Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1964

[p. 53]

Catharina Magdalena van Hille-Gaerthe
(Zwolle, 17 mei 1881 - s'-Gravenhage - 31 december 1958)

Catharina Magdalena Gaerthé werd den 17en Mei 1881 geboren in Zwolle, waar ze een gelukkige jeugd heeft doorgebracht.

Haar ouders waren Johann Christoph Gaerthé en Catharina van Deventer. Haar vader was zijn loopbaan begonnen als militair arts in Indië, maar weldra vestigde hij zich als huisdokter in Zwolle. Haar moeder kwam uit een echt Zwolse familie, meest kooplieden, bankiers en industriëelen.

Over die jeugd in Zwolle heeft mevrouw van Hille- Gaerthé in het eind van haar leven een allerbekoorlijkst boek geschreven: ‘Zwolse mijmeringen, herinneringen aan de jaren 1881-1914.’ Helaas heeft ze het verschijnen niet meer mogen beleven. Ze had de artikelen in de jaren '56-'58 geschreven en ze waren gepubliceerd in de Provinciale Overijsselse en Zwolse courant. Er bleek zoveel belangstelling voor te bestaan, natuurlijk vooral bij de oud Zwollenaren, maar niet bij hen alleen, dat er tot een uitgave in boekvorm werd besloten. Maar voordat die in een aardig ouderwets bandje met gouden krulletjes was verschenen, had de schrijfster haar stille leven stil beeindigd.

Misschien is dit boek de beste inleiding tot haar persoonlijkheid. Ze stond altijd een beetje apart in den kring van literatoren en ze had haar beste vriendinnen daar buiten. Dat begrijpen we, als we lezen, hoe ze in de rustige provinciestad, in het statige doktershuis met den groten tuin is opgegroeid, meelevend met de seizoenen, verdiept in bloemen en planten, waar haar vader van haar eerste jeugd haar aandacht op vestigde; doodsbang voor de jammergeluiden, die uit de dokterskamer kwamen, als haar vader een kies moest trekken. Daarvoor vluchtte ze op de turfzolder.

To van Hille had geen lyrische natuur: ze zag zich zelf niet als het centrum van de wereld en daardoor geven deze overpeinzingen een alleraardigst beeld van het dagelijkse leven in het eind van de 19e eeuw; b.v. de eieren kostten in het voorjaar 2½ cent per stuk en werden dan bij honderden in de kalk ingelegd, want in den winter liepen de prijzen weleens op tot zes of zeven cent!

‘Zeuven centen veur een nei, now vraog ik oe.’

Op de ‘deftige’ meisjesschool moesten de leerlingen, als ze zich aangekleed hadden om naar huis te gaan, zich altijd nog even in de klas vertonen om te laten zien, dat ze handschoenen aan hadden. Anders

[p. 54]

mochten ze niet de straat op. Maar zodra ze buiten waren, stroopten ze die vervelende dingen weer af en gingen gezellig op straat knikkeren. Dat kon je toen nog veilig doen; er was weinig, en geen snel, verkeer. Je kon met je drieën naast elkaar ongestoord op stelten langs den weg lopen; je kon, als je 's-avonds gecroqued had, de boogjes tot den volgenden dag laten staan; daar nam niemand aanstoot aan. Je kon, op den rijweg, in een lange rij achter elkaar touwtje springen. De singels waren een soort ‘uitgestrekte speeltuin,’ voor de kinderen een paradijs.

Trouwens ook voor de ouderen had het leven in die dagen de charme van een diepe rust. ‘Een theelichtje... lange pijpen... gesprekken van mens tot mens... de maan door de populieren... en in de verte een belommerde straatweg zonder verkeer.’

Het is geen wonder, dat, in deze sfeer opgegroeid, een gevoelig kind de wereld in trok met een zuiver hart, een voor het goede en mooie ontvankelijken geest, die geen belangstelling had voor een verdorven of een verworden samenleving; en dat ze zich tot het einde van haar leven ‘onbesmet door deze wereld’ heeft weten te bewaren.

Na de meisjesschool, waar ze o.a. Margo Antink als lerares in het frans had, die haar grote liefde voor het gedicht bij bracht, ging ze naar de kweekschool in Arnhem, toendertijd een beroemde particuliere school. Het waren vrolijke onbezorgde jaren met veel meisjes samen; ze leerde makkelijk en graag; in haar latere boeken komt telkens tot uiting, hoeveel wetenwaardigs aan vaderlandse geschiedenis en natuurkunde ze daar opgestoken heeft. Leraar in Nederlands was Leopold, de bekende man van de bloemlezing de Groot, Leopold en Rijkens, en het was een glorie, als hij onder een opstel schreef: ‘Wilt ge dit opstel voor me overschrijven?’ Deze onderscheiding viel To herhaaldelijk te beurt.

Ze behaalde op den gestelden tijd haar acte lager onderwijs, maar haar ouders stonden haar niet toe naar een betrekking te solliciteren. Al waren ze nòg zo verstandig, het ging te zeer tegen de code van dien tijd in, dat een meisje uit hun kring zelf haar brood zou verdienen. Ze heeft daarna in Zwolle nog een acte voor godsdienst-onderwijs gehaald en die mocht ze wel in de practijk gebruiken. Ze gaf les op zondagscholen; ze trok als leidster mee met vacantiekolonies en dat zal ze, ernstig en lief, zeker voortreffelijk hebben gedaan; maar dit alles in alle betekenissen: pro Deo.

25 Juli 1906, ze was toen dus 25 jaar, trad ze in het huwelijk met dr. Gillis Ernst Willem van Hille, leraar en later conrector aan het

[p. 55]

gymnasium te Zwolle, over wien dr. A Rutgers van der Loeff in deze serie indertijd een levensbericht heeft geschreven.

Met hem heeft ze in verschillende steden gewoond, want hij werd in 1911 benoemd tot conrector aan het Nederlands lyceum in den Haag, het eerste lyceum in ons land, de z.g. school van Casimir; van 1913-1917 was hij rector van het gymnasium in Alkmaar en in dien tijd verschenen haar eerste boeken ‘Onder het strodak’ en ‘Aan de zonzijde’; van 1917-1938 was hij rector van het 2^e gymnasium, nu lyceum, in den Haag.

Ze kregen vier begaafde kinderen, twee meisjes en twee jongens. Het was een druk en fleurig huishouden, waar vaste normen golden, met een religieuse sfeer, strenge principes, maar zonder zwaarwichtigheid. Een verrassende humor zorgde er voor, dat de geëiste plichtbetrachting niet vervelend werd. Ieder mocht vrij zijn mening uiten en volgens aanleg en verlangen zijn eigen weg gaan. Die liep bij de verschillende karakters nogal uit elkaar: het oudste meisje is docente aan de sociale academie in Amsterdam; de tweede hoofdverpleegster in het Wilhelminagasthuis; de oudste jongen werd senior lecturer in biology aan de Rhodes university in Grahamstown; en de jongste is een bekend remonstrants dominee in Amsterdam. Ieder voelt zich op zijn of haar plaats en doet het werk goed. Voor de moeder een grote vreugde.

Zo als gewoonlijk had de jonge schrijfster (ze was 32 jaar, toen ze haar eerste kinderboek ‘Onder het strodak’ voltooid had;) moeite om een uitgever te vinden. Men wantrouwde de verkoopbaarheid van een doodsimpel verhaal in klare, eenvoudige taal geschreven. Eindelijk wist een vriendin van haar, mevrouw Nieboer-Nygh, te bereiken, dat haar broer, de bekende uitgever Nygh, met een ‘Nou, vooruit dan maar,’ deze eersteling accepteerde. Hij betaalde er haar f 100 voor. Hij zal van zijn bereidwilligheid nooit spijt hebben gehad. Met haar verdere boeken had ze niet de minste moeite; ze werden vlot verkocht en graag gelezen: eerst haar kinderboeken, toen haar meisjesboeken en haar boeken voor volwassenen, die toch altijd iets prils en ongerepts hielden, zoals zij zelf tot op hogen leeftijd iets meisjesachtigs had, met frisse belangstelling en een bijna verlegen kuisheid, als ze van eigen gevoelens moest getuigen.

Een bizondere charme van dit niet grootse maar altijd zuivere werk is haar grote liefde voor de natuur, die in elk verhaal zich in een sfeervolle beschrijving moet uiten. Nu eens is het de evocatie van een weemoedi-

[p. 56]

gen, Hollandsen zomeravond, dan weer een pittigen herfstochtend of een belofte van lente. Dit hangt als een geur over de bladzijden, ook als aan de geschiedenis een treffende pointe ontbreekt.

Het is onbegrijpelijk, hoe deze niet sterke vrouw, met een druk gezin, waarin ze zich volkomen aan man en kinderen wijdde, met weinig hulp en een voortdurende aanloop van vrienden en vriendinnen, toch tijd heeft gevonden een zo respectabel aantal verhalen te schrijven, die wel niet altijd sterk van inhoud zijn, maar die uitmunten door verzorgde stijl, goede sfeerschepping en een aantrekkelijke positieve instelling tegenover het leven.

En niet alleen in geschriften leefde ze zich uit; ze hield ook een oneindig aantal lezingen door het hele land, maar vooral voor de bezoekers van ‘de Hoorneboeg,’ een buitenoord van de Remonstrantse gemeente, waaraan ze haar hart had verpand, zodat de kinderen plagend zongen:

‘Hoorneboeg,
nooit genoeg
Hallelujah.’

Ik denk, dat ze dit alles aan kon, omdat ze niet, zoals wij tegenwoordig, haar tijd verdeed met te klagen, dat ze het zo druk had.

Haar benadering van jonge kinderen (In Knop) was van een verrassende, voorzichtige humor. De schrijfster gaat hier op in de moeder, die met vertedering geniet van het ontluikende begrip en de bloeiende fantaisie, en die daarin gefascineerd meespeelt.

Ze moest in den oorlog evacueren en woonde van '40-'50 in Wassenaar, waar in 1944 haar man stierf. In den zomer van '47 ging ze naar Zuid Afrika, naar Grahamstown, om bij haar geliefden oudsten zoon Christoph te logeren. Ze hield er lezingen, verdiepte zich in de taal en de folklore van die geheel andere wereld, genoot van de overstelpende bloemenpracht,-totdat de symptomen van de ziekte zich openbaarden, die jaren later tot haar dood zou leiden. Ze kwam toen ijlings met een vliegtuig terug om in Holland haar eerste operatie te ondergaan.

Over dat overhaaste vertrek, de reis naar Holland, haar ziek zijn en voorlopig beter worden heeft ze een boekje geschreven ‘Geneugten en perikelen bij ziekte en herstel,’ zo menselijk, zo geestig en eerlijk, dat het jaren lang het beste geschenk was, als iemand in een ziekenhuis een moeilijken tijd moest doormaken. Het adagium, waar ze van uit gaat, is het woord van Pascal: ‘Heer, leer mij mijn ziekte goed gebruiken.’

[p. 57]

Maar die bedoeling wordt bij het toenemen der lichamelijke ellende vaak overwoekerd en vergeten. Ze heeft met dit relaas eindeloos veel patienten getroost en vertrouwen gegeven. Het is een document humain, dat er getuigenis van aflegt, welk een beminnelijke, moedige persoonlijkheid de schrijfster was.

Na die eerste aanmaning heeft ze nog tien jaar geleefd. Uiterlijk leek ze geheel hersteld, ze had er altijd broos uitgezien. Ze maakte in dien tijd een vertaling uit het Engels van een kinderboek; ze schreef nog drie boeken, waaronder het alleraardigste ‘Zwolse mijmeringen,’ waaruit ik in het begin van dit artikel citeerde.

Toen ze 75 jaar werd, bood de P.E.N. haar een diner aan, waarbij ze zoals de gewoonte is, werd toegesproken. Maar de manier, waarop ze bedankte, was óngewoon. Alles kwam er zo bezonken, zo geestig en vrij uit, dat iedereen er van onder den indruk was. Zó had ze zich nooit geuit. Het was haar zwanezang. Er volgde weer een lange, nare ziekte en op oudjaar 1958 kwam het bevrijdende einde.

Ze had geen gróót talent, maar met haar zuiver karakter, haar levensliefde en haar humor heeft ze voor velen iets goeds betekend.

ANNIE SALOMONS

1915	Onder het stroodak. Nygh en van Ditmar.
1916	Het Kabouterhuis. Nygh en van Ditmar.
1918	Aan de Zonzijde. Nygh en van Ditmar.
1920	De plaats waarop gij staat. Nygh en van Ditmar.
1922	Tuintjes. Nygh en van Ditmar.
	In knop. (verhalen) Tijdstroom.
1924	De feesten van Det en Nol. Nygh en van Ditmar.
	Stille wegen. Nygh en van Ditmar.
1925	Het verstopte huuske. Nygh en van Ditmar.
1926	Levensdagen. Nygh en van Ditmar.
	In de lente. Tijdstroom.
1927	De heg. Nygh en van Ditmar.
1928	Heilige Kerstnacht. Nygh en van Ditmar.
1929	Kool en Rozen. Nygh en van Ditmar.
1930	Rosarium. Nygh en van Ditmar.
1931	Achtergrond. Nygh en van Ditmar.
1934	Achter het vaartje. Nygh en van Ditmar.
1937	Huis en hof. Nygh en van Ditmar.
1939	Die twee van de Ark. Nygh en van Ditmar
1949	Advent. Sijthoff.
1951	Geneugten en perikelen bij ziekte en herstel. Tijdstroom.
1952	Zeven kinderen over de oceaan. Stenvert.
1955	In het midden van de nacht. Sijthoff.
1959	Zwolse mijmeringen Tyl. 3 zangspelen.