Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1964

[p. 42]

Hendrik Enno van Gelder
(Amsterdam, 16 februari 1876-'s-Gravenhage, 24 juni 1960)

Op 24 juni 1960 is Hendrik Enno van Gelder overleden. Allen, die hem na stonden, voelden en voelen dit als een smartelijk verlies, maar in de grond is slechts een gevoel van vreugde gewettigd over dit zo harmonische en rijke leven.

Terugblikkend op dit leven dringt zich als vanzelf een vergelijking op met de patriciërs van het oude Rome, die in hun werken stad en wereld omvaamden en aan beiden hun beste kunnen en kennen ter beschikking stelden. Ook hij was een patriciër- in de oud Romeinse zin evenzeer als wanneer wij deze term gebruiken voor de edele mens; voor de mens die zich bewust was van de verantwoordelijkheid die op hem gelegd was door afkomst en persoonlijke gaven, en die tot het laatst toe alles wat hij meekreeg inzette voor zijn medemensen. Zijn uiterlijk deed ons dit al direct beseffen. De prachtig gebeeldhouwde kop met de energieke neus en de heldere levendige ogen wezen degeen, die tegenover hem stond reeds op adel van geest. Zijn zachte, in de latere jaren wat hese stem, formuleerde helder en open de gedachten, die hij wilde uiten. Gedachten, die steeds op duidelijke treffende wijze naar voren kwamen, doorspekt met die humor, waarvan hij alleen het geheim kende. Een humor, die met woordverwisselingen en dubbele woordbetekenissen zo briljant zich uitte, dat reeds daardoor de toehoorder zich bewust werd van de fenomenale taalbeheersing, die Van Gelder van zijn grootvader Nicolaas Beets geërfd had. Een taalbeheersing, die ook elk van de meer dan 1000 artikelen van zijn hand lezenswaard maakte, of het nu een wetenschappelijke beschouwing of een eenvoudig journalistiek entrefilet was.

Niet alleen de humor maakte dat hij steeds het aanhoren of het lezen waard was. In alles wat hij zei of schreef, kwamen twee andere grote karaktereigenschappen naar voren: zijn eerlijkheid en zijn aangeboren gevoel voor de menselijke waardigheid, die hij tegenover ieder, wie het ook was, wist te bewaren. Hierin alweer was en bleef hij de patriciër. Zijn levensstijl was die van een helaas voorbije generatie, waarvoor wij dankbaar mogen zijn, dat wij die-mede in zijn persoon-nog hebben mogen kennen.

Hij heeft zijn hele leven gesteld in dienst van het algemeen nut en rechtlijnig lopen de draden door dit levenspatroon, die het samenbinden

[p. 43]

met dit algemeen nut. Van ganser harte onderschreef hij de beginselen van het jonge socialisme, dat hij mede op de voeten heeft gezet en waarin hij zijn hele leven door gestreden heeft voor de verbetering van het materiële lot van zijn medemens.

Daarnaast stond een hoger, meer ethisch gericht doel, n.l. het deel doen hebben van ieder aan de schoonheden in verleden en heden door mensenhanden geschapen. Schoonheden waar ook te vinden, of het nu in de literatuur of de beeldende kunst was. Deze beide kunstvormen trekken hem reeds in zijn studententijd aan. Het is dan tevens, dat hij toetreedt tot de socialistische beweging en het is dan, dat hij zich wendt naar het verleden van zijn volk door het ambt van archivaris te kiezen. Jong idealisme klinkt in zijn eerste pennevruchten vooral in die welke hij in het Amsterdamse studentenperiodiek schreef. En met ditzelfde idealisme bezield, komt hij-na enkele jaren in Alkmaar werkzaam geweest te zijn-naar de stad Den Haag, die hij dan gedurende 35 jaar zal dienen en die hij, hoewel geboren Amsterdammer, als zijn stad zal gaan beschouwen.

Ik heb zojuist een vergelijking getrokken met de Romeinse patriciërs en ik geloof, dat deze vergelijking vooral gelding gaat krijgen door datgene wat hij voor deze stad gedaan heeft. Onvermoeid heeft hij zijn gehele leven op de bres gestaan voor de belangen van Den Haag, en daardoor voor belangen, die ver uitgingen boven de enge grenzen van de stad zelf. Wars van een zwevend internationalisme was hij zich zeer bewust van het feit, dat alles wat men voor eigen stad goed, of-zoals in zijn geval-uitstekend doet, weerklank heeft in de wereld waardoor het deze wereld vooruit helpt en toch vast verankerd ligt in het overzienbaar geheel van een stedelijke gemeenschap. Het museum, dat hij stichtte werd zeker in den lande, maar ook wel degelijk ver daar buiten, het schoolvoorbeeld voor hoe een museum het algemeen ten dienste kan zijn. En ook ver buiten onze landsgrenzen wordt nog steeds, wanneer men spreekt of schrijft over de diensten, die een museum de mensheid kan geven, Van Gelders museum onder de eersten genoemd. Het museum, dat hij stichtte was wel het belangrijkste deel van zijn levenswerk, en getuigt van zijn wilskracht, maar ook (en dit is nog veel belangrijker) van zijn visie en opgewekt optimisme. Er was immers niets in Den Haag toen hij in 1906 daar arriveerde, behalve een oudheidkamer, die nog maar nauwelijks de naam van museum mocht dragen. Maar wanneer hij in 1916, dus amper 10 jaar later, aan Burgemeester en Wethou-

[p. 44]

ders zijn plannen ontvouwt voor een op te richten Dienst voor Kunsten en Wetenschappen, vinden we daarin alle gedachten vertolkt, die ook nu nog in volle geldigheid de leidraad vormen voor het beheer van een grote-stadsmuseum. Het is voor ons allen goed om te overdenken welk een ongelooflijke helderheid van geest, gepaard aan de bovengenoemde wilskracht en optimisme, nodig zijn geweest om niet alleen dit grootse plan op papier te zetten, maar het dan ook nog te verwezenlijken. Slechts een man als Van Gelder, begiftigd met een onbegrensd vertrouwen in de mogelijkheden van zichzelf en zijn medemensen, bleek in staat waar te maken wat anderen in zijn tijd hersenschimmen geschenen moeten hebben. Hoe vooruitziend zijn blik geweest is, merken wij, die zijn werk voortzetten, nog dagelijks. Het is mij persoonlijk ettelijke malen overkomen, dat ik met een-naar mijn smaak-geheel nieuw idee komend, van Meneer van Gelder te horen kreeg, dat hem dat een aardig idee leek en dat als ik er meer van weten wilde, ik dan maar eens in een artikel van vele jaren her moest kijken, om te zien dat hij dit plan in dat jaar juist zo ontvouwd had.

Om dit hoofdwerk, de Haagse dienst en het Haags Gemeentemuseum, groeperen zich talloze andere activiteiten. Waar hij in bestuur of commissie optrad, was zijn woord steeds van doorslaggevende betekenis. Het land diende hij op tal van plaatsen, waarvan ik hier slechts de Rijksmuseumcommissie, die hij een aantal jaren voorzat, noem. Hierdoor en vooral door zijn aandeel in de bekende museumrapporten, berust de huidige museumconstellatie in Nederland voor een belangrijk deel op zijn visie. Maar Van Gelder zou Van Gelder niet geweest zijn, wanneer hij zich alleen om gebouwen en kunstvoorwerpen bekommerd had. Ook de werkers in de musea hadden zijn diepe belangstelling en als wij vandaag een bloeiende, krachtige vakvereniging van museumambtenaren rijk zijn, dan is dit mede weer aan zijn initiatief te danken. Talloze andere besturen zat hij voor en steeds tot heil van het doel der instellingen. Maar steeds weer keerde hij terug tot zijn twee grote liefdes, het opvoeden van de jeugd en het bevorderen der wetenschap. Het moet wel degelijk een gevolg geweest zijn van zijn gelukkig gezinsleven en zijn vaderlijk hart, dat hij zo'n warm voorvechter-ook in internationaal verband-werd van het opvoeden van de jeugd tot het genieten van de schoonheid. Zijn pedagogische dienst was de eerste in Nederland en één der eerste in Europa. En nog steeds wordt zij gedreven volgens zijn principes, waaraan in de loop der decenniën tittel noch jota veran-

[p. 45]

derd behoefde te worden. Wanneer nu in Nederland steeds weer met vreugde geconstateerd wordt, dat onze jeugd meer en meer belangstelling gaat tonen voor de kunst, dan is dat zijn werk. Zoals ook wat hij voor de bevordering der wetenschap deed, van doorslaggevende betekenis zal blijven.

Er is wel eens gezegd, dat Van Gelders werk te vluchtig, te journalistiek zou zijn. Zij die dit zeggen, verwarren duidelijk enige begrippen. Zij kunnen n.l. niet begrijpen, dat welgefundeerde meningen steunend op een diepgaand onderzoek gevat kunnen worden in een zo heldere en eenvoudige stijl als waarin Van Gelder een meester was. Zijn vele artikelen, waarvan het laatste in Oud-Holland is verschenen, het Oud-Holland dat hem zo lief was, en dat hij mede bracht tot de plaats waar het nu is, geven steeds iets nieuws, iets fris. Wars van alle geleerddoenerij zich steeds richtend op wat het werk en de overgeleverde stukken hem konden vertellen, gaf hij zijn indringende en bij wijle visionaire kijk op kunst en kunstenaar. Hem was het gegeven om het buitentijdelijke dat in elke kunstenaar leeft, te grijpen en te vertolken en het zij gezegd, dit gold evenzeer voor de gestorven als voor de levende kunstenaars, die hij beide begreep en liefhad in hun streven. Liefhad; ik geloof, dat in dit woord het leven van Van Gelder begrepen is. Hij had het leven zelf lief, de mensen die met hem er middenin stonden en alles wat zij presteerden, mits het maar eerlijk en onbevangen was.

Laten wij afscheid nemen van de mens Van Gelder in het besef, dat met hem niet zijn volle persoonlijkheid ten grave is gedaald, maar dat overal om ons heen in wat hij tot stand bracht, maar evenzeer in de herinnering aan zijn voortreffelijke diepmenselijke persoonlijkheid, Van Gelder met ons zal blijven, ons: zijn familie, zijn vrienden, zijn museumkinderen, zal blijven voorgaan en de weg wijzen naar dat wat wij in zijn voetsporen als het hoogste in dit leven zullen moeten beschouwen. Wij allen, die deze voortreffelijke mens gekend hebben, zullen hem in onze herinnering bewaren als een voorbeeld van een diepmenselijke persoonlijkheid, die zal voortleven in het vele, dat hij tot stand bracht en schreef.

De feitelijke gegevens van zijn leven zijn in enkele simpele data samen te vatten:

geboren 16-2-1876 te Amsterdam, zoon van Jan Gerrit van Gelder en Jeannette Agnes Beets

1888-1894 bezoekt het gymnasium te Amsterdam

[p. 46]

1894-1899 ingeschreven als student aan de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam

in 1899 studie afgesloten met promotie tot Doctor in de Staatswetenschappen; tijdens zijn studieperiode toetreden tot de SDAP

1900 benoemd tot adj. archivaris te Alkmaar

huwelijk met Johanna Helena Scalongne te Amsterdam 22-5-1902 kinderen: Jan Gerrit, Alkmaar 27-2-1903

Dirk, Scheveningen 7-3-1907

Nicolaas, Scheveningen 29-11-1910

1906 benoeming tot Gemeente-archivaris van 's-Gravenhage

1912 belast met het directoraat van het Gemeentemuseum van 's-Gravenhage

1918-1923 directeur Gem. Dienst van Kunsten en Wetenschappen (omvattende arch. bibliotheek en musea)

1923-1941 directeur Gem. Dienst van Kunsten en Wetenschappen (omvattende alleen de musea)

1935 opening van het door Dr. H.P. Berlage ontworpen nieuwe museumgebouw aan de Stadhouderslaan te 's-Gravenhage

1941 gepensioneerd als directeur van de Gem. Dienst van Kunsten en Wetenschappen

1945 benoeming tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau

1945-1947 Voorzitter van de Rijkscommissie voor de Musea

1953 Voorzitter van de commissie ter bevordering van het museumbezoek

1957 promotie tot ere-Doctor in de faculteit der Letteren en Wijsbegeerte van de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam.

1960 overlijden op 24 juni

Een volledige bibliografie van de geschriften van Dr. H.E. van Gelder is in Oud-Holland opgenomen (1e gedeelte: ‘Feestbundel Oud-Holland,’ 16 februari 1946; tweede gedeelte in jaargang 1956 t.g.v. zijn 80e verjaardag; derde gedeelte: in voorbereiding)

L.J.F. WIJSENBEEK