Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962

[p. 160]

Fredericus Gerrit Anthony Stemvers
(Rotterdam, 31 januari 1896 - Arnhem, 17 mei 1961)

‘Het doel van het literatuuronderwijs is allereerst: het opgroeiend geslacht een wereld van kultuur, schoonheid, geestelijke diepte, genot of ontspanning te ontsluiten, die het voordien niet kende, hun iets voor het leven mee te geven, dat de geest vervult en tot steun en troost kan strekken’. Aldus F.G.A. Stemvers in 1932 in zijn artikel in ‘Levende Talen’: ‘Het Moedertaalonderwijs op de middelbare school’.

En: ‘Waar het individuele onderwijs betere mogelijkheden biedt dan het klassikale, zal ik het gaarne toepassen, mits het klassikaal onderwijs niet geheel verdrongen wordt. Want daarmee zou een waardevol opvoedingsmiddel aan ons volk ontnomen worden, n.l. het leren luisteren en voorts het zich leren schikken als individu naar de eisen van een groep of gemeenschap. En dat is nog altijd broodnodig voor zulke aartsindividualisten als wij, Nederlanders, zijn’. Het is wederom Stemvers, nu in 1948, eveneens in ‘Levende Talen’ in een beschouwing over ‘De voorbereiding voor het mondeling examen Nederlands’.

Verder: ‘Ik geef de voorkeur aan de vrije keuze van de zelfstandig te lezen boeken voor het eindexamen. Mijn voornaamste argument hiervoor is, dat de school zo doende niet treedt in de rechten van de ouders. Zij immers kunnen gegronde morele, ethische of religieuze bezwaren hebben tegen bepaalde boeken en er wordt geen enkel belang mee gediend deze bezwaren te trotseren’ (eveneens in 1948 t.a.p.).

Deze citaten zijn tekenend voor de man aan wie dit levensbericht is gewijd: een ernstig idealist, een serieus docent, een evenwichtig, bezonnen en verdraagzaam man.

Stemvers, die op 31 januari 1896 in Rotterdam geboren werd en daar van 1914 tot 1925 onderwijzer met hoofdacte was, behoorde van het begin van zijn loopbaan bij het middelbaar onderwijs - in 1923 slaagde hij voor het examen Nederlands M.O., van 1925-1931 doceerde hij aan de Rijks H.B.S. te Enkhuizen en sinds 1931 te Arnhem aan wat eerst Gem. H.B.S.A. heette en thans Thorbecke-Lyceum - tot die groep enthousiaste leraren in de Nederlandse literatuur, welke de vernieuwing van het onderwijs daarin doorvoerden, stoelend op het pionierswerk der vóórgaande generatie: Kalff (1856) (1893: ‘Het onderwijs in de moedertaal’); Van den Bosch (1862) (1896: ‘Lees- en Taal- boek’) en Buitenrust Hettema (1862) (1891: ‘Taal en Letteren’);

[p. 161]

De Vooys (1873) (1908: ‘Historische Schets’) en Koopmans (1860) (1907: ‘De nieuwe Taalgids’); Prinsen (1866) (1919: hoogleraar); Acket (1862) (1915: ‘Meer dan de vakman is de man!’); Poelhekke (1864) (1906-1908: ‘Taalbloei’; 1909: ‘Woordkunst’); Van Ginneken (1917). En sommigen van die groep waren met de schoolboeken dezer pioniers opgevoed, ikzelf bijvoorbeeld: Kruisinga en A.J. de Jong vormden op de Amersfoortse H.B.S. in de jaren 1907-1912 mij literair met het ‘Lees- en Taalboek’, ‘Taalbloei’, ‘Woordkunst’ en de ‘Historische Schets’. Sinds 1920 doceerde ik Nederlands aan de Cadettenschool (ik was toen nog actief officier) en de H.B.S. te Alkmaar; na 1924 aan het Gem. Lyceum te Enschede. In 1924 begon ik (o.a. in ‘Paedagogische Studiën’) over literatuuronderwijs te schrijven: en in dezelfde jaren waarin Stemvers zijn artikelen over ons geliefde vak publiceerde, hield ik voor de ‘Vereniging van Leraren in levende talen’ daarover enkele voordrachten die met andere beschouwingen over literatuuronderwijs eveneens in ‘Levende Talen’ verschenen (1931-1936) - soms toevallig in hetzelfde nummer. Hoe onze idealen en praktijken overeenkwamen bleek opnieuw, toen Stemvers in 1939 in genoemd tijdschrift een artikel publiceerde ‘De leerschool der verveling’ onder welke opvallend juiste titel hij protesteerde tegen de toen snel opkomende reactie op het naar het subjectieve neigende enthousiasme van de literatuurdocent, welke reactie door precieze tekstanalyse - verwant aan het ‘close reading’ van het ‘new criticism’ - de weg terug zocht naar een objectieve esthetica. In de school betekent deze ‘stillees-methode’ het ‘eindeloze vragen over gegeven teksten’ teneinde ‘het volledig begrijpen van het gelezene’ te bereiken - wat naar mijn ervaring bij de leerlingen leidt tot afschuw van het literatuuruur. En Stemvers schreef: ‘Het ‘alles willen doen begrijpen’ acht ik een utopie en voor het letterkunde-onderwijs, ja voor de belangstelling in onze letteren, een gevaar’. Zijn bezonnen evenwichtigheid blijkt hier te over uit de redelijkheid in zijn afwijzing: hij wijst er op, dat de docent ieder jaar nieuwe gezichtspunten ontdekt in de werken die hij al jaren lang behandelt en tòch reeds destijds dacht ‘alles er van te begrijpen’. Bovendien, vervolgt hij, wordt door de verdediger dezer methode beoogd, ‘dat alles door allen begrepen wordt, zoals de docent meent dat het begrepen moet worden’. En dan spreekt hij met enige ergernis over ‘betweterij’ bij de vragenstellers, welke soms overgaat in kritisch bedillen. En hij pleit voor bescheidenheid en eerbied bij

[p. 162]

ons, docenten in de letteren, ‘middelaars tussen de cultuur en het opgroeiende geslacht’. Zó kan alleen een mens spreken, die deel heeft aan die cultuur.

Dat overigens Stemvers zijn leerlingen leidde tot diep doordringen in een tekst blijkt wel uit zijn methode bij de voorbereiding van het mondeling eindexamen Nederlands (het artikel in ‘Levende Talen’, 1948): hij liet zijn leerlingen zelf uit door hem met veel zorg in zijn schaarse vrije tijd samengestelde mappen (elk met kritieken en vragen over en interviews met één auteur) hun oordeel opbouwen. Om de synthese was het hem steeds te doen: ‘Nimmer mag het doel van de behandeling de analyse zelf zijn’. En hij concludeerde: ‘Heel dit streven naar ‘alles begrijpen’ komt voort uit een rationalistische en intellectualistische instelling ten opzichte van ons gehele onderwijs’.

Pas vlak voor de oorlog (1939) kwamen wij met elkaar in contact. Ik had al enige werken voor het literatuuronderwijs geschreven, o.a. ‘Epiek en Lyriek’ (1930) en ‘Beknopt overzicht der Nederlandse letterkunde’ (1936) en was sinds 1934 bezig met een schema voor een constructief lees- en stijlboek voor de laagste klassen, terwijl ik in 1936 gepleit had (in een voordracht voor de ‘Ver. v. Leraren in levende talen’) voor een litteraire bloemlezing voor de hoogste klassen waarin ook contact werd gelegd met de buitenlandse literatuur. En Stemvers schreef al in 1932: ‘Een bloemlezing behoort niet een losse verzameling van enigszins opklimmende stukken te zijn, maar een weloverwogen geheel’ en: ‘Het leesboek moet basis zijn van het stijlonderwijs’ - In 1939 begon onze correspondentie, het schema ontstond, toen kwam de oorlog; zo werd het plan pas in 1948 verwerkelijkt in ‘Verhalen en Liederen’ (2 delen, 1948-1949, met werkboeken), een nieuw leesboek voor klasse 1 en 2. Dat ook wij het nauwkeurig lezen der teksten eisen, blijkt wel uit de werkboeken, maar wij weigerden de lectuur onzer schrijvers op te vatten als hersengymnastiek. Pas toen wij klaar waren met deze arbeid, ontmoetten we elkaar persoonlijk (in juli 1949) en toen bleek hoezeer onze opvattingen harmoniëerden - ‘tijdgenoten’ (Stemvers was slechts enkele maanden jonger). Al spoedig zetten wij ons aan de grote bloemlezing voor de hoogste klassen: ‘Poëzie en Proza’ (2 delen, 1954, met hulpboeken), een arbeid van verscheidene jaren. Maar een samenwerking die slechts genot schonk: ook onze smaak kwam voldoende overeen om de rollen te verdelen: elk deed zijn keuze uit andere auteurs, en verzorgde Stemvers daarna dan nauwgezet een

[p. 163]

groot deel der hulpboeken, dan koos ik de illustraties en schreef de ‘Verantwoording aan de Leraren’, terwijl ieder zijn voor de ander belangwekkende vondsten en gegevens bijdroeg. Zo ging het ook met de 12 bijeengebrachte Nederlandse klassieke stukken in ‘Meesterwerken’ (1958). Het was een ideale samenwerking, temeer daar wij ook nog op andere gebieden gemeenschappelijke belangstellingen hadden: muziek, natuur, cultuur- en kunstgeschiedenis.

Stemvers was een harde werker: hij had zich na het behaalde diploma Nederlands M.O. op geschiedenis toegelegd, ook aan Latijn en Grieks gedaan. Hij had ook besef van zijn sociale functie: dit bleek ook wel uit zijn toewijding aan de school, waarvan hij conrector was; jaarlijks voerde hij, al in Enkhuizen en daarna in Arnhem, met de leerlingen een toneelstuk op, en ook revues, welke hij zelf schreef.

Hij hield van het schone: typerend is voor hem dan ook al zijn eerste artikel: ‘Galathea, siet den dag komt aan’ in ‘Levende Talen’, 1932, waarin hij kiest vóór Leendertz en tegen Stoett in de kwestie der keuze tussen de oudste en de laatste redactie van de verzen van Hooft: zuiver op esthetische gronden (en welk een fijn inzicht toont hij hier te bezitten) geeft hij (als Leendertz) aan de oudste de voorkeur en hij verdedigt de eerste versie bovendien met steekhoudende psychologische argumenten. In 1939 wijdde hij nog een beschouwing aan ‘Jacques Perk en de liefde’ (Nieuwe Taalgids, 1939). In 1947 werd hij benoemd tot lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

Maar ondanks zijn vele bezigheden trad hij ook naar buiten op: jaren lang vervulde hij een actieve rol in de lerarenorganisaties, was lid van het hoofdbestuur van de A.V.M.O. en voorzitter van het mede door hem in Arnhem gestichte Avondlyceum. In de oorlogsjaren - geëvacueerd uit Arnhem naar De Wijk bij Meppel - rijpte bij hem het plan in Arnhem een instituut ter opleiding voor de middelbare acten Nederlands, Frans, Duits en Engels te stichten, wat dan ook gebeurde: de Arnhemse School voor Levende Talen kwam tot stand, later gesubsidiëerd en toen Gelderse Leergangen gedoopt en met vele studierichtingen uitgebreid (thans + 350 leerlingen).

De avond voor zijn dood heeft hij nog les gegeven aan deze Leergangen. Nog geen 3 weken voor zijn heengaan hadden wij enige uren samen zitten praten tijdens de receptie bij onze uitgever J.B. Wolters, ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van deze firma. Hij had met

[p. 164]

mijn zoon door de zetterij en drukkerij gelopen en gezien hoe ‘onze’ boeken werden vervaardigd. Hij was opgewekt, ontspannen, mild, als iemand die een hoogtepunt in zijn leven meemaakt en gelukkig is. Toen die ochtend, 17 dagen later, het doodsbericht kwam, wist ik dat ik een medestrijder, maar bovenal een vriend had verloren.

W.L.M.E. VAN LEEUWEN