Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1965

[p. 75]

J. van Heugten S.J.
(Asten, N.-Br., 7 maart 1890-Amsterdam, 31 januari 1963)

Pater Dr. J. van Heugten heeft als literair criticus een niet onbelangrijke rol gespeeld in de houding van de katholieken in Nederland tegenover de literatuur, met name tegenover de beweging der zgn. jongeren, die zich na 1925 vooral rond het maandblad ‘De Gemeenschap’ hadden gegroepeerd en die een invloed hebben uitgeoefend op de hele literaire vernieuwing in Nederland tussen de beide wereldoorlogen. Geboren te Asten (N.-Br.) 7 maart 1890 deed hij zijn middelbare studies op het seminarie der Paters Kapucijnen te Langeweg (N.-Br.). In 1917 trad hij echter toe tot de Orde der Jezuïeten. Vóór zijn priesterwijding deed hij filosofische en theologische studies respectievelijk te Valkenburg (toen onder leiding van Duitse Jezuïeten) en Maastricht. Ook volgde hij de opleiding middelbaar Nederlands aan de R.K. Leergangen (te Tilburg), waar hij een der eerste leerlingen werd van Dr. H.W.E. Moller. Deze stichtte in 1922 het maandblad ‘Roeping’ en gaf hiermede aan de letterkundige beweging van de katholieke jongeren haar eerste orgaan. Op het Canisiuscollege te Nijmegen, waar van Heugten enkele jaren les gaf in Nederlandse taal en letterkunde, onderging hij nog de invloed van zijn exuberante ordegenoot Dr. Jac. van Ginneken, die daar tot aan zijn benoeming als hoogleraar bij de oprichting van de Katholieke Universiteit in 1923 eveneens les gaf.

Enkele jaren na zijn priesterwijding werd pater J. van Heugten in 1924 tot kapelaan benoemd in de Amsterdamse Jordaan. Tot aan zijn dood bleef hij in de pastorie van de ‘Krijtberg’ aan de Singel woonachtig. Daar woonde in de eerste jaren eveneens pater A.B. Gielen S.J., die een maandschrift redigeerde ‘Boekenschouw’ geheten, dat leiding probeerde te geven aan de literaire ontwikkeling van het katholieke volksdeel, dat toen eerst aan een volledige emancipatie toekwam. Pater Gielen keerde zich echter op gronden waarvan hij meende dat het godsdienstige beginselen waren tegen de literatuur-vernieuwing in ‘Roeping’ en ‘De Gemeenschap’. Door deze quasi-kerkelijke gezagshouding werden de jonge literatoren op gronden die niet aan de literaire kritiek ontleend waren, ernstig misduid. Bij de dood van A.B. Gielen in mei 1929 werd van Heugten, die tot dan toe niet veel geschreven had, zijn opvolger èn als moderator van de Katholieke Studentenvereniging Sanctus Thomas Aquinas, èn als de redacteur van ‘Boekenschouw’. Vanaf dat jaar

[p. 76]

tot 1942, toen dit orgaan door de Duitse bezetter werd opgeheven, heeft hij praktisch elke maand een gedegen hoofdartikel geschreven. Deze artikelen kregen grote invloed. Reeds de eerste bijdrage van de nieuwe redacteur ‘Sans peur et sans reproche (de jongere katholieke Nederlandse schrijvers)’ midden in de 23e jaargang kwam zo onbevangen de toenmalige jeugd tegemoet, dat deze bij monde van Albert Helman in ‘De Gemeenschap’ haar wantrouwen kenbaar maakte over zo'n snelle redactionele omkeer.

Welke waarden zocht van Heugten dan in de literatuur? Men zou kunnen zeggen dat hij niet zozeer in de theologische-, alswel in de literair-historische zin van dit woord een moralist was, gelijk men ook Menno ter Braak of Edgar du Perron moralisten kan noemen, geen verdedigers van algemeen erkende ‘goede zeden’, maar zoekers naar levenswaarden in de verschijnselen, die zij beschouwen.

‘Terwijl er vanouds een zogenaamde morele kritiek bestond, die zedelijkheidsbegrippen toetsenderwijze toepaste op letterkundige werken volgens een tamelijk eenvoudig, maar wezenlijk buitenliterair schema, eerbiedigde van Heugten van het begin af het bijzondere karakter van de kunst als ervarings-overdracht. Hij stelde haar waarheidsgehalte niet simpelweg afhankelijk van de juistheid der theoretische beweringen, die uit een letterkundig geschrift te distilleren zouden zijn, doch hij interesseerde zich levendig voor de echtheid van de artistieke ervarings-weergave. Zijn eerste vraag, zodra hij een boek gelezen heeft, luidt dan ook niet, of de schrijver houdbare stellingen verdedigt, maar zijn eerste vraag luidt welke innerlijke beweging de schrijver kan hebben aangedreven tot de handeling, die hij stelde, toen hij zijn boek op schrift bracht.

Om deze vraag redelijk te beantwoorden is zielkundig doorzicht onontheerlijk. Nooit heeft van Heugten de ketterij aangehangen dat slechts medestanders recht op zielkundig begrip zouden bezitten, terwijl andersgezinden nooit meer kunnen doen dan tegenspraak uitdagen die dan zo onbehouwen mogelijk onder woorden moet worden gebracht. De andere mens interesseerde hem juist door anders te zijn. Hij wilde doorgronden waarom die ander ‘anders’ is. (Prof. Dr. W. Asselbergs in Dr. J. van Heugten S.J.: ‘De menselijke geest’, pg. 17-18). Op deze wijze ontwikkelde zich in 1933 een boeiende polemiek met Hendrik Marsman. ‘De dood van het vitalisme?’ (Boekenschouw, februari 1933) stelde niet de vraag naar nieuwe letterkundige sensatie maar naar de werkelijke levenszin van een élan waarvan pater van Heugten, evenals andere zoekers naar

[p. 77]

een waarachtig licht in de schemerachtige jaren die aan de tweede wereldoorlog voorafgingen, gehoopt moet hebben dat het perspectief zou bieden voor de toekomst. Dat Marsman hem antwoordde wees er op, dat hij de betekenis van de vraag onderkende en geen reden had om zich over het niveau van deze kritiek te beklagen.

Op dezelfde wijze trad van Heugten in het krijt tegenover Menno ter Braak. In de speelse stijl die hij voerde herkent men iets van het levensoptimisme van Chesterton waarvan hij een groot bewonderaar was. Tenslotte polemiseerde hij met de katholieke schrijver Henri Bruning waarbij hij de ziektekiemen van een totalitaire levenshouding aan het licht bracht: een onmenselijk supra-naturalisme.

Door ditselfde diepmenselijk verstaan had deze Brabander van franciskaanse eenvoud, uiterst gevoelig voor beschaving en traditie, een grote invloed onder de katholieke studenten aan de Amsterdamse Universiteit en (sinds 1933) als moderator van de Unie van Katholieke Studentenverenigingen in Nederland op een hele akademische generatie voor, tijdens en na de laatste wereldoorlog. Wijs en evenwichtig in zijn oordeel was hij tegemoetkomend voor de jeugd, maar zag hij de ontwikkeling van het tijdsgebeuren met een scherp oog. Zo begreep hij waar de gemoedelijkheid van het studentikoze spel ophield toen het misleide idealisme van enkele jongeren in fascistisch vaarwater geraakte. Hij weigerde een bestuur dat uit aanhangers van deze beweging bestond te ontvangen, omdat hij tegelijk met de steunpunten van de humaniteit ook de leer van het Evangelie bedreigd zag. Deze visie was toentertijd een profetische en heeft veel bijgedragen tot zuivering van de atmosfeer. Het gevaar werd mede door zijn houding tijdig onderkend. Wat grote schade had kunnen aanrichten bleef thans een kwestie van eenlingen. Ook tijdens de oorlog was van Heugten aktief door studenten en afgestudeerden tot geestelijke weerbaarheid te prikkelen. Bij zijn heengaan in 1956 heeft de Universiteit van Amsterdam hem bij monde van de rector magnificus Prof. Woerdeman voor zijn geestelijk leiderschap dank gezegd. De regering benoemde hem tot Officier in de Orde van Oranje Nassau.

Van Heugten werd in 1933 doctor honoris causa in de theologie. Dit ere-doctoraat, hem verleend door de pauselijke Gregoriaanse Universiteit, had in dit geval veel te maken met de manier waarop de letterkundige criticus zijn kennis van God doet doorstralen in zijn geschriften. Hij geloofde in de vormkracht van de geest, de worsteling van de kunste-

[p. 78]

naar met zijn stof, die daardoor uitstijgt boven het chaotische en het animale en die in de schoonheid van de schepping en kultuur iets kan voorvoelen van de ongeschapen schoonheid. Zo heeft hij de literaire beweging van de dertiger jaren doorpeild, en de katholieke jongeren hun plaats gegeven. Deze lijn trok hij door na de oorlog toen hij ‘In het atrium der Vestalinnen’ van Bertus Aafjes kon lezen, dat er zo in Nederland sinds Gorter niet meer geschreven was. Maar tot de z.g. ‘vijftigers’, de atonalen, miste hij elke affiniteit. Hij wist wat het kostte om natuurlijke, instinctieve gegevens werkelijk te integreren in een hoger levensbesef en een kultureel kader. Daarom beleefde hij de breuk der traditie, het einde van de nieuwe geschiedenis dat wij thans meemaken als een zeer ernstig verschijnsel, dat hij wellicht niet voldoende kon duiden. Op de na-oorlogse ontwikkeling heeft hij dan ook weinig invloed meer uitgeoefend.

Behalve literaire kritieken heeft van Heugten slechts in 1952 een kleine levensbeschrijving uitgegeven van de Nederlandse Generaal der Jezuïeten, Jan Roothaan. Bij zijn afscheid van de studentenwereld werd hem een bloemlezing uit zijn werk aangeboden, samengesteld onder leiding van Prof. Dr. N.A. Donkersloot met een inleiding van Prof. Dr. W. Asselbergs, getiteld ‘De menselijke geest’ (hierin vindt men ook een volledige bibliografie, bijgewerkt tot 1954, van 245 nummers). Daarna werd hij hoofdredacteur van het Katholiek Kultureel Tijdschrift ‘Streven’, waarin hij praktisch geen grote artikelen, doch slechts korte boekbesprekingen publiceerde. Na voor velen een gids geweest te zijn in het ontdekken van de waarheid en de schoonheid van het geschreven woord, stierf hij op 31 januari 1963 te Amsterdam en werd op 3 februari te Mariëndaal, Grave ter aarde besteld.

E. SCHOENMAECKERS, S.J.

Geschriften in boekvorm

1938	Met peillood en kompas, Schiedam.
1952	Pater Roothaan in zijn tijd, Bussum.
1954	De menselijke geest, Essays en Kritieken, Utrecht/Antwerpen.