Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962

[p. 143]

Taco Hayo Milo
(Halsteren, 1 mei 1906 - Leiden, 24 november 1960)

Niet onverwacht voor zijn vrienden, wel onverhoeds, is Tex Milo op de avond van 24 november 1960 door de dood overvallen. Ik stel er prijs op hem hier te gedenken, maar laat mij dat mogen doen zoals ik zou hebben gesproken bij zijn leven, als zich eens een aanleiding had voorgedaan om een langjarige vriendschap te resumeren.

Herinnering aan Tex Milo is vóór alles herinnering aan onze eerste studentenjaren; aan het Hazenveld in Alphen waar hij toen woonde en aan zijn ouders; aan de colleges van Huizinga en van Colenbrander waar wij zaten en aan onze gesprekken daarover. Het is, meer dan iets anders, herinnering aan ‘Fruin’, ons historisch dispuut - ‘maar niet alleen een dispuut, ook een vriendenkring’, zoals Tex zelf het zei bij onze inauguratie. Was dat in 1940? In elk geval waren het woorden die, in het bijzonder door de oorlogsjaren, inhoud kregen, meer dan één van ons waarschijnlijk toen dacht. Onze kring heeft een hechte kern gekend als misschien geen voorafgaande en geen volgende. Wij merkten de vrij grote leeftijdsverschillen (niet alleen met Tex, ook met anderen - Henk Binnendijk) weldra nauwelijks, toen zomin als in ons verdere leven. Toch had Tex al een loopbaan achter de rug; wij hebben aan dat feit even moeten wennen. Adelborst in 1923, Luitenant ter Zee 3e klasse in 1927, 2e klasse in 1929. Dan wegens afkeuring: eervol ontslag en pensioen op 1 mei 1937. Wat wij niet direct wisten was, dat dit leven van marine-officier al die jaren al was gevuld geweest ook met historische studie. Studie tijdens verlofperiodes, studie tijdens vrije diensturen; studie ook en vooral in archieven in Nederland en in Nederlands-Indië. Zo kon hij zijn dissertatie openen met de mededeling, dat hij met de voorbereiding daartoe al in 1933 was begonnen. Toen dan zijn 31e verjaardag een keerpunt in zijn leven bracht, was de keuze van een nieuwe richting niet moeilijk. De zeegeschiedenis had hem geboeid sedert zijn jeugd. Dus bereidde hij zich voor op het colloquium doctum teneinde zich in 1938 in Leiden als student in de Geschiedenis te laten inschrijven - vooral om daar leerling te worden van Warnsinck. Niet veel academische studies hebben een zoo eclatant verloop gehad en hebben zo grote indruk gemaakt op allen, die haar zagen volbrengen. Ik som de data op, die spreken voor zichzelf. Het candidaatsexamen, cum laude: 1940. Het doctoraalexamen, eveneens cum laude: 1941 - en

[p. 144]

ik wil hier aan de vergetelheid ontrukken, dat Colenbrander hem daar bij vergissing Staatsinrichting vroeg in plaats van Koloniale Geschiedenis maar dat Tex in dit onverwachte vak toch zonder blikken of blozen het examen deed. Door de sluiting der Universiteit was promotie te Leiden daarna onmogelijk maar zonder moeilijkheden nog kon Groningen inspringen: 10 juli 1942. Heel erg pleizierig is dat toen om verschillende redenen voor hem toch niet geweest en Tex sprak zelfs, toen en later, van ‘een koude douche’. Maar het doctoraat werd behaald - en natuurlijk cum laude. En voor ons allen zijn het toch onvergetelijke dagen gebleven, toen vrijwel heel ‘Fruin’ èn Professor en mevrouw Colenbrander Tex vergezelden naar het Noorden. Kort daarop trad hij in het huwelijk met Arda van Everdingen: historica en lid van ‘Fruin’ als hij.

Herinneringsbeelden. Eén wil ik er nog kiezen uit de overvloed van die jaren. Ons jaardiner, ik weet niet eens meer in welk jaar, in ‘De Vink’, waar Huizinga ook bij was en een scherpe-anti-Duitse tafelrede hield. Des avonds gaf Tex toen de samenvatting en conclusie van het jaaronderwerp: de Christenen in het Romeinse Rijk. Dat was toch iets dat geheel en al buiten zijn speciale sfeer lag. Maar wat hij er toen van maakte, liet geweldige indruk bij mij na. Huizinga was kritisch, ik herinner het mij. Maar daaraan juist hadden wij allen te danken, dat een conversatie tussen hem en Tex op gang kwam, die beter nog dan het referaat zelf verschillende kanten van Tex' geest liet zien. Het ging tenslotte niet meer om gelijk-of-ongelijk. Maar het was een historisch debat op voor ons toen nog heel ongewoon hoog niveau en ik herinner het mij als een genot om gehoord te hebben. Als leerlingen zaten wij allen erbij te luisteren.

Niet lang na zijn promotie begon Tex met de voorbereiding van wat eerlang zou resulteren in een hem verleende opdracht: de uitgave van Bronnen voor de Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen 1568-1609, ten behoeve van 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën. Het was zijn eerste grote historische opdracht. Andere zouden volgen. Ik noem als belangrijkste die tot het schrijven van de Nederlandsche Maritieme Geschiedenis gedurende de Tweede Wereldoorlog. Daartussendoor: tientallen kleinere en toch soms veel vergende taken. Registers en inventarissen, ontelbare voordrachten, artikelen in binnen- en buitenland. Taken in organisaties en bestuursfuncties, taken op congressen. En opnieuw werd intussen, na de oorlog, Tex' leven verbonden met Leiden

[p. 145]

door zijn benoeming in 1946 met een nieuwe leeropdracht, waarin de Zeegeschiedenis met Geschiedenis van de Overzeesche Gebiedsdeelen werd gecombineerd. Het slothoofdstuk van dat leven, zooveel korter dan wie ook toen gedacht heeft, was begonnen.

Stellig is het niet zijn gelukkigste wetenschappelijke levensperiode geweest. Zij biedt een totaalbeeld van voortdurende levendige initiatieven en plannen en arbeid: en van effect dat daaraan toch niet beantwoordde zooals hij zich dat zelf droomde. In allerlei opzichten. Misschien wel in de allereerste plaats vond hij in het vernieuwde Leiden niet die intieme vertrouwde vriendenkring, waarover hij vroeger in ‘Fruin’ sprak en waaraan hij zo'n wezenlijke behoefte had. Veeleer vond hij iets van die vertrouwdheid terug in de bijzondere band met zijn leerlingen. Zeker droegen zijn omgang en zijn werken met hen een sterk persoonlijk karakter, en hij wist bij hen een ongemeen enthousiasme te wekken voor zijn vak, dat ook het hunne werd - geheel of ten dele: zozeer, dat de werkgroep-Milo ook nu, na enige jaren al, niet is uiteengevallen.

Andere eisen ook stelde de nieuwe situatie: eisen, bedoel ik nu, aan zijn creativiteit en aan zijn vermogen tot visionnaire samenvatting. Maar zijn begaafdheid lag bij uitstek in de analyse. Juist die synthese, die van hem werd gevergd, was ten opzichte van de Historie het minst met zijn wezen in overeenstemming. Liepen daarom sommige der werken, die hij opnam, op teleurstelling uit? Wie Tex gekend heeft in zijn sterkste jaren kan niet anders dan zich met verwondering afvragen, waarom toch uit al die overvloed van gaven niet dàt grote werk is voortgekomen, dat wij altijd van hem hebben verwacht. Ik geloof: om nog een andere reden, dieper liggend dan hetgeen ik reeds zei over de synthese en de analyse. En dan doel ik niet op zijn, in de latere jaren, zwak physiek dat ongetwijfeld een factor is geweest. Niet voor niets is hij afgekeurd bij de Marine - maar wij hebben dat altijd vergeten. Ik geloof echter vooral iets anders en ik wil trachten dat te formuleren.

Tex was een dichter, in die zin dat hij van zijn zee heeft gehouden als een dichter van zijn, onbereikbaar geworden, geliefde. Met heel zijn wezen heeft hij met haar verbonden willen blijven en eindeloos heeft hij haar willen beschouwen in al de duizenden details, waar beschouwing en contact maar mogelijk was. Vanuit dat vurig verlangen verzamelde hij zijn prachtige bibliotheek - en heel zijn overgang van de zee naar de Historie is beheerst geweest door die gepassionneerdheid. Die zee, waarop hij niet meer varen mocht: meer dan de geschiedenis nog heeft

[p. 146]

zij zijn grote liefde gehad. Is het juist déze beslissende conditie van zijn hele bestaan geweest, die hem belette de dingen te volbrengen, die de situatie hem oplegde? Tex is zonder twijfel tot zijn laatste ogenblik zeeman gebleven, veel meer dan eigenlijk historicus. Ja, juist als maritiem historicus (op het Internationaal Colloquium betreffende de Geschiedenis van Schip en Scheepvaart, Lissabon 1960, bleek hij de enige hoogleraar in Zeegeschiedenis in Europa te zijn - en met hoeveel pleizier heeft hij mij dat nog verteld!): juist als maritiemhistoricus kon hij misschien niet datgene presteren, wat op ander historisch terrein wel zeker uit zijn pen had kunnen vloeien. Omdat hij zijn zee zo innig beminde, was ‘afstand nemen’, juist tot die zee, voor hem niet denkbaar. Hij was immers die hij was; hoe had hij een ander kunnen zijn? Hij kon dat temeer niet, omdat misschien wel zijn allergrootste eigenschap in het leven zijn onwankelbare trouw was. Het is zijn trouw geweest, die hem getekend heeft in het leven - en trouw is het eerste en allesoverheersende woord, dat steeds bij mij opkomt als ik aan Tex denk.

Trouw: waarmee hij van het leven gemaakt heeft, wat hij er van maken kon. Maar een trouw, die niettemin grote teleurstellingen heeft gekend. Trouw aan zijn zee, maar die hij niet meer mocht bevaren op nog jeugdige leeftijd. Trouw aan zijn nieuwe keuze, de Geschiedenis, maar die hem niet tenvolle heeft gegeven, wat hij van haar heeft gehoopt: omdat zij niet goed heeft geweten, wàt te doen met deze gepassionneerdheid die bij historici zo zeldzaam is. En misschien moeten wij daarvan wel zeggen: tant pis pour l'Histoire.

Ik kan niet nalaten mijn gedachten nog op één andere manier samen te vatten. Tex Milo is totaal iemand anders geweest, dan waarvoor ‘men’ hem in het algemeen hield - als ik mij niet vergis en ik geloof, dat ik mij niet vergis. Hij was de realiteit zelve en een dromer toch; hij was de analyse zelve en toch een dichter. Hij was de objectiviteit zelve, en toch een mens met een brandend hart.

Hem gekend te hebben is: een uitzonderlijk mensch gekend te hebben; van wie er maar één is; die moeilijk doorgrondbaar was zelfs voor zijn vrienden, maar onvergelijkelijk gevoelig voor hun vriendschap en hun verlangen tot hem door te dringen. Zijn leven is afgesloten; niet het werk - allerlei werk, groot en klein - onder zijn handen, die de pen hebben moeten laten vallen. Anderen zullen lange tijd, jaren misschien, nodig hebben om er de weg in te vinden en te voltooien wat hij voorbereidde.

H. BAUDET

[p. 147]

Belangrijkste publicaties

1936	‘1795-1800: De Bataafsche Marine in Curaçao’ in het Marineblad vol. 51. 1936 Vóór de academische studie: artikelen in dag-, week- en maandbladen.
1938	Medewerking aan J.C. Mollema's Geschiedenis van Nederland ter Zee (vooral ook de z.g.n. Eere rol, eind dln. II, III en IV.), Verschenen in het Marineblad; 4 dln. 1939 Amsterdam.
1941/'42	Orgaan van de Marinevereeniging: ‘De Maritieme verdediging van Oost-Indië van 1793-1807 I 1793-1795; II 1795-1802; III 1802-1804; IV 1804-1807.
1942	Dissertatie: De geheime onderhandelingen tusschen de Bataafsche en Fransche Republieken van 1795-1797 in verband met de expeditie van Schout bij Nacht E. Lucas naar de Kaap de Goede Hoop. (de Boer, Den Helder).
1946	Oratie: De invloed van de Zeemacht op de Geschiedenis der Vereenigde Oost-Indische Compagnie. (Nijhoff, 's-Gravenhage.)
1952	‘De Scheepvaart in Straat Sunda tusschen 1795-1799’ gepubl. (p. 30-37 3 bijl. in ‘Historie en Metahistorie’ Lustrumbundel L.H.D. ‘Robert Fruin’ (Univers. Pers Leiden 1952)
1954	‘Het Nederlands Hulpeskader voor Portugal [1641]’ gepubl. in ‘Varia Historica’ aangeb. aan Prof. Dr. A.W. Bijvanck door de Hist. Kring te Leiden. (Assen, 1954)
1955	‘Hollands Glorie’ Inleiding Catalogus tot de tentoonstelling van die naam in Museum ‘Het Prinsenhof’ te Delft (29 Mei-15 Aug. 1955)
1957	Artikelen over De Ruyter in N.R.C. en Leidsch Dagblad en ‘Onze Vloot’; Prov. Zeeuwse Courant. Voor de Regeringsvoorlichtingsdienst een overzicht over De Ruyter.
1960	Lezing gehouden 6 Sept. te Lissabon. ‘Portuguese Trade and Shipping with the Netherlands after the Discoveries’. (gepubl. in Vol III). en: separata do vol. III das Actas do Congresso Internacional de Historia dos Descobrimentos (Lisboa 1961)