaren verrichtte hij ook het meeste werk voor zijn, ‘Bestuursen Rechtsinstellingen der Nederlandse Provinciën’, verschenen in 1949 en berustend op een enorme kennis van de dikwijls weinig overzichtelijke literatuur. De beschrijving van ons oude recht kon door deszelfs verbrokkeldheid en onstelselmatigheid moeilijk tot meeslepende lectuur worden, zij bevat evenwel een schat van gegevens en daarop wèlgegronde conclusies. Vooral geldt dit voor het Bataafs-Franse tijdperk en voor dat van het ‘monarchisch-aristocratisch’ bestel’ tussen 1814 en 1848, maar ook valt te wijzen op de behandeling van de regeringsreglementen onder de Republiek (voortzetting van een studie van 1942 over ons oudste provincierecht) en op de staatsrechtelijke geschiedenis van Brabant en Limburg, die door onze vaderlandse geschiedschrijving - begrijpelijk, maar daarom nog niet excusabel - is verwaarloosd.

Aan het einde van de bezettingstijd is Van der Pot terstond geroepen tot de post die hem rechtens toekwam, het rectoraat van de universiteit. Het probleem van de staatsnood en het noodrecht, uiterst actueel in die dagen, eiste zijn belangstelling op en hij sprak er in 1946 over zowel bij de overdracht van het Groningse rectoraat als, reeds vroeger, bij de opening van de jaarvergadering der Juristenvereniging. De consolidatie van onze opvattingen dienaangaande heeft hij ongetwijfeld zeer bebevorderd.

Het is ondoenlijk om in een bericht van enkele bladzijden recht te laten wedervaren aan ook zelfs maar de voornaamste producten van zijn werkzaamheid, die naar 't lijkt onbegrensd was. Toen hij in 1950 naar het Haagse Benoordenhoutkwartier verhuisde, was hij reeds voorzitter van het driemanschap dat tot taak had een nieuwe hoger-onderwijswet te ontwerpen. De resultaten van het verrichte, uitermate verdienstelijke werk hebben voor hem teleurstelling opgeleverd.

Zijn laatste grotere publicatie beschrijft, in opdracht van de Koninklijke Akademie, de geschiedenis van de Nederlandse staatsrechtsweten-

[p. 123]

schap sedert 1813. Zij is van veel waarde, doch laat degenen onbevredigd die, ten onrechte wellicht binnen het gestelde bestek, wat minder beknoptheid hadden verwacht.

Kan men aldus aan het werk van Van der Pot niet voldoende recht doen, noch veel minder kan men dit aan zijn persoon, maar nu om andere redenen. Geschreven woorden, uit wiens pen zij ook komen, moeten welhaast tekort schieten om die persoon in haar volle waarde te schetsen, om de geest aan te duiden die hem vervulde en die sprak uit alles wat hij het licht deed zien. Heel juist heeft J.C. van Oven in juli 1960 gewaagd van de beheerste bewogenheid en de rustige overtuiging, die Van der Pots geschriften en woorden zo indrukwekkend konden maken. Het is, meent schrijver dezes, vooral door de zeldzame harmonie tussen geest en handelingen geweest, dat Combertus Willem van der Pot al degenen, die met hem in aanraking mochten komen, zo heeft geïmponeerd.

J.V. RIJPPERDA WIERDSMA