Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1964

[p. 58]

Karel Frederik Proost
(Geervliet, 1883- Blaricum, 1962)

Karel Frederik Proost werd in 1883 geboren in de Nederlandse Hervormde pastorie van Geervliet. Zijn vader was een man met wetenschappelijke aanleg en belangstelling, zoals bleek uit zijn dissertatie over Jodocus van Lodenstein, die in 1880 te Leiden verdedigd werd. In het voorwoord richtte hij een woord van dank tot zijn vader, ‘die met zoveel liefde de zorg voor de typografische uitvoering op zich nam.’ Deze gegevens brengen ons al enigszins thuis in het milieu der familie, waarin K.F. Proost opgroeide. Merkwaardig is op te merken, dat de dissertatie van de vader trekken vertoont, die men in het werk van de zoon terugvindt, zoals een verzorgde stijl en een belangstelling, die zowel naar de literatuur als naar de theologie uitgaat. Toch kan men niet zeggen, dat de zoon in harmonie met zijn ouderlijk huis tot de jaren des onderscheids opwies. Het was desondanks en langs een omweg, dat hij toch weer in het voetspoor van zijn vader terugkeerde en theologie ging studeren.

De theologische student Proost had weinig moeite met zijn examens, zodat hij een aanvankelijke achterstand snel inhaalde. Reeds op 25 jarige leeftijd werd hij beroepbaar verklaard als predikant in de Hervormde Kerk en kort daarop deed hij zijn intrede in de gemeente Oterleek. Van de pastorie uit promoveerde hij te Leiden in de godgeleerdheid op een proefschrift met als titel ‘De Bergrede. Hare herkomst en strekking.’

Het is langzamerhand in Nederland gewoonte geworden de voorrede met de conventionele woorden van dank aan alle gewaardeerde en minder gewaardeerde leermeesters weg te laten. Persoonlijk moet ik dit betreuren, niet omdat ik gesteld zou zijn op geijkte en versleten formules, maar wel omdat menig voorwoord onthullend is gebleken wat betreft de achtergronden van de auteur. Het was, indien het in de juiste toon gesteld was, een goede vervanging van het curriculum vitae, dat we als nuttige bron van informatie achter in de duitse dissertaties vinden. In zijn voorwoord richtte Proost zich in het bijzonder tot Dr. F.A. Stoett als de man, die hem ingeleid heeft in hogere wetenschap en hem toegerust heeft met de methode, ‘die zijn studie heeft vergemakkelijkt.’ Hiermede herinnert hij aan de periode, waarin hij, weggelopen uit de 5e klas van het gymnasium, zich op de middelbare opleiding Nederlands had geworpen. We zullen nog zien hoe diepgaand juist dit oponthoud langs de omweg het levenswerk van Proost heeft beïnvloed.

[p. 59]

De dissertatie over de bergrede is door de theologen in Nederland vergeten. Dat is in het algemeen het lot van dissertaties, vooral wanneer de auteur zijn vak niet onderhoudt en zich op andere gebieden gaat bekwamen. Wie thans het werkstuk van Proost ter hand neemt en enigszins thuis is in de geschiedenis van het probleem merkt weldra, dat het geschrift boven het normale peil uitsteekt. Gezien in het licht van de tijd kan men zelfs spreken van een pioniersarbeid in theologiserend Nederland. De bijzondere nadruk, die gelegd werd op het eschatologisch karakter van Jezus' prediking van het Koninkrijk Gods volgens de evangeliën en de volledige inzet van contemporaine rabbijnse en apokalyptische literatuur, zijn in overeenstemming met de richting, die het nieuw-testamentisch onderzoek toenmaals insloeg en nog tientallen jaren bleef volgen.

Het lag niet in de aard van Proost lange tijd bij één onderwerp bepaald te blijven. Eénmaal gepromoveerd heeft hij het Nieuwe Testament als vak bijna niet meer beoefend. Zijn deeltje in de serie Gastmaal der Eeuwen onder de titel ‘Tussen twee werelden,’ gewijd aan Philo van Alexandrië was in 1952 een late en verrassende herinnering aan Proost als Nieuw-Testamenticus. Wat hij schreef over ‘De betekenis van Jezus Christus voor ons geloofsleven’ (Zeist 1919) en aan voordrachten hield over ‘Onze kijk op het Nieuwe Testament’ voor de V.P.R.O. in 1928 moet gewaardeerd worden als verkondiging en niet als vakbeoefening. Proost was wat betreft de befaamde kwestie van ‘de historiciteit van Jezus’ een aanhanger van G.A. van den Bergh van Eysinga.

Tussen 1914 en 1917 was Dr. K.F. Proost predikant in Drempt. Deze kleine gemeente in de rustige omgeving van de Achterhoek moet hem gelegenheid gegeven hebben ontzaglijk veel te lezen. Toen hij in 1917 als predikant in de grote gemeente Zwolle kwam was hij een volledig gevormd geestelijk leider met een gevestigde godsdienstige en politieke overtuiging. Hij vond naast zich de sterke persoonlijkheid van dominee Horreüs de Haas met wie hij in wederzijds respect heeft samengewerkt. Samen schreven zij bijvoorbeeld de in die tijd zo belangrijke deeltjes ‘Het Vrijzinnig Protestantisme,’ die tussen 1926 en 1928 verschenen zijn.

Mijn persoonlijke herinneringen aan Dr. K.F. Proost zijn geworteld in deze Zwolse periode. Mijn ouders woonden in Kampen, maar waren geabonneerd op het blad van de vrijzinnig- hervormden in Zwolle, waarin Proost en Horreüs de Haas regelmatig hun artikelen schreven. Bovendien kwam Proost éénmaal per week met het treintje van Zwolle naar Kampen

[p. 60]

om aan ons lyceum het facultatieve Hebreeuws te doceren. Hij preekte voor onze vrijzinnige gemeente en hield lezingen voor onze jeugdbeweging. Wat hij zeide was weloverwogen, zorgvuldig geformuleerd en zo klaar van opbouw, dat ik nog in grote lijn preken kan navertellen, die ik als middelbare scholier van hem hoorde. Zij deden meer een beroep op onze rede dan op ons gevoel, zij werden uitgesproken met een opzettelijk beheerste emotie en trokken misschien daarom de schare niet. Het was in Zwolle een kleine kring, die deze prediker verstond, maar zij die hem verstonden werden door hem blijvend gevormd meer dan hij ooit bevroed heeft. Wie zijn preken niet gehoord heeft kan hun tendenz en toon nog het best leren kennen uit de bundel ‘Aanvaarding,’ die in 1949 bij Van Loghum Slaterus in Arnhem is verschenen.

Het werk in Zwolle dreef in twee richtingen. In de eerste plaats was er de oude belangstelling voor literatuur en levensbeschouwelijke vragen, die tot publicaties drong. Daarvan spreken zijn Ibsen Essays (1919), zijn boeken over Friedrich Nietzsche (1920), August Strindberg (1922) Gerhart Hauptmann (1924) en Frank Wedekind (1928). Daarnaast gaat in het leven van dominee Proost het sociale vraagstuk een beheersende plaats innemen. Hij was een links gerichte religieus-socialist met een hevige belangstelling voor wat zich in Sowjet Rusland afspeelde. Hij voelde zich geestelijk verwant aan de opvattingen van Henriëtte Roland Holst en Jan Romein. Steeds sterker werd de overtuiging, dat zijn taak niet lag in een kerk maar in een organisatie van sociale en culturele opbouw. Hij trok de consequenties en aanvaardde in 1930 de functie van directeur van ‘Ons Huis’ in Rotterdam en arbeidde hier tien boeiende jaren achtereen, geïnspireerd en gesteund door zijn vrouw, Dr. J.C. Thoden van Velzen met wie hij in 1929 in het huwelijk was getreden.

De duitse bezetting dwong hem zijn werk aan ‘Ons Huis’ te staken en gedurende de oorlogsjaren maar weer predikant te zijn. Hij diende plichtsgetrouw de gemeente Hem en Venhuizen naar de mate van zijn kracht, maar de bezetter had nog nauwelijks zijn hielen gelicht of Dr. Proost was alweer teruggekeerd in ‘Ons Huis.’ Aan deze arbeid heeft hij tot 1948 zijn hart en zijn kracht gegeven. Toen hij emeritus werd begon als het ware zijn leven opnieuw. Hij bleef werkzaam als publicist, als redacteur van series geschriften zoals bijvoorbeeld ‘Gastmaal der eeuwen, Geestelijk Nederland, Encyclopaedisch Handboek van het moderne denken’ en ‘Scriptorium,’ een reeks, die bij de Arbeiderspers is ver-

[p. 61]

schenen. Maar bovendien ging hij zich voorbereiden op een tweede doctorstitel, thans in de letteren.

Hij heeft deze studie zeer serieus genomen en vlijtig geleerd wat hoogleraren en assistenten hem te leren gaven voor de tentamens en examens, die toegang geven tot de summi honores. In 1958 verdedigde hij in de Aula van de Amsterdamse Universiteit een proefschrift, dat gewijd was aan Frans Coenen. De middelbare scholier, die hij geestelijk mede gevormd had, was inmiddels hoogleraar geworden en zat in de banken van de senaat met een hoofd vol verwondering. Aan weerszijden van de 75 jarige promovendus stonden twee vergrijsde paranymfen, die ieder op hun gebied hun sporen hadden verdiend, de emeriti-predikanten Fetter en Van Tricht. De oud-leerling vroeg zich af wat eigenlijk de zin was van al deze moeite, die uitmondde in een promotie waarvan geen maatschappelijke voorrechten meer te verwachten waren. Hij wijdde er een stukje aan in het Weekblad van de Nederl. Protestantenbond en kreeg een briefje terug, waarin Proost o.a. schreef: ‘Even wil ik je dank zeggen voor je hartelijk artikel.....Er was daarin allerlei wat mij trof.....het accentueren van het spel-element dat inderdaad in het, in mijn leven zulk een grote plaats inneemt, innam, ook in mijn vorige academische ‘loopbaan.’ Deze brief ligt voor me, geschreven in het karakteristieke handschrift van Dr. K.F. Proost. De letters zijn klein, getekend met een scherpe pen, niet op het eerste gezicht leesbaar en toch ook niet onduidelijk. De bladspiegel verraadt een zwierige artisticiteit. Het handschrift is niet veranderd gedurende een halve eeuw. Met dezelfde fijne letter werden de notities voor zijn preken vastgelegd op blaadjes van altijd hetzelfde formaat. In dit handschrift is het manuscript bewaard van zijn grote driedelige werk ‘De Bijbel in de Nederlandse Letterkunde,’ dat tussen 1932 en 1935 is verschenen. Zonder al te veel doorhalingen, honderden bladzijden achtereen, weerspiegelen zij de persoonlijkheid van de schrijver, die met een soepel intellect zoveel gemakkelijk beheerste dat hij niet meer wist waar de grenzen lagen tussen spel en ernst.

Deze homo ludens, die in het diepst van zijn wezen ook een homo orans was, had alle kwaliteiten voor een geslaagde universitaire carrière. Zijn aandacht was echter te verdeeld voor een vakspecialisme en bovendien had hij geen behoefte aan een professoraal bestaan. Zijn speelse geest schiep een distantie tussen hemzelf en de stof waarmee hij zich bezig hield. Hij hield van zijn medemensen en stond kritisch tegenover hun

[p. 62]

gemeenschap, hij nam waar met een scherp intellect en vereenzelvigde zich niet gemakkelijk met gevestigde opvattingen. Hij was in zijn optreden een perfect gentleman en hij had de geest van de bohémien, die het vreemdelingschap van de mens op deze aarde verwerkelijkt.

M.A. BEEK

Geschriften

De Bergrede (dissertatie), Leiden 1914 (A'dam 1914); De Betekenis van Jezus Christus voor ons Geloofsleven, Zeist 1919; Ethisch Religieuze Schetsen, Zeist 1919; Ibsen Essays, Zeist 1919; Levensliefde, Zeist 1920; Friedrich Nietzsche, Zeist 1920; De Religie in onze Moderne Litteratuur, Zeist 1922; August Strindberg, Zeist, 1922 Gerhart Hauptmann, Zeist 1924; Socialistische Kunst, Arnhem 1925; Het Vrijzinnig Protestantisme (samen met G. Horreüs de Haas) I, II, III, Huis ter Heide 1926, 1927 en 1928; Onze Kijk op het Nieuwe Testament (lezingen VPRO), Huis ter Heide 1928; Heroën der letteren, Assen 1928; Frank Wedekind, Zeist 1928; Biografieën, Amsterdam 1929; De Waardering der Techniek, Arnhem 1930; Der Eeuwen Vroomheid, Assen 1930; Het Boek der Boeken, Assen 1930; De Bijbel in de Nederlandsche Letterkunde, I, II, en III, 1932, 1933 en 1935; Ontwikkeling van de Litteratuur in Sowjet Rusland, Arnhem 1935; Henriëtte Roland Holst in haar strijd om gemeenschap, Arnhem 1937; Volksontwikkeling (in samenwerking met leden van Ons Huis Rotterdam), Arnhem 1938; Georg Brandes, Arnhem 1940; Weg en Werk (voor de Ned. Geheelonthoudersbond), Een eeuw drankbestrijding, Utrecht 1941; Aanvaarding, Arnhem 1949; De Bijbel in onze Litteratuur, den Haag 1952; Bijbelsche Figuren, Delft 1952; Maxim Gorki, Arnhem 1952; Tussen twee Werelden (Gastmaal der Eeuwen), Arnhem 1952; Frans Coenen (dissertatie), Arnhem 1958.