Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1966

[p. 94]

Adriana Roelandina Hol
(9 mei 1895-Ingen-13 maart 1965)

In Ingen in de Betuwe werd A.R. Hol geboren, ze ligt er begraven op het kleine dorpskerkhof en Ingen heeft de verdiensten van deze dorpsgenote geëerd door het Dorpsplein te herdopen in Dr. A.R. Holplein. De boerderij van haar ouders - een fruitteeltbedrijf - heeft ze na de dood van haar vader in 1939 beheerd, bijgestaan door een bedrijfsleider. Door het wonen en werken in de dorpsgemeenschap is niet alleen haar dagelijks leven, maar ook haar wetenschappelijke arbeid voor een belangrijk deel bepaald. Ze sprak het dialect met het personeel en haar familieleden, en voor de buitenstaander was ze dan een van hen.

Voor de dorpelingen echter was ze in menig opzicht ‘een andere’. Als meisje kon ze haar drang naar leren en weten alleen bevredigen door voor onderwijzeres te studeren. Ze bezocht de Normaalschool in Rhenen en studeerde na de Hoofdakte verder voor Middelbaar Nederlands. Na het behalen van deze akte werd ze benoemd als lerares aan de Handelsschool te Amersfoort. Ze leerde echter verder, werkte voor het zogenaamde Staatsexamen om naar de Universiteit te kunnen gaan. Maar deze combinatie was zelfs voor deze sterke vrouw een te zware taak en ze nam ontslag, maar tijdens haar studie Nederlandse Letteren aan de Universiteit van Utrecht werd ze weer lerares, en wel aan de Industrieschool te Terborg.

Zo begon haar wetenschappelijke werkzaamheid pas laat. De eerste publikatie op dit gebied was haar dissertatie: ‘Een tegenstelling noord: zuid in de praeterita en participia van de sterke werkwoorden. Een dialectgeografisch historisch onderzoek’ (1937). De promotor was Prof. Dr. C.G.N. de Vooys, het boek verscheen als deel VI van de Noorden Zuid-Nederlandse Dialectbibliotheek onder leiding van Dr. L. Grootaers en Dr. G.G. Kloeke. Het onderwerp voor dit proefschrift ontleende ze aan een bespreking door G.G. Kloeke van enkele verschijnselen uit de Duitse ‘Sprachatlas’. Hij wees daarin op het belang van een verder onderzoek naar de umlautsverschijnselen en stelde de vraag: ‘Welke doctorandus onderzoekt de route Hilversum-Enschede nu eens naar links en rechts op zijn participia en praeterita?’ Ze begon materiaal te verzamelen door een vragenlijst uit te zenden. Maar daarna trok ze, evenals Kloeke, zelf het land in om de schriftelijke gegevens aan te vullen en te corrigeren. Dit persoonlijk onderzoek zou ze in haar

[p. 95]

verdere leven met hetzelfde geduld, dezelfde volharding en hetzelfde plezier blijven doen. Op blz. 2 en 3 van haar proefschrift schreef ze de volgende alinea, die typerend is voor de geest waarin ze dit werk deed: ‘Honderden kilometers zijn per fiets afgelegd om dit resultaat te bereiken, ik heb daarbij intens genoten van het landschap, zowel bij mild voorjaarsweer, als bij warme zomerdagen. Ik heb daarbij vaak de grote wegen moeten verlaten, heb gefietst langs aardige bospaadjes, langs smalle wegjes door de korenvelden, soms modderig en vuil, en ook wel dwars door de weilanden heen. Ik heb genoten van de schoonheid der kleine dorpjes en der oude hoeven, die tussen forse bomen verscholen verspreid liggen over het wijde Twentse land. Ik heb mijn proefpersonen moeten opdiepen in plaatsen, die als toeristenoorden totaal van karakter waren veranderd, waarin het dialect nog maar door enkelen gekend werd en ook in grote fabriekssteden, waar de streekspraak nog wel meer in ere was, maar waar het moeite kostte personen, die belangstelling hadden voor taalonderzoek uit te vinden. Ik heb mij gevoeld als een ontdekkingsreiziger: wat zou de volgende plaats mij leren, zou ik mensen kunnen vinden, die lust hadden mij te woord te staan en zou ik de vormen, die ik nodig had te horen krijgen?’ Zowel het navorsen van een probleem als de omgang met de mensen boeiden haar.

Ze was voor alles dialectologe en dialectgeografe. De stellingen in haar dissertatie geven een indruk van haar brede belangstelling op dit gebied, zowel synchronisch als diachronisch, want ze liggen bijna alle op dialectologisch of taalhistorisch terrein; twee ervan betreffen de historie van ons land, die ze ook in haar studie uitvoerig had behandeld, slechts twee vallen hierbuiten.

Deze beperking was tevens haar grote kracht. Wanneer ze een onderwerp gekozen had verzamelde ze haar materiaal, zowel het hedendaagse als dat uit vroeger tijd, zo uitvoerig mogelijk. Aan de betrouwbaarheid ervan hoeft men nooit te twijfelen, ze was zorgvuldig en liet zich nooit door haar fantasie meeslepen.

Door deze grondige wijze van werken is het aantal publikaties van haar hand klein gebleven, het aantal werkuren groot geworden. Een enkele opname voor een atlas in de serie Nederlandse Dialectatlassen bv. vraagt een achturige werkdag. Ze deed deze opnamen rustig, want ze besteedde nooit minder dan drieëneenhalf à vier uur aan het gesprek met de zegslieden. Met de heen- en terugreis en het in het net copiëren van de tekst zullen vele opnamen haar zelfs meer dan acht uur hebben gekost.

[p. 96]

Het is bijna onvoorstelbaar dat ze dit werk, tientallen opnamen, heeft kunnen doen naast de administratie van het bedrijf en haar beroep als lerares. Want dat is ze gebleven, de laatste jaren in Tiel, tot haar vijfenzestigste jaar toe. Het kon dan ook alleen omdat ze het graag deed en ze deed het graag omdat ze het goed kon. Ze sprak met haar proefpersonen in het dialect over onderwerpen waarvan ze zelf ook verstand had: landbouw, veeteelt en tuinderij, de financiële problemen van de landbouwer, over alles wat de belangstelling van haar zegslieden had en waarover de meeste dialectgeografen niet kunnen meepraten. Die blijven voor hun proefpersonen stedelingen, maar in haar troffen ze een gelijke: geen stadsdame naar het uiterlijk en de geest.

Het grootste deel van de dialectgeografische studies behandelt de dialecten van midden-Nederland, een kleiner aantal die van oost-Nederland. Werkwoordsvormen hebben het meest haar aandacht geboeid gehouden.

Maar niet alleen om deze wetenschappelijke arbeid werd het Dorpsplein van Ingen herdoopt. Iedereen in de Betuwe kent haar naam door het boek ‘De Betuwe’, dat in 1957 verscheen als nr. III in de serie Nederlands Volksleven en dat in 1965 een tweede druk beleefde. Daarin wordt haar geboortestreek van alle kanten belicht: geschiedenis, literatuur, middelen van bestaan en andere onderwerpen die men kan samenvatten onder het begrip volkskunde. Hieruit begrijpen we haar liefde voor het land, die nergens ontaardt in verheerlijking. Ook dit populaire boek is wetenschappelijk verantwoord. Niet alle hoofdstukken zijn even goed uit de verf gekomen, want deze vrouw was niet in staat met haar fantasie aan te vullen waar haar algemene kennis van het onderwerp te kort schoot. Daardoor blijven sommige hoofdstukken beperkt tot een opsomming van verschijnselen zonder dat een synthese werd bereikt. Even duidelijk als uit de tekst spreekt haar liefde uit de foto's, het meest uit de kleurenreproductie van de bloeiende bomen op het stofomslag. Voor haar was dit niet een cliché-foto, zoals reisbureaus ze gebruiken om klanten te lokken voor een tocht naar de bloeiende Betuwe. Ze genoot steeds weer van de schoonheid van de bloesems, maar die vormden voor deze zakelijke vrouw tevens het kapitaal waarvan haar welvaart afhing.

Aan het dialect van de Betuwe worden in dit boek maar enkele bladzijden gewijd. Dit was niet de plaats voor een indringende dialectgeografische behandeling van de Betuwse dialecten. Misschien zou ze

[p. 97]

die nog eens geschreven hebben wanneer de dood haar niet zo plotseling en voor velen onverwacht had weggenomen. Het materiaal ervoor ligt in haar artikelen en de opnamen voor de atlassen.

In de laatste jaren werd ook zij gegrepen door de grote betekenis van de veldnamenstudie voor de dialectologie. In haar geboortestreek met de oude geschiedenis vond ze de bewijzen ervan naast de deur.

De grote belangstelling van Dr. Hol voor het regionalisme in de ruimste betekenis van het woord beperkte zich niet tot verzamelen en publiceren. Ze verzuimde geen lezing over onderwerpen die erop betrekking hadden en zag nooit tegen een reis van enkele uren op om ze te kunnen horen. En bijna altijd gaf ze met een nuchtere opmerking of een mededeling uit de praktijk van haar eigen onderzoek een positieve bijdrage tot de discussie. Ze kwam naar deze bijeenkomsten nooit alleen met een wetenschappelijk doel, maar evenzeer om vakgenoten en kennissen te ontmoeten, gezellig met hen samen te zijn, te eten en te drinken, want Jaan Hol was een mens in de volle zin van het woord.

JO DAAN

Bibliografie¹

Afkortingen

DrBl	=	Driemaandelijkse Bladen (Nieuwe Serie).
HTD	=	Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie & Dialectologie.
MedNk	=	Mededelingen van de Vereniging voor naamkunde te Leuven en de Commissie voor naamkunde te Amsterdam.
NTg	=	De Nieuwe Taalgids.
RND	=	Reeks Nederlandse Dialect-atlassen onder leiding van Dr. E. Blancquaert en Dr. W. Pée.
TNZN	=	Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland.
Ts	=	Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden.
TT	=	Taal en Tongval.

1 Met toestemming van de schrijver, H.T.J. Miedema, in aangepaste vorm en met aanvullingen overgenomen uit Driemaandelijkse Bladen 17 (1965).

I. Boeken en dialectatlassen

1937	Een tegenstelling Noord-Zuid in de praeterita en participia van de sterke werkwoorden. Een dialectgeografisch-historisch onderzoek. 's-Gravenhage 1937 (Dissertatie Rijksuniversiteit Utrecht).
1957	De Betuwe. Leiden 1957 (in de reeks Nederlands Volksleven III). 2^e dr. Leiden 1965.

[p. 98]

1966	Dialekt-atlas van Oost-Brabant, Noord-Limburg en de Rivierenstreek (met Drs. J. Passage), Antwerpen 1966 RND X. Dialekt-atlas van Gelderland en Zuid-Overijsel (met Drs. H. Entjes), zal te Antwerpen verschijnen, RND XII.

II. Studies in bundels en tijdschriften, kaarten en kaartjes van dialectverschijnselen.

1934	De noordwest grens van het pronomen g ε i. NTg 28.
1936	De noordgrens van het pronomen gij. Ts 55.
1940	De -n na de toonloze vocaal in werkwoordsvormen. In: Bundel opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan Prof. Dr. C.G.N. de Vooys. Groningen-Batavia.
1941	Het prefix in het verleden deelwoord. Ts 60.
1943	De (hooi)berg. TNZN, aflev. 3, Leiden, kaart 12. Het voorkomen van de hooiberg. Ibidem, kaart 13.
1946	De hooiberg en zijn verspreiding. Volkskunde 47 (= Nieuwe Reeks 5).
1947	De -n na de toonloze vocaal in werkwoordsvormen. HTD 21. Hij heeft luie Evert op de rug III. NTg 40.
1949	De Oude IJselstreek een grensgebied (I). DrBl 1. Wrak goed II. DrBl 1.
1951	De Oude IJsselstreek een grensgebied II. DrBl 3. Enkele opmerkingen over de uitspraak van de r. In: Album Dr. Louise Kaiser. Alphen aan de Rijn. Hij. Nog een vorm van het encliticum. NTg 44.
1952	De slot -n in de werkwoordsvormen. TNZN, aflev. 5, Leiden, kaart 3.
1953	Dialect-grenzen in midden-Gelderland. TT 5. Het dialect van de Liemers. In: De Liemers. Gedenkboek Dr. J.H. van Heek. Didam.
1954	De benamingen van de vlinder in midden-Nederland. TT 6.
1955	Het meervoud van het praesens in onze oostelijke dialekten TT 7. Het toponiem Mars. MedNk (Feestnummer M. Schönfeld) jg. 31.
1956	Eerste en derde persoon van het meervoud in het praesens. TNZN, aflev. 6, Leiden, kaart 3.
1957	Brabantse eigenaardigheden tot in de rivierenstreek. In: Handelingen van het XXIIe Vlaams Filologencongres, Gent.
1958	Tweede persoon van het meervoud in het praesens. TNZN, aflev. 7, Leiden, kaart 3. Het meerv. en de 1e pers. enkelv. praesens van het verbum substantivum. Album Edgard Blancquaert. Tongeren 1958.
1959	Utrecht een ‘filiaal’ van Brabant? TT 11 (= Album Dr. P.J. Meertens).
1962	Wis, Wisk. Een toponiem van Oost-Nederland? DrBl 14.
1963	Het toponiem pas. MedNk 39.
1965	De g in hij heeft het en in ik, gij (enkv.), hij en gij (meerv.) doet het en dergelijke ww. vormen. TT 17.