Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1965

[p. 111]

Marie Ramondt¹
(Soekowono (Oost-Java), 22 maart 1878-Utrecht, 3 augustus 1963)

Als jongste van een gezin van zes kinderen, werd Marie Ramondt 22 maart 1878 te Soekowono (Oost-Java) geboren op de tabaksplantage, waar haar vader administrateur was. De heer Ramondt was in vroeger jaren redacteur van de Goesche Courant geweest, en toen het gezin in 1880 naar patria vertrok, hernam hij zijn post aan de courant. Zijn progressief liberale denkbeelden openden hem al spoedig de weg naar het wethouderschap, dat hij jarenlang met talent en voortvarendheid bekleedde. Marie Ramondt bracht haar jeugd en meisjesjaren door in een welgesteld milieu van notabelen dat voor het nieuwe en levenwekkende openstond. Het idyllisch landelijke Goes was voor een begaafd jongmeisje dat in deze omstandigheden opgroeide, niet een benauwend provinciaal nest, maar een monter stadje dat deel had aan de algemene opleving van de Nederlandse cultuur in de jaren '90. Een begin van contact met de wijdere wereld is er al in 1894, als van de 16-jarige leerlinge van de middelbare meisjesschool een opstel wordt opgenomen in Lelie en Rozeknoppen, ‘Weekblad voor meisjes’. Vier jaar later baant een hoger gespannen literaire ambitie zich toegang tot Eigen Haard en dan heeft de schrijfster ‘Marie van Scalden’, blijkens stijl en toon van haar schriftuur en de namen van bewonderde auteurs, de aansluiting bij de ‘moderne’ literatuur gevonden. Nog voor het einde van de eeuw publiceert Elsevier's geïllustreerd Maandschrift een meditatief proza-gedicht, ‘Rust’ getiteld, dat Marie Ramondt een eigen plaats scheen te verzekeren in de equipe van jonge schrijfsters van die dagen, Augusta de Wit, Margot Antink, Top Naeff, Ina Bakker...

Zij zette echter niet alles op de kaart van het schrijverschap. Waarschijnlijk meer uit eigen vrije wil dan onder ouderlijke druk ging ze zich voorbereiden voor de acte M.O. Nederlands. Haar eerste opleider was de jonge neerlandicus en linguïst Dr. N. van Wijk, van 1904 tot 1907 leraar aan de Rijks-H.B.S. te Goes. Haar initiatie in de wetenschappelijke denkwijze had moeilijk aan betere handen kunnen zijn toevertrouwd. Eerst alleen, later in samenwerking met de bij uitstek degelijke Dr J.

1 Bij gelegenheid van de 75ste verjaardag van Marie Ramondt verscheen in het tijdschrift Volkskunde, 1953, een met sympathie en inzicht geschreven artikel van Dr. P.J. Meertens, dat tal van gegevens bevat die voor haar levensbericht onontbeerlijk zijn en waarvan in het onderstaande een dankbaar gebruik is gemaakt.

[p. 112]

Heinsius heeft de geniale Van Wijk het jonge meisje naar het examen M.O. gecoacht.

Eenmaal in het bezit van de acte, is Marie Ramondt niet voor de klas gegaan. Haar financiële omstandigheden waren van dien aard dat ze met het geven van enige privaatlessen en het sporadisch houden van lezingen kon rondkomen. Zo was ze in staat, haar studie op een breed front voort te zetten en de veelzijdige belezenheid te verwerven waaruit zij in later jaren kon putten.

Ondertussen verplaatste het zwaartepunt van haar publicaties zich van de belles-lettres naar de wetenschap. In 1902 en 1903 had G.F. Haspels enige bijdragen van haar hand in Onze Eeuw geplaatst. Haspels is haar eerste literaire sponsor geweest en speelde dus een rol analoog aan die van Van Wijk op het wetenschappelijk gebied. Ook in latere stadia van haar leven heeft Marie Ramondt telkens weer vooraanstaande figuren ontmoet die oog hadden voor haar bijzondere talenten en tot ontplooiïng daarvan het hunne bijdroegen. Voor steun en sympathie was deze strijdbaar zelfstandige vrouw in een paradoxale mate gevoelig en levenslang dankbaar.

Waaraan het nu lag dat het bellettristisch werk, ondanks een veelbelovend debuut, niet werd voortgezet, is een vraag die ik niet durf beantwoorden. Wat daarvan ook zij, het onmiskenbaar aanwezige literair talent werkte ondergronds door en voedde, als ik mij zo mag uitdrukken, de wetenschappelijke productie die na 1910 inzette. Kleine bijdragen in Volkskunde werden gevolgd door een artikel in het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde. In 1917 kwam het eerste boek van Marie Ramondt van de pers: Karel ende Elegast oorspronkelijk? Deze ‘proeve van toegepaste sprookjeskunde’ verscheen door toedoen van Prof. J.W. Muller als 12de nummer van de ‘Utrechtsche Bijdragen voor Letterkunde en Geschiedenis’. Als Marie Ramondt academisch had gestudeerd, zou dit boek haar proefschrift hebben kunnen zijn. Het vestigde haar naam en leverde haar in 1920 het lidmaatschap van onze maatschappij op. Prof. Muller heeft nog op een andere manier in de loopbaan van Marie Ramondt ingegrepen. Aan zijn gezaghebbend woord had zij het te danken dat zij in 1921 tot lector in het Nederlands aan de universiteit te Giessen werd benoemd. Haar financiële onafhankelijkheid had zij als gevolg van de Russische revolutie verloren. Marie Ramondt voelde geen ambitie voor het leraarschap. In de gegeven omstandigheden was het lectoraat te Giessen een uitkomst, al zal de ontreddering van het na-

[p. 113]

oorlogse Duitsland ook in die kleine universteitsstad voelbaar zijn geweest. Zij won er het vertrouwen van de grote germanist Otte Behaghel, die haar de kolommen van het Literaturblatt für Germanische und Romanische Philologie ontsloot. In dezelfde tijd begon haar medewerking aan het wekelijks Letterkundig Bijvoegsel van de N.R.C.; daar was aanvankelijk Johan de Meester haar vaderlijke vriend en sponsor (de medewerking zou trouwens tot ver in de periode-Van Vriesland duren).

Het werk te Giessen werd zo gewaardeerd dat haar in 1925 het veel belangrijker lectoraat te Bonn werd opgedragen. Daar heeft ze van 1925 tot 1935 een eerbied afdwingende activiteit ontplooid. Haar colleges in Nederlandse literatuur waren degelijk, helder, inspirerend. Verscheidene belangrijke dissertaties werden geheel of gedeeltelijk onder haar leiding bewerkt. Tot haar meest vermaarde oud-leerlingen behoort Leonard Forster, de tegenwoordige hoogleraar in de germanistiek te Cambridge. Ze mocht zich verheugen in de steun van Oskar Walzel, in de jaren vóór 1933 op het hoogtepunt van zijn werkzaamheid en zijn roem. Als redacteur-leider van het grote Handbuch der Literaturwissenschaft vertrouwde hij Marie Ramondt de redactie van het daarin te verschijnen deel over de geschiedenis der Nederlandse letterkunde toe. Met volle inzet van haar kennen en kunnen maakte zij zich op, om zich van de eervolle opdracht te kwijten. Het ging erom, de Nederlandse literatuur een waardige plaats te geven in het wetenschappelijk verantwoorde panorama der wereldliteratuur dat het Handbuch bedoelde te presenteren. Het boek werd door Marie Ramondt in het Duits en voor een in eerste instantie Duits publiek geschreven. Het berustte op een uitgebreide kennis van de Nederlandse literaire teksten en van de desbetreffende secundaire literatuur. Zij legde er haar niet geringe gaven van karakteristiek en expositie aan ten koste. In 1932 naderde het manuscript zijn voltooiïng. Hoe te verklaren dat het nooit is uitgegeven? Op de voorgrond sta dat Walzel, zoals hij bij herhaling, in geschrifte en mondeling, heeft verklaard, met het werk als zodanig ten zeerste was ingenomen: Er waren echter moeilijkheden van tweeërlei aard: idiomatische kwesties, waarin Marie Ramondt zich, volgens Walzel, weinig meegaand betoonde, en verschil van inzicht tussen de redacteur van het Handbuch, die het hele manuscript wenste te publiceren, en de uitgever, die het, wegens de tijdsomstandigheden, ingrijpend wilde besnoeien¹. Met een en ander ging veel

1 Zie Wachstum and Wandel, Lebenserinnerungen von Oskar Walzel, aus dem Nachlass herausgegeben von Carl Enders, Berlin, 1956, pp. 216, 217. Wanneer mijn lezing op een enkel punt van die van Walzel afwijkt, dan moge men bedenken dat deze memoires geschreven zijn vóór de val van het Derde Rijk. Indien Walzel de nationaalsocialistische terreur overleefd had, zou hij waarschijnlijk niet verzuimd hebben, verband te leggen tussen de Machtübernahme en het onvoltooid blijven van zijn Handbuch.

[p. 114]

tijd verloren; hoe kostbaar de tijd in het toenmalige Duitsland was, zullen de betrokkenen niet beseft hebben voor het te laat was en de Machtübernahme de voltooiïng van het handboek der wereldliteratuur onmogelijk maakte.

Deze gang van zaken heeft Marie Ramondt diep teleurgesteld. Zij moet hebben gevoeld dat de publicatie van haar boek haar wetenschappelijke positie in aanzienlijke mate zou hebben verstevigd. Overigens was, ook afgezien van deze zaak, het lectoraat te Bonn in toenemende mate een verloren post. In 1935 werden de spanningen aan de Bonnse universiteit haar te machtig en keerde zij, de uitzichtloze strijd opgevend, naar het vaderland terug.

De herinneringen aan de gruwelijke atmosfeer in Duitsland waren niet onmiddellijk verdwenen. Integendeel, men kreeg de indruk dat de doorstane ervaringen nog lange tijd een bedreiging voor haar geestelijk evenwicht vormden. Ze versterkten een reeds aanwezige neiging tot wantrouwen die in het kloeke en gulle, ‘Zeeuwse’, karakter van Marie Ramondt bij tijden een schrille dissonant opleverde en de omgang met haar medemensen niet zelden op tragische wijze bemoeilijkte. Maar de moedige vrouw die zij was, heeft altijd geweten, hoe het bedreigde evenwicht te herstellen: door te werken namelijk en te produceren.

Ambteloos, eerst te Oegstgeest, later te Utrecht, heeft ze enerzijds het terrein van haar studies verbreed, anderzijds het zwaartepunt ervan langzaam verschoven. De eigenlijke literatuurgeschiedenis kwam wat op de achtergrond. De studie van het sprookje, levenslang beoefend, oriënteerde haar aandacht steeds meer op de ontsluiering van de primitieve mentaliteit. Daarbij stond haar een verrassend uitgebreide en veelvormige belezenheid ten dienst, een grote combinatorische gave, een scherpe intuïtie en, in het exposé, een veerkrachtige, elliptische stijl waaraan een element van kostelijke humor niet ontbrak. In 1948 verscheen haar tweede boek: Sprookjesvertellers en hun wereld. Dit werk van een zeventigjarige vertegenwoordigt een stadium in een ontwikkeling die veertien jaar later tot de publicatie van de Studien über das Lachen zou voeren, waarin studie van de humor en studie van het primitivisme op onnavolbare wijze verstrengeld zijn.

Merkwaardigerwijze is Marie Ramondt de laatste jaren van haar leven nog in een heel andere richting werkzaam geweest: in aansluiting bij het werk van Prof. van Stempvoort hield zij zich intensief bezig met de invloed van de nieuwtestamentische apocriefen op de Middeleeuwse li-

[p. 115]

teratuur. Daarvan getuigt het belangrijke opstel ‘De Christusdans en Strawinsky's Cantataliederen’ in jaargang 1961 van Forum der Letteren.

Kort voor Pinksteren 1963 werd Marie Ramondt ziek. Werken was haar onmogelijk. Zo ontviel haar het magische middel waarmee ze ook de grootste moeilijkheden bezworen had. Er restte niet anders, dan de wapens te strekken. Op 3 augustus 1963 is zij overleden.

J. KAMERBEEK Jr.

Lijst van geschriften

Boeken

1917	Karel ende Elegast oorspronkelijk? Proeve van toegepaste sprookjeskunde. (Utrechtsche Bijdragen voor Letterkunde en Geschiedenis, XII), Utrecht, 135 pp.
1948	Sprookjesvertellers en hun wereld. Van primitivisme tot symbolisme. Vier sprookjesstudiën. Groningen, Batavia, 190 pp.
1962	Studien über das Lachen, Groningen. 133 pp.

Artikelen

1912	Iets over den weerwolf in de Betuwe, in Volkskunde, XXIII, pp. 161-163.
1912	Kinderspel ‘Klein' Anna’, in Volkskunde, XXIII, pp. 237-239.
1913	Het poeier van Sinte-Patie, in Volkskunde, XXIV, pp. 159-161.
1914	Joli tamboer, in Volkskunde, XXV, pp. 168, 169.
1914	Overblijfsels van geestelijke liederen vóór de Hervorming, in Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, XXXIII, pp. 303-320.
1922	De bronnen van den Gloriant, in Tijdschrift ..., XLI, pp. 31-45.
1923	Florentijn en de hertog van Bruyswyc uit den Gloriant, in Tijdschrift ..., XLII, pp. 292-303.
1923	Zur Jugendgeschichte des Parzival, in Neophilologus, IX, pp, 15-22.
1924	Jan Luyken en Abraham a Sancta Clara, in Neophilologus, X, pp. 108-111.
1932	Jacob Revius' lied van den postilion, in De Nieuwe Taalgids, XVIII, p. 9.
1932	Een Amsterdamsch fragment, in Tijdschrift ..., LI, pp. 1-7.
1933	Maerlant en het vagantisme, in Neophilologus, XVIII, pp. 215-26.
1936	Aernoutsbroeders en clerici vagabundi, in Tijdschrift ..., LV, pp. 308-310.
1941	Entstehungsboden und Entstehungszeit des mittelniederländischen weltlichen Dramas, in Zeitschrift fur deutsche Philologie, LXVI, pp. 163-190.
1942	Meester Platus, in Tijdschrift ..., LXI, pp. 235-238.
1942	De Middelnederlandse sproken in hun verhouding tot de werkelijkheid en de Duitse literatuur, in Neophilologus, XXVII, pp. 300-312.
1942	Van jaarspel tot abel spel, in De Gids, CVI, IV, pp. 165-184.

[p. 116]

1943	Ridder- en Rederijkertijd, in De Nieuwe Taalgids, XXXVII, pp. 61-70.
1943	Josephs bespotting door de broeders bij Vondel, in De Nieuwe Taalgids, XXXVII, pp. 164-168.
1944	Problemen in en om het Haagse liederenhandschrift, in Tijdschrift ..., LXIII, pp. 63-81.
1944	Vondel's Wildeman, in De Gids, CVIII, I, pp. 69-80.
1945	De werkelijkheid in het volkssprookje, in De Nieuwe Taalgids, XXXVIII, pp. 97-104.
1946	De eenhoornsagen, in Volkskunde, N.R., V, pp. 81-85.
1947	Het spotkoning-thema in het middelnederlands, in De Nieuwe Taalgids, XL, pp. 115-117.
1948	Arthur van Schendel als sprookjesverteller, in De Nieuwe Taalgids, XLI, pp. 20-24.
1948	Les contes de ma mère l'Oye en het volkssprookje, in Volkskunde, N.R., VII, pp. 1-10.
1948	Heer Halewijn en Blauwbaard, in Miscellanea Gessleriana, pp. 1030-1043.
1949	Arthur van Schendel's laatste phase, in De Gids, CXII, III, pp. 15-37.
1949	De toepassing van Jung's mythische oertypen in mythe en sprookje, in Volkskunde, N.R., VIII, pp. 97-106.
1950	Kontakten tussen ritueel en kinderspel, in Volkskunde, N.R., IX, pp. 145-163.
1950	Peter Schlemihl's schaduw, in Neophilologus, XXXIV, pp. 100-103.
1950	Vondel, Mucedorus en Pieter Breughel, in De Nieuwe Taalgids, XLIII, pp. 10-12.
1951	De oorspronkelijkheid van de Karel ende Elegast, in Tijdschrift ..., LXIX, pp. 161-168.
1953	De integratie van het sprookje, in Volkskunde, N.R., XII, pp. 55-63.
1954	Een bruggespel met een wildemansdans, in Volkskunde, N.R., XIII, pp. 114-117.
1954	De evolutie van de ‘gros rire’ in de 17e eeuw, in De Nieuwe Taalgids, XLVII, pp. 190-198.
1954	De jongere en de late Potgieter tegenover de Humor, in De Nieuwe Taalgids, XLVII, pp. 259-268.
1955	Simon Vestdijk's dodenwake, in De Nieuwe Taalgids, XLVIII, pp. 334-336.
1955	Die de vogeltaal verstaan, in Volkskunde, N.R., XIV, pp. 68-70.
1956	Between Laughter and Humour in the Eighteenth Century, in Neophilologus, XL, pp. 128-138.
1961	De Christusdans en Strawinsky's Cantata-liederen, in Forum der Letteren, II, pp. 171-186.