Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1964

[p. 47]

Klaas Tjalling Agnus Halbertsma
(19 januari 1896- 's-Gravenhage- 8 juni 1963)

Een geneesheer, sprankelend van werklust en werkkracht. Een oogarts, verkleefd aan zijn beroep, dat een roeping tevens was. Een spreker, die, mededeelzaam en didactisch van aanleg, talloze malen het woord heeft gevoerd voor grote verenigingen en kleine vriendenkringen, wiens publicaties in medische en culturele tijdschriften evenzeer lezers vonden in Argentinië als in verscheidene landen van Europa. Toen ik voor het eerst de dikke stapel overdrukken en de lijvige bundel manuscripten onder de ogen kreeg, de voordrachten, gehouden voor vakgenoten of voor verenigingen gelijk het Klassiek Verbond en Nederland-Oostenrijk, lezingen, getuigend van ongemene veelzijdigheid, kwam onwillekeurig de vraag bij mij op: ‘Hoe vond Dr. Halbertsma tijd voor dit alles?’ Een vraag, die te meer klemde als men bedacht, dat hij van vele verenigingen lid was, gaarne concerten bezocht, op gezelligheid en de goede dingen dezer aarde gesteld was, een actief aandeel had in het bestuur van verenigingen als die voor de Wijsbegeerte, de Kon. Maatschappij Diligentia en Nederland-Oostenrijk, en bovenal als men in overweging nam, dat polikliniek en praktijk gedurende een groot gedeelte van de dag zijn ganse persoonlijkheid in beslag namen. En die praktijk was hem lief. Het is een zware slag voor hem geweest, toen zijn gezondheidstoestand hem in 1961 dwong afscheid van zijn patiënten te nemen.

In de lijst van geschriften hierachter vindt men een opsomming van de tijdschriften, waaraan Dr. Halbertsma heeft medegewerkt, voorzover zij in Nederland zijn verschenen. De specialistische aard der onderwerpen rechtvaardigt m.i. deze schifting. Wat hij in verschillende talen in ettelijke vakkundige buitenlandse tijdschriften publiceerde zou een boekdeel op zichzelf vormen. Hetzelfde geldt voor de overdrukjes uit de Nederlandse organen, die in de bibliografie vermeld zijn.

Omvangrijk is ook de hoeveelheid Nederlandse artikelen, die ongedrukt bleven. Naast een historische verhandeling over Plato en de geneeskunst vindt men er b.v. een stuk over Giordano Bruno en-gans andere materie-een beschouwing over het ouder-worden van het oog. Deze studiën berusten voorshands bij Mevrouw B.W. Halbertsmate Winkel.

Was de kennis van Dr. Halbertsma inderdaad encyclopedisch, gelijk

[p. 48]

een zijner vrienden opperde? Zijn belangstelling was dat in elk geval wel. Zijn studie gold evenzeer de geschiedenis der geneeskunde als de oogheelkunde van zijn eigen tijd. Ten opzichte van deze laatste was hij paraat. Reeds in 1929 vroeg hij byzondere aandacht voor het vraagstuk der tweelingen, één-en twee-ei'ige. Pas betrekkelijk kortgeleden is hiervoor een eigen organisatie in het leven geroepen, dank zij de stuwkracht van wijlen de Deventerse arts Dr. J.W. Bruins.

Was Halbertsma dus een man van zijn tijd, eer in de avant-garde dan in de achterhoede, in zijn ‘vrije uren’ ging hij vele eeuwen terug, ja zelfs tot de Helleense aera, ten einde aanknopingspunten te vinden met de medische wetenschap onzer dagen. Hij heeft het betreurd, dat de regering ten opzichte van Leiden, waar hij onder Prof. Van der Hoeve zijn oogheelkundige opleiding voltooid had, niet meer belangstelling heeft getoond voor het onderwijs in de ontwikkeling der geneeskunde in de loop der tijden. De historicus in hem (want ook dàt was hij) had het gaarne anders gezien.

-Is sindsdien de situatie veranderd? Een boekbespreking in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 21 December 1963 doet het tegendeel vermoeden. ‘Geschiedenis der Geneeskunst, een vergeten terrein,’ luidt de titel dezer recensie. (Dit sluit natuurlijk allerminst kritiek in op het ook door Dr. Halbertsma zeer gewaardeerde Rijksmuseum voor de Geschiedenis der Natuurwetenschappen).

Die ontwikkeling is er een met vallen en opstaan geweest. De Indiërs, Grieken en Arabieren waren reeds vrij ver, maar Georg Bartisch 1535-1607), de vermaarde ‘staarsteker en steensnijder,’ over wie Dr. Halbertsma in 1937 voor het Genootschap voor Geschiedenis der genees-, natuur- en wiskunde het woord gevoerd heeft, was nog van oordeel, dat hekserij, duivels en boze geesten invloed oefenen op de aandoeningen van het oog.

Van de vele medico-historische bijdragen van Halbertsma is een der uitvoerigste die over ‘de betekenis van de Hollandse geneeskunde voor Japan,’ een reeks artikelen, opgenomen in zes opeenvolgende afleveringen van het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (November 1941-Augustus 1942). Het was een herdenkings-artikel: in 1641 stichtte de Oost-Indische Compagnie haar eerste factorij op Decima. Daardoor verkreeg eeuwenlang Nederland een uitzonderlijke positie tegenover het eenkennige, isolationistische Japan, al was de verhouding aanvankelijk nog vrij stroef.

[p. 49]

Allengs kwam hierin echter verandering ten goede. Intelligente jonge Japannezen gingen beseffen van hoeveel waarde het contact met de Nederlandse ‘chirurgijns’ voor het in medisch opzicht hopeloos achterlijke Japan was.

Maar ik mag voor de ‘medico-historicus’ (benaming, door Dr. Halbertsma zelf gebezigd) niet de medicus tout court uit het oog verliezen Hoe was zijn opleiding? Hij werd in Den Haag geboren, volgde het lager onderwijs in Nederlands-Indië, waar zijn vader Officier van Gezondheid was, doorliep te 's-Gravenhage het Stedelijk Gymnasium en liet zich op 18-jarige leeftijd in Utrecht inschrijven als student in de medicijnen. In 1922 promoveerde hij daar op het proefschrift: ‘De vasomotorische prikkelbaarheid onder invloed van radio-actieve elementen en hormonen.’ Ofschoon een der stellingen van oogheelkundige aard was, en Halbertsma er ook assistent in de oogheelkunde bij prof. Snellen is geweest, verried deze dissertatie nog niet de toekomstige oogarts. Maar zijn assistentschap in de oogheelkundige Kliniek te München en zijn verdere opleiding als assistent bij Prof. Van der Hoeve te Leiden bepaalden zijn definitieve keuze: hij vestigde zich in 1925 als oogarts te Delft, welke woonplaats hij in 1946 voor Den Haag verliet.

Zijn voordrachtenreeks heeft Dr. H. in beide plaatsen voortgezet. Ook elders voerde hij het woord. Waren er uiteraard voordrachten bij van strikt medische aard, meermalen was zijn lezing ook voor leken bevattelijk. Hij verstond de kunst te populariseren. Ik denk hier b.v. aan de rede over Kleurenblindheid (Tijdschrift Reflex 1933). Als men overweegt, dat in 1920 te Oslo kleurenblindheid bij 8% der schoolgaande jongens voorkwam (tegen ½% der meisjes), dat daaronder o.a. roodblinden gevonden werden en dat bij het moderne verkeer het onvoldoende herkennen van gekleurde lichten en seinen fatale gevolgen kan hebben, aldus Dr. Halbertsma in 1943, dan beseft men dat niet slechts het therapeutische en wetenschappelijke aspect de aandacht verdient. Er bestonden in 1943 voor de militairen en de machinisten der spoorwegen benevens stuurlieden der koopvaardij en voor de marine keuringsvoorschriften ten aanzien van ‘kleurenonderscheidingsvermogen,’ maar is dat voldoende?

Sinds 1943 is men niet stil blijven staan, maar gevaar kan o.a. in de omstandigheid schuilen, dat ‘de kleurenblinden’ zich vaak in het geheel niet van hun gebrek bewust zijn.

[p. 50]

Van de kleurenblindheid naar de Kleuren-theorie schijnt slechts een enkele stap. Maar in werkelijkheid is het een reuze-sprong. Een geweldige taak legde Dr. Halbertsma zich zelf op de schouders, toen hij zich voorbereidde op het schrijven van ‘A history of the theory of colours,’ een werk, dat in 1949 bij Swets en Zeitlinger te Amsterdam verschenen is. Een boek met vele instructieve aanhalingen en een uitvoerige literatuuropgave. Het is geconcipieerd in de bezettingstijd, toen de abnormale toestand, de verfoeilijke deportaties, de onderduikingen en alle verdere misère van die tijd Dr. Halbertsma wat meer vrije uren lieten. Het vrij lijvige boek is pas na de vrede voltooid, maar het is goeddeels geschreven in een tijd, waarin het ontzettend moeilijk was, de bronnen zelve te raadplegen. Welbewust heeft Dr. Halbertsma hier veel hooi op zijn vork genomen. Welbewust: immers in zijn inleiding constateert hijzelf ‘the great complexity of the subject, in wich physicists, mathematicians, biologists and physicians have participated.’ Vele uren heeft Dr. Halbertsma aan dit werk gewijd. Als nochtans Prof. R. Hooykaas in de Archives Internationales d' Histoire des Sciences van 1951 verschillende betwistbare formuleringen kon signaleren (o.a. in de passage over Bacon) rijst de vraag: Zou wellicht door overmaat van werk na de oorlog en van vertrouwen op het toezicht door anderen, de supervisie van de vertaling en de correctie hier en daar achterwege zijn gebleven?

Tegenover Hooykaas' uitermate critisch gedocumenteerde beschouwing staan andere uitspraken, die van grote waardering getuigen. Zo Prof. W.P.O. Zeeman in het Tijdschrift voor Geneeskunde (Mei 1950, nr. 18), volgens wie Halbertsma kleur heeft weten te geven aan een in vele eeuwen vergaarde schat van ervaringen en denkbeelden; zo ook W.J. Selling (Ned. T.v. Nat., 1950), die van een ‘prettig leesbaar’ geschrift gewaagt en het alleen betreurt, dat de schrijver zijn literatuur-studie bij het jaar 1935 beëindigd heeft. Zo eveneens The Journal of English and Germanic Philology (October 1950). Dit tijdschrift constateert: Dr Halbertsma summarized hundreds of papers and books on color theory and gives a good background and a new foreground to Goethe.’ Diens Farbenlehre had Dr. Halbertsma dan ook uitvoerig besproken.

-Een recensent in De Gids (1952, nr 3) denkt er niet anders over en acht Halbertsma's werkzaamheid op het gebied van de Kleurenleer van Goethe en Schopenhauer ‘bijzonder aantrekkelijk.’ De stijl vindt hij echter stroef en de vertaling van citaten niet steeds feilloos. In dezelfde

[p. 51]

geest uit zich Prof. E.J. Dijksterhuis, waarschijnlijk dezelfde recensent, in de Revue d'Histoire des Sciences, (1952, nr.2). Een geenszins zoetsappige beoordeling besluit hij aldus: ‘Quoi qu'il en soit, il faut savoir gré à l'auteur d'avoir tâché de nous rendre compréhensibles les idées souvent étranges de Goethe et de Schopenhauer sur la théorie des couleurs, dont l'importance biographique n'est guère diminuée par l'unanimité avec laquelle la science moderne les a rejetées.

Dit deel van Halbertsma's beschouwingen zal niet slechts geneesheren en natuurkundigen belang inboezemen. In het Journal of English and Germanic Philology (University of Illinois Press, van October 1950) wordt Halbertsma's boek dan ook als een belangrijke bijdrage behandeld, goed aansluitend bij zeven andere werken, die alle op Goethe betrekking hebben.

-De historicus en de medicus in Halbertsma ontmoeten elkaar in dit deel van zijn boek, dat hem volgens eigen slotwoord ‘much pleasure’ heeft geschonken.

J.J. VAN BOLHUIS

Lijst van geschriften

Boeken

1922	De vasomotorische prikkelbaarheid onder invloed van radio-actieve elementen en hormonen. Proefschrift.
1949	A history of the theory of colour. Kleinere geschriften
1936	De betekenis van de Weense School voor de ontwikkeling der Geneeskunde gedurende de laatste 150 jaren. (1784-1934).
1937	Georg Bartisch (1535-1607).
1938	Petrus Hispanus (Paus Johannes XXI).
1943	Kleurenblindheid.
1946	Edward Jenner en de ontdekking der vaccinatie.
1948	De geneeskundige betrekkingen tussen Nederland en Oostenrijk uit historisch oogpunt. Marcus Aurelius Antoninus, de Keizer-wijsgeer. (121-180 n. Chr). Engelbert Kaemper (1651-1716).

Artikelen in de tijdschriften:

Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde.

Geneeskundige Gids.

Reflex.

Mens en Kosmos.

Hermeneus.

Maandschrift voor Kindergeneeskunde.

Oculus.

E.N.S.I.E.: Oogheelkunde.

[p. 52]

Vele tijdschrift-artikelen zijn opnieuw uitgegeven of in vrij ruime mate als overdruk verspreid.

Van de buitenlandse tijdschriften is geen melding gemaakt. Intussen zijn er in Ophthalmologica, in Albrecht von Graefe's Archiv für Ophthalmologie en in verschillende andere buitenlandse tijdschriften vele artikelen van Dr Halbertsma opgenomen.